 hormony [gr.],bioregulatory, - różnorodne związki organiczne wytwarzane przez żywe organizmy, regulujące i koordynujące procesy chemiczne w komórkach i tkankach, a pośrednio — wszelkie procesy fizjologiczne, przez dostosowywanie ich do zmieniających się warunków otoczenia.
Wszystkie hormony organizmu tworzą układ hormonalny (wewnątrzwydzielniczy układ), w którym współdziałają ze sobą (np. adrenalina i glukagon podnoszą poziom glukozy we krwi) lub działają antagonistycznie względem siebie (np. insulina obniża poziom glukozy, a adrenalina i glukagon — podwyższają), dzięki czemu wszystkie procesy w organizmie pozostają w równowadze. Hormony występują w żywej komórce w bardzo małych stężeniach; mechanizmy ich działania nie są dotychczas poznane, natomiast stosunkowo dobrze poznano fizjologiczne skutki ich wpływu na organizm i na niektóre procesy biochemiczne. U zwierząt niektóre hormony powstają w gruczołach dokrewnych, inne w pewnych tkankach (hormony tkankowe, neurohormony); krew przenosi je do miejsca działania. Synteza danego hormonu jest pobudzana przez inny hormon, przez określoną substancję neurosekrecyjną lub zmianę chemiczną w organizmie; jedne hormony są wydzielane do krwiobiegu w sposób ciągły (np. insulina), inne okresowo w zależności od potrzeb organizmu (np. hormony płciowe). Niektóre hormony wywierają wpływ ogólny na ustrój żywy (np. hormony wzrostu, hormony przytarczyczne), inne działają na określony narząd (np. gonadotropiny na gonady) lub tkankę (np. oksytocyna na mięśnie gładkie). Układ hormonalny kontroluje ogólny metabolizm w ciągu całego życia: koordynuje nieustannie przebiegi procesów biochemicznych i utrzymuje określone środowisko wewnętrzne (głównie hormony przysadki, rdzenia i kory nadnerczy, tarczycy i trzustki), a także reguluje gospodarkę wodną i ciśnienie osmotyczne (hormony kory nadnerczy, tylnego płata przysadki) oraz procesy trawienia (hormony tkankowe przewodu pokarmowego). Hormony odgrywają również rolę w przewodzeniu bodźców nerwowych (np. adrenalina). Układowi hormonalnemu podlegają poszczególne etapy rozwoju organizmu; reguluje on procesy wzrostu; somatotropina, hormony tarczycy, nadnerczy i trzustki pobudzają wzrost, natomiast hormony gruczołów płciowych zarówno pobudzają, jak i go hamują (poprzez zamykanie nasad kostnych co uniemożliwia dalsze wzrastanie); uczestniczy w różnicowaniu się narządów (tyroksyna powoduje metamorfozę płazów, hormony wylinki — linienie owadów i skorupiaków); układ hormonalny kontroluje procesy związane z funkcjami rozrodczymi organizmu (hormony gonadotropowe — rozwój i funkcjonowanie gruczołów płciowych, hormony płciowe — rozwój drugorzędnych i trzeciorzędnych cech płciowych, zachowanie się seksualne, np. toki ptaków, hormony laktogenne — wytwarzanie mleka, wydzieliny wola u gołębi, instynkt macierzyński). W zdrowym organizmie układ hormonalny pozostaje w równowadze; zaburzenie wydzielania poszczególnych hormonów zakłóca tę równowagę, a naruszając tym samym równowagę fizjologiczną i chemiczną ustroju, prowadzi do zaburzeń chorobowych.
Liczne hormony zwierząt kręgowych wyodrębniono w stanie czystym i zbadano ich budowę chemiczną; na tej podstawie hormony można podzielić na: 1) pochodne aminokwasów (np. adrenalina, tyroksyna); 2) hormony peptydowe (np. oksytocyna, wazopresyna); 3) hormony białkowe (np. insulina), często będące białkami złożonymi (glikoproteinowe hormony przysadki); 4) hormony steroidowe (hormony płciowe i kory nadnerczy). Hormony wytwarzane przez odmienne gatunki zwierząt różnią się nieco budową chemiczną; najwyższą specyficzność gatunkową wykazują hormony białkowe. Czynne wyciągi z gruczołów dokrewnych zwierząt i liczne syntetyczne związki o działaniu podobnym do hormonów znalazły zastosowanie w leczeniu człowieka. Hormony zwierząt bezkręgowych są mniej poznane. U roślin występują fitohormony.
Badania nad rolą fizjologiczną gruczołów dokrewnych (endokrynologia) zapoczątkował 1848 lekarz angielski Th. Addison; dostrzegł on związek między ciemnieniem skóry i uszkodzeniem nadnerczy. W 1902 W.M. Bayliss i E.H. Starling odkryli substancję pobudzającą wydzielanie trzustki (sekretynę) co dało początek nauce o hormonach. |
