Główne kultury świata to kultura zachodnia (amerykańska i europejska), afrykańska, latynoamerykańska, arabska i azjatycka. Każda z tych kultur posiada swoje nieodłączne cechy, które razem wzięte tworzą niepowtarzalne połączenie wyróżniające kultury spośród innych. Te wyróżniające je cechy to:

Indywidualizm - jest charakterystyczny dla kultur zachodnich. Wywodzi się on jeszcze z tradycji protestanckiej, w której człowiek jest z góry przeznaczony do osiągania sukcesów jako jednostka. Najważniejsze wartości indywidualistyczne to wolność rozwoju unikalnej osobowości, wolność przedsięwzięć i wyrażania siebie. Pozycja jest zdobywana, a nie dziedziczona, prawa i obowiązki są stanowione przez prawo, ale mogą być kwestionowane.

Kultury indywidualistyczne to kraje:

Ameryki Północnej, Europy Północnej i Zachodniej, Australii i Nowej Zelandii, Izraela

Kolektywizm z kolei skupia się na zbiorowości (rodzina, klan, kasta, grupa społeczna, społeczeństwo). Motywem przewodnim działania jednostki jest dobro zbiorowości, jednostka zaś korzysta z praw pod warunkiem, że są zgodne z prawami zbiorowości. Miejsce państwa i prawa nie jest jasne. Decyzje są podejmowane przez przywódców w oparciu o ich osobiste cele. Kolektywizm odznacza się unikaniem konfrontacji, zachowaniem harmonii w grupie, niekwestionowaną władzą osób starszych.

Kultury kolektywistyczne to kraje:

Afryka, Azja, Bliski Wschód, Oceania

Kultury wysokiego kontekstu porozumiewają się w sposób aluzyjny, posługują się raczej sygnałami niewerbalnymi oraz wskazówkami myśli. Komunikacja opiera się na uważnym dobieraniu i ważeniu słów, bezpośredniość oraz wyrażanie przeciwnej opinii są niemile widziane. Polegają bardziej na intuicji i zaufaniu niż na faktach i statystykach. Dla ludzi z kultur niskiego kontekstu osoby reprezentujące kulturę wysokiego kontekstu mogą być uważane za podejrzliwe, nieszczere i przebiegłe.

Należą do nich:

Kraje azjatyckie, arabskie i śródziemnomorskie

Kultura niskiego kontekstu charakteryzuje się bardzo bezpośrednią i otwartą komunikacją. Unika się niepotrzebnych rytuałów, „owijania w bawełnę”, udawanych formuł oraz słownego upiększania. Niewiele uwagi poświęca się językowi ciała. Ważne jest też silne przywiązanie do czasu oraz oddzielanie pracy od relacji międzyludzkich.

Zalicza się do nich kraje:

Ameryka Północna, kraje skandynawskie, Niemcy, Szwajcaria

Kultury monochroniczne są przywiązane do czasu. Czas odgrywa dla nich dużą rolę i liczą go w godzinach, minutach i sekundach. Zegar reguluje ich życie społeczne, rodzinne, pracę, grę, procesy produkcyjne.

Kultury monochroniczne wystepują w:

Kraje skandynawskie i inne germańskie kraje europejskie, Ameryka Północna, Japonia

Kultury polichroniczne nie przywiązują wagi do czasu, gdyż dla nich ważniejsze są relacje i tradycja. Nie widzą sensu w dokładnym liczeniu czasu, zaś jego najlepszym wyznacznikiem są dni, tygodnie, miesiące i lata. Powolność, a nie pośpiech są kardynalną zasadą. Wszystko, co ma być zrobione w końcu zostanie zrobione. Konflikty pomiędzy negocjatorami reprezentującymi obydwie kultury powstają dlatego, że partnerzy punktualni traktują swych mniej punktualnych rozmówców jako niezdyscyplinowanych, niezorganizowanych, a nawet leniwych.

Do kultur polichronicznych zaliczymy więc:

Kraje arabskie, większość krajów Afryki, Ameryki Łacińskiej, kraje Azji Południowej i Południowo-Wschodniej

Można także wyróżnić kultury propartnerskie, nastawione na relacje, które dużą uwagę przywiązują do sposobu, w jaki utrzymywane są wzajemne kontakty oraz kultury protransakcyjne, które przede wszystkim dążą do postawionych celów, są nastawione na wynik. Konflikt może polegać na tym, że przedstawiciele kultury protransakcyjnej  będą postrzegani przez negocjatorów propartnerskich jako zbyt pewni siebie, agresywni, grubiańscy.

Kultury propartnerskie znajdziemy w:

Kraje arabskie, większość krajów Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji

Zaś kraje protransakcyjne to:

Kraje skandynawskie i inne kraje germańskie, kraje europejskie, Ameryka Północna (USA, Kanada), Australia, Nowa Zelandia

Przywiązywanie wagi do statusu społecznego, hierarchii, władzy i okazywania szacunku jest znakiem podziału na kultury ceremonialne i nieceremonialne. Nieceremonialni nie przywiązują uwagi do konwenansów czy hierarchi, wszystkich traktują na równi z sobą. Dla kultur ceremonialnych jest to bardzo obraźliwe, gdy nie przestrzega się zasady starszeństwa lub gdy do negocjacji z nimi zostanie wysłana osoba młodsza wiekiem lub doświadczeniem zawodowym.

Nieceremonialne narody spotkamy w:

USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, kraje skandynawskie, Holandia

Ceremonialne kultury to:

Pozostałe kraje europejskie, kraje basenu Morza Śródziemnego, kraje arabskie, Ameryka Łacińska

Kultury operujące dużą liczbą sygnałów niewerbalnych są określane mianem kultur ekspresyjnych, zaś kultury, które ograniczają je do minimum to kultury powściągliwe.

Ekspresyjnośc na pewno zauważymy w:

Włochy, Hiszpania, Francja, kraje afrykańskie

Kultury powściągliwe unikają kontaktu wzrokowego, zachowują o wiele większy dystans, mówią ciszej, a sama cisza nie jest dla nich krępująca. Ludzie  z tej kultury ograniczają gestykulację i mimikę oraz nie lubią być dotykani, stąd partnerzy z kultur ekspresyjnych odbierają ich często jako ludzi fałszywych, nie chcących z nimi współpracować.

Powściągliwe nacje zaś to:

Głównie kraje azjatyckie

GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA

Jednym z najbardziej znanych naukowców zajmującym się problemem kultury, kultur narodowych oraz istniejących pomiędzy nimi różnic kulturowych jest holenderski socjolog, Geert Hofstede. Dokonał on dogłębnej analizy różnic jakie istnieją pomiędzy kulturami. Przede wszystkim Hofstede potwierdził pogląd powtarzany przez wielu badaczy, że kultura nie jest czymś dziedzicznym. Kultury się uczymy, nie otrzymujemy jej w spadku. Jej źródłem jest środowisko społeczne, a nie geny.[1]

W drodze szczegółowych dociekań zauważył on kilka cech, które wpływały na szereg postaw, zachowań, wartości, idei przyjmowanych przez dawną kulturę, które nazwał wymiarami kultur narodowych.

Geert Hofstede w swoich badaniach nad kulturami wyróżnił następujące wymiary kultur narodowych:

Ø  dystans do władzy,
Ø  indywidualizm i kolektywizm,
Ø  męskość i kobiecość,
Ø  stosunek do niepewności,
Ø  orientacja krótko- i długoterminowa.

Aby dokonać dokładnej analizy Hofstede obserwował wpływ wymiarów na daną kulturę oraz jak przejawiają się one w różnych miejscach i dziedzinach życia: szkole, pracy, związku, małżeństwie, w partiach politycznych, urzędach, przedsiębiorstwach i wielu innych. Ponadto dzięki współpracy z IBM zgromadził wielką bazę danych o przedstawicielach niemal wszystkich kultur opisanych pod kątem wymiarów kultury. Ważnym elementem jego pracy było wskazanie na to, że pojedyncze wymiary kultury prawie nigdy nie przesądzały o cechach danej kultury narodowej bez właściwego powiązania z innymi wymiarami.

Dystans do władzy (power distance), według definicji Hofstede, to zakres oczekiwań i akceptacji dla nierównego rozkładu władzy, wyrażany przez mniej wpływowych (podwładnych) członków instytucji lub organizacji. W krajach o dużym dystansie do władzy istnieje duża zależność podwładnych od ich przełożonych. Dystans do władzy może się różnić w zależności od pozycji społecznej, poziomu wykształcenia i zawodu. Hofstede doszedł do wniosku, że państwa z dużym dystansem do władzy, jak kraje afrykańskie czy latynoamerykańskie są w znacznie większym stopniu dotknięte korupcją. Ponadto dobra materialne były skupione w rękach niewielkiej części społeczeństwa.[2] Źródeł zróżnicowania Hofstede dzięki badaniom nad PDI upatrywał w szerokości geograficznej kraju (im większa tym niższy dystans), liczbie ludności w danym kraju (im większa liczba ludności tym większy dystans), zamożność kraju (im większa, tym niższy PDI). Zgodnie z dociekaniami Hofstede państwa o niskim dystansie do władzy to: Australia, Austria, Holandia, Stany Zjednoczone, Nowa Zelandia. Państwa o dużym dystansie do władzy to między innymi: Sudan, Arabia Saudyjska, Pakistan, Indie, Chiny, oraz wiele krajów Afryki subsaharyjskiej.[3] Chiny jednak nie można wrzucić do tego samego kosza z krajami Afryki, gdyż można im przyporządkować inne wymiary kultury, jak orientacja długoterminowa, wysoki wskaźnik unikania niepewności, które są właściwe dla kultur zdolnych do bogacenia.

Indywidualizm i kolektywizm charakteryzują kultury pod kątem ich zorientowania na jednostkę lub grupę. Zdaniem Hofstede, indywidualizm to właściwość społeczeństw, wewnątrz których więzi są luźne, zaś jednostka ma na uwadze głównie siebie i własne potrzeby. Kolektywizm jest zaś „właściwy społeczeństwom, w których ludzie od momentu narodzin należą do silnych i spójnych grup. Grupy te przez całe życie zapewniają im opiekę i ochronę, za co ich członkowie odwzajemniają się niekwestionowaną lojalnością.”[4]Geert Hofstede szczegółowo naszkicował różnice pomiędzy kulturą kolektywistyczną a indywidualistyczną. Duże rozbieżności widoczne są już w samych relacjach pomiędzy kolektywizmem i indywidualizmem a pracą. Indywidualiści poszukują w pracy wyzwań, wolności stylu pracy, ale także wystarczającej ilości czasu wolnego. Dla kolektywistów ważne są szkolenia, warunki pracy, oraz wykorzystanie umiejętności pracowników.[5] Hofstede do dalszej charakteryzacji tego wymiaru kultury posłużył się kategoriami wstydu i winy. Kultury indywidualistyczne są „kulturami winy”, zaś kolektywistyczne - „kulturami wstydu”, dlatego, że wina jest sprawą indywidualną, zaś wstyd z kolei problemem całej grupy. Kolejnym polem odmienności jest podejście do „zachowania twarzy” (podejście kolektywistyczne) lub „zachowania osobistej godności” (podejście indywidualistyczne).[6]

Męskość jest to cecha społeczna, która polega na przypisaniu mężczyznom ról związanych z asertywnością, twardością i dążeniem do sukcesu materialnego, zaś kobiecość ze skromnością, czułością i troską o jakość życia. Wyznaczniki kultur męskich i kobiecych wiążą się nie tylko z rolą jaką kobiety odgrywają w polityce czy biznesie. Chodzi także o związek i małżeństwo, a także kwestie równouprawnienia. Stąd też kultury krajów skandynawskich (Dania, Norwegia, Szwecja) silnie przywiązane do równouprawnienia kobiet, tolerancji, kompromisu oraz charakteryzujące się wysoką skromnością wyróżniają się najniższą wartością wskaźnika męskości. Z kolei najwyżej wypadają kraje latynoamerykańskie[7].

Niepewność jest wpisana w życie każdego człowieka oraz grupy, ponieważ nikt nie jest w stanie przewidzieć wydarzeń kolejnego dnia. Istnienie stanu niepewności powoduje niepokój, zaś środkami unikania niepewności są technologia, prawo i religia. Unikanie niepewności zdecydowanie nie jest jednoznaczne z unikaniem ryzyka. Zdaniem Geerta Hofstede zakres i sposób unikania niepewności przez kultury w dużym stopniu warunkuje ich byt materialny, jednak musi on być połączony z odpowiednimi innymi wymiarami kultury (między innymi indywidualizm i kolektywizm).[8]

Dużo bardziej o sukcesie finansowym danej kultury może świadczyć to, czy charakteryzują ją orientacja krótko- czy długoterminowa. Ich najważniejsze cechy zostały przedstawione w poniższej tabeli.

Tabela 2. Cechy orientacji krótko- i długoterminowej

Źródło: Geert Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000.

Do kultur o orientacji krótkoterminowej przede wszystkim zaliczane są kultury krajów Afryki subsaharyjskiej, krajów Ameryki Środkowej. Silna orientacja długoterminowa jest charakterystyczna dla m.in. Chin, Japonii, Indii.

Wymiary kultury Geerta Hofstede są w stanie wpływać na charakter, kształt i przebieg negocjacji:

Ø  dystans do władzy, stopień centralizacji struktur kontrolnych i decyzyjnych, określa status negocjatorów,
Ø  kolektywizm, potrzeba budowy stabilnej relacji, zmiana negocjatora oznacza budowę relacji od początku, indywidualizm,
Ø  męskość: sympatyzowanie z silniejszymi, agresja rywalizacja, kobiecość: skłonność do kompromisu,
Ø  unikanie niepewności: unikanie niejasności, dwuznaczności, wpływa na strukturę              i rytuały procedur negocjacyjnych,
Ø  orientacja długoterminowa: decyduje o wytrwałości w dążeniu do celów nawet za cenę wyrzeczeń.[9]

[1] Hofstede Geert, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 17.
[2] Ibidem, s. 58-62.
[3] Ibidem, s. 78-80.
[4] Ibidem, s. 88.
[5] Ibidem, s. 89-90.
[6] Ibidem, s. 100-103.
[7] Ibidem, s. 132-133.
[8] Ibidem, s. 178-186.
[9] Ibidem, s. 350-351.

GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA

Badania poprzeczne i podłużne w psychologii międzykulturowej

Nasza osobowość zmienia się przez całe życie. Czy kolejność tych zmian jest uniwersalna? Na przykład, czy zmiany zachodzące w ciągu życia w mężczyznach ze Stanów Zjednoczonych są podobne do zmian zachodzących w męskich przedstawicielach innych kultur? Pod koniec lat 60-tych XX wieku David Gutmann przeprowadził badanie, którego wyniki sugerują, ze istnieje uniwersalna sekwencja zmian zachodzących w ludziach w miarę jak przybywa im lat. Wyróżnił trzy fazy życia Amerykanów w wieku od 30 do 90 lat. Następnie wybrał czterdziestu Majów z meksykańskiego stanu Chiapas i porównywał ich z Amerykanami na podstawie wywiadów uzupełnionych testami projekcyjnymi. Pytał ich, co sprawia, ze są szczęśliwi oraz co robią kiedy są nieszczęśliwi i chcą to zmienić. Badania przeprowadził Gutmann w trzech odrębnych próbach mężczyzn i wywnioskował, ze pewne zmiany osobowościowe zachodzą u wszystkich mężczyzn oraz związane z wiekiem różnice w stanach ego są podobne w różnych kulturach.

Cały artykuł: Gutmann D. (1967), Aging among the Highland Maya: A comparative study. (lub mogę przesłać na maila polską wersję)

Cały wywód Gutmanna wydaje się logiczny i sensowny. Jednak  zastosował on tutaj tzw. badania poprzeczne. Jakie błędy interpretacyjne dotyczące zmian psychicznych związanych z wiekiem mogły wynikać z przyjęcia właśnie takiego planu badawczego oraz zastosowanych metod? Jak można by uniknąć takich błędów. Postaram się to wyjaśnić w poniższym tekście.

Kiedy jesteś szczęśliwy?- zapytałam swojego dziadka podczas rodzinnego obiadu. Dziadek spojrzał na mnie zdziwionym wzrokiem, w końcu po raz pierwszy w jego osiemdziesięcio- kilkuletnim życiu zadałam mu takie pytanie. W jego mniemaniu pytanie zupełnie pozbawione sensu. Jak to kiedy moje dziecko? Codziennie - kiedy mogę zajmować się swoimi kurami i krowami, kiedy na podwórko jest porządek, plony są obfite i kiedy babcia jest zdrowa. Akurat w jego przypadku wiedziałam to bez pytania. Ale idąc tropem Gutmanna brnęłam dalej i chciałam usłyszeć – A co robisz, żeby być szczęśliwym, kiedy nie jesteś szczęśliwy? Jego mina wystarczyłaby mi za odpowiedź, ale dodał jeszcze – Głupotami się zajmujesz, zaraz dam ci widły, przerzucisz trochę siana w stodole i odechce ci się zastanawiania, kiedy jest szczęście a kiedy nieszczęście!

Całkowicie go rozumiałam. Dla niego każdy człowiek powinien wykonywać pracę, która dla danej jednostki ma sens i która sprawia jej satysfakcje. Nieważne czy dotyczy to prostego rolnika czy osoby pracującej umysłowo. Mój dziadek cale życie mieszka na wsi, dzieciństwo spędził na wypasaniu krów, a wojna odebrała mu szansę na edukację szkolną. Jest najbardziej pracowitym człowiekiem jakiego znam. Nigdy nie słyszałam, żeby narzekał. Czytając artykuł o studium Gutmanna i jego badaniach nad plemieniem Majów, pomyślałam, że ich życie 50 lat temu niewiele się różniło od życia mojego dziadka. I tak samo jak wtedy, tak i teraz wydaje się nieracjonalne porównywanie takiego stylu życia ze stylem jego równolatków z Warszawy czy Nowego Jorku. Bez badań można bowiem stwierdzić, że nie przechodzili takiej samej sekwencji zmian w osobowości, choćby ze względu na doświadczenia z dzieciństwa czy z czasów wojennych.

Studium Gutmanna przeprowadzono za pomocą badania poprzecznego, porównując jednocześnie kilka grup wiekowych w dwóch odmiennych kulturach. Dla badacza taka metoda jest wygodna i stosunkowo tania, gdyż członków grupy bada się tylko raz, a następnie porównuje się wyniki w zależności od wieku. Rezultaty te zawsze będą się różnić, łatwo więc potwierdzić wybraną hipotezę. Ale czy będą one prawdziwe?

Badania poprzeczne dają tylko przybliżony obraz procesów rozwojowych. Oprócz wieku dorośli różnią się jeszcze cechami wynikającymi z przynależności do odrębnych grup pokoleniowych. Tak jak w przypadku mojego dziadka, który należał do pokolenia wojennego – jego zdolności intelektualne czy cechy osobowościowe mogą odzwierciedlać ograniczony dostęp do edukacji i traumatyczne przeżycia, a niekoniecznie zmiany rzeczywiście związane z wiekiem i rozwojem. Dodatkowo, metoda zastosowana przez Gutmanna nie brała pod uwagę różnic zachodzących w obrębie grupy oraz konkretnych bądź środowiskowych zmian zachodzących pod wpływem czasu.

Co więcej,w latach 60-tych ubiegłego wieku kompetencje międzykulturowe badaczy były jeszcze mocno ograniczone. Należy się wiec spodziewać, że w trakcie badania obcego kulturowo plemienia mogło dojść do błędów metodologicznych oraz nadinterpretacji wyników. Nie wiadomo w jakim języku odbywała się analiza marzeń sennych oraz czy wzięto pod uwagę różnice kulturowe w tym zakresie.

Wybierając różne grupy wiekowe do badań poprzecznych łatwo zaobserwować różnice pomiędzy nimi oraz zachodzące zmiany czy fazy w rozwoju. Otrzymane wyniki nie mogą być jednak traktowane jako pewna prawidłowość dla całej populacji. Jest ona trafna dla badanych grup, może być przyczynkiem do dalszych badań, ale nie powinna być określona jako uniwersalna. Aby móc to stwierdzić należy przeprowadzić badania podłużne, a najlepiej sekwencyjne.

Badania podłużne pozwalałyby na obserwację zmian psychicznych związanych z wiekiem u tych samych osób w różnych okresach ich życia. W ten sposób można by zarejestrować następujące po sobie zmiany oraz uniknąć problemu grup pokoleniowych. W tej metodzie występuje jednak nieścisłość dotycząca momentu rozpoczęcia badań. Obserwując ludzi urodzonych w czasie wojny, nie będziemy mieć pewności co do powtarzalności wyników dla grupy urodzonej w czasie dobrobytu. Z tego powodu najlepszym rozwiązaniem byłoby połączenie badania poprzecznego i podłużnego oraz maksymalne zniwelowanie różnic kulturowych. Badania przekrojowe stanowiłyby porównanie przedstawicieli różnych roczników, natomiast te podłużne obejmowałyby wycinek wiekowy badanych grup wiekowych. Jest to rozwiązanie kompleksowe, jednak bardzo pracochłonne i długotrwałe.

Porównanie więcej niż trzech prób - jak u Gutmanna, z uwzględnieniem czasu urodzenia, pochodzenia społecznego i zmian zachodzących w psychice wraz z procesem starzenia u tej samej jednostki na przestrzeni czasu, pozwoliłoby mi na poważne potraktowanie wyników badania. W tym jednak przypadku odnoszę się do artykułu Gutmanna jako do ciekawostki naukowej i zachęty do własnych wniosków i obserwacji.

Przyglądając się pracującemu dziadkowi nie odnalazłam w jego życiu trzech faz wyróżnionych u badanych Amerykanów. Zawsze był i pozostał ciężko pracującym fizycznie pragmatycznym realistą. Dla którego oczywiste jest, co jest w życiu ważne. Bez potrzeby odnoszenia się do religii, bez przyjmowania biernej postawy wynikającej z zaawansowanego wieku czy chorób. Ci sąsiedzi dziadka, których tak jak jego dotknęły bezpośrednio działania wojenne w młodym wieku, byli również wyjątkowymi osobami - biorącymi życie takim jakim jest, nie narzekającymi i silnymi psychicznie. Pokolenie młodsze z tej samej wsi, urodzone już w wolnej Polsce, nie ma takiego silnego charakteru. Ta sama wieś, która zahartowała mojego dziadka, ich doprowadziła do alkoholizmu. Gdyby David Gutmann trafił wtedy do Polski, być może wyniki jego badan prezentowałyby się zupełnie inaczej.

A wasi dziadkowie? Mieliście okazję zapytać, co sprawia, że są szczęśliwi?

P.S. Dla wyjaśnienia co to są badania podłużne i poprzeczne:

Badania podłużne, badania longitudinalne, psychologiczne badania tych samych osób przez dłuższy okres (kilkanaście lat i dłużej), przy użyciu takich metod jak: obserwacja, testy, eksperymenty psychologiczne itp. Badania podłużne umożliwiają śledzenie i opisywanie procesu rozwoju jednostki, szczególnie w zakresie stałości lub zmienności cech osobniczych.

Badania poprzeczne, badania transwersalne, psychologiczne badanie różnych grup ludzi, dobranych z poszczególnych okresów rozwojowych (w określonym wieku) i poddawanych jednorazowym badaniom testowym, eksperymentom itp. Badania poprzeczne umożliwiają określenie właściwości rozwojowych, charakterystycznych dla określonego wieku życia.

GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA