Syria
Syria (arab. سوريا, trl. Sūriyā, trb. Surija), nazwa oficjalna: Syryjska Republika Arabska (ar. الجمهورية العربية السورية, trl. Al-Ǧumhūriyya ăl-ʿArabiyya ăs-Sūriyya, trb. Al-Dżumhurijja al-Arabijja as-Surijja) – państwo arabskie na Bliskim Wschodzie.
Graniczy z Turcją (822 km), Irakiem (605 km), Jordanią (375 km), Libanem (375 km) i Izraelem (76 km). Długość wybrzeża wynosi 193 km. Najwyższym punktem jest Hermon (2814 m n.p.m.)[6].
Nazwa Syria pochodzi od luwijskiego słowa, zapisanego VIII wieku p.n.e. jako „Sura/i” i starożytnej greki: Σύριοι, Sýrioi, lub Σύροι, Sýroi; oba pochodzą od jeszcze wcześniejszego słowa Aššūrāyu z północnej Mezopotamii[7][8].
Z perspektywy historycznej nazwa „Syria” odnosi się do regionów północnego Lewantu, obejmując także m.in. dzisiejszy Liban, Aleksandrettę (obecny İskenderun) i starożytne miasto Antiochię (stolicę syryjską z czasów przed-muzułmańskich). W jeszcze szerszym znaczeniu, jako Wielka Syria lub Syropalestyna, nazwa Syria obejmuje w języku polskim także tereny dzisiejszych Izraela, Palestyny, Jordanii, a także Synaju, Cylicji i innych ziem, od Taurusu (gór w Turcji) po Pustynię Syryjską i od Morza Śródziemnego po Eufrat. W tym znaczeniu jednak w języku arabskim używana jest nazwa الشام, trl. Aš-Šām, trb. Asz-Szam, co jest też potoczną nazwą obecnej stolicy regionu i państwa Syrii, czyli Damaszku.
Historia
Pierwsze państwo na terytorium Syrii to Ebla, po raz pierwszy wymieniona w tekście syryjskim datowanym na ok. 2500–2400 p.n.e. Później była ważną prowincją rzymską, podbitą w roku 64 p.n.e. przez Pompejusza. Pozostała pod panowaniem rzymskim (bizantyjskim). W latach 634–637 Syria została podbita przez Arabów. W 661 roku Damaszek stał się stolicą kalifatu Umajjadów, stając się centrum kulturalnym świata islamu. Po przeniesieniu przez Abbasydów stolicy do Bagdadu w 750 roku Syria znalazła się na obrzeżach muzułmańskiego świata. W 877 Tulunidzi przyłączyli ją do Egiptu[6]. Na terenie Syrii dynastie egipskie toczyły wojny z Mongołami, krzyżowcami i Bizancjum. Doprowadziło to do wyludnienia kraju i osłabienia go gospodarczo. W latach 1400–1401 miał miejsce najazd wojsk Timura na północną Syrię, złupienie i wymordowanie mieszkańców Allepo, Hamy, Homs i Damaszku[6]. W 1517 Syrię przyłączono do Imperium Osmańskiego[6]. W 1831 Syrię zajęły wojska paszy Egiptu Muhammada Alego, jednak na skutek nacisków europejskich mocarstw i buntu miejscowej ludności wojska musiały wycofać się z Syrii na rzecz Turcji w 1840. Pod koniec XIX wieku wzrosła świadomość narodowa, co spowodował kontakt z kulturą Zachodu; Syria stała się odrodzona politycznie i gospodarczo (przyczyniła się do tego m.in. budowa Kanału Sueskiego)[6].
Mapa mandatu Syrii
Czasy kolonialne
Na mocy traktatu wersalskiego, tureckie posiadłości na Bliskim Wschodzie oddano pod mandat francusko-brytyjski, zgodnie z umową Sykes-Picot z 1916. W marcu 1920 Kongres Narodowy proklamował niepodległość Wielkiej Syrii. Jej królem został ogłoszony Fajsal I. 24 kwietnia 1920 Francja i Wielka Brytania dokonały podziału Bliskiego Wschodu, w wyniku którego terytorium Wielkiej Syrii i Libanu[6] przypadło Francji[9] (patrz: Konferencja w San Remo).
W sierpniu 1920 Francuzi dokonali podziału Wielkiej Syrii. Wydzielono Wielki Liban. Pozostałą część Syrii podzielono wedle kryteriów religijnych na 4 państewka: Damaszek, Aleppo, Latakię i Dżabal ad-Duruz. W 1925 Damaszek i Aleppo połączono w Państwo Syrii. W 1936 podpisano traktat, który zobowiązywał Francję do przyznania Syrii pełnej niepodległości (nie został on przez Francję ratyfikowany)[6]. W 1940 roku Syria znalazła się pod władzą rządu Vichy. Po wyzwoleniu w 1941 komitet Wolnej Francji ogłosił niepodległość Syrii, która została oficjalnie ogłoszona przez Syrię w 1943. W 1944 do państwa syryjskiego przyłączone zostały Latakia i Dżabal ad-Duruz. W 1945 Syria współtworzyła ONZ[6].
Michel Aflak (z lewej) – główny ideolog baasizmu z Salahem Dżadidem – jednym z organizatorów zamachu stanu w Syrii w marcu 1963
Początki niepodległości
W 1946 ostatnie wojskowe oddziały francuskie i brytyjskie opuściły Syrię. W 1948 wojska syryjskie wzięły udział w I wojnie z Izraelem[6]. W latach 40. doszło do zjednoczenia dwóch partii: Partii Odrodzenia Arabskiego (arab. Hizb al-Baas al-Arabi) oraz Arabskiej Partii Socjalistycznej w wyniku czego założona została partia Baas. Twórcy politycznych formacji czerpali inspirację z europejskich nowoczesnych ruchów nacjonalistycznych, a także organizacji skrajnej lewicy[10]. W marcu 1949 miał miejsce zamach stanu, po którym władzę przejął generał Husni az-Za’im. Zaczął wprowadzanie w życie projektów budowlanych, wzywał kobiety do zaprzestania noszenia kwefów i opracował projekt świeckiej konstytucji. Nie rządził długo, w sierpniu tego samego roku został obalony w wyniku zamachu stanu, dokonanego przez Samiego al-Hinmawiego. W grudniu 1949 miał miejsce trzeci z kolei zamach stanu, na czele którego stanął pułkownik Adib asz-Sziszakli[11]. Według niektórych źródeł jego ostatecznym celem była budowa homogenicznego, arabskiego i muzułmańskiego (sunnickiego) państwa[12]. Wobec braku reformy rolnej, w 1951 i 1952 chłopi z inspiracji Partii Socjalistycznej zorganizowali wystąpienia antyfeudalne[13]. Powstania doprowadziły do pewnych ustępstw ze strony wojskowego rządu[14]. Organizacje opozycyjne względem junty w listopadzie 1953 utworzyły Front Narodowego Sprzeciwu. Miesiąc wcześniej partie zbojkotowały wybory parlamentarne, w których wystartował jedynie prezydencki Arabski Ruch Wyzwolenia, zdobywając komplet mandatów[14].
W 1954 asz-Sziszakli został obalony, a władzę objął Haszim al-Atasi[15]. Po obaleniu dyktatury wojskowej, partia Baas stała się najpopularniejszą partią w kraju. Głosząca potrzebę reform, równość i jedność Arabów (bez względu na wyznanie) zyskała popularność wśród uczniów szybko rozwijającego się szkolnictwa, którzy w znacznej części pochodzili z niższych warstw społecznych lub z dyskryminowanych przez asz-Sziszaklego mniejszości religijnych. Z partią Baas sympatyzowali także urzędnicy, zatrudnieni w rozbudowującym się aparacie biurokratycznym powstającym na potrzeby urbanizacji i gospodarczego interwencjonizmu państwa[16]. Na skutek puczu przywrócono system demokratyczny. We wrześniu 1955 odbyły się wybory parlamentarne, a prezydentem został ponownie Szukri al-Kuwatli. Za jego rządów Syria zaczęła zbliżać się do krajów socjalistycznych. W 1957 otrzymała pomoc od Związku Radzieckiego, co miało trwać przez następne 12 lat. Syria sprzeciwiła się powstaniu Paktu Bagdadzkiego. U schyłku swojej kadencji, al-Kuwatli uczestniczył w negocjacjach nad utworzeniem w 1958 Zjednoczonej Republiki Arabskiej, na czele której stanął egipski prezydent Gamal Abdel Naser. W 1959 al-Kuwatli pokłócił się z Naserem, co było końcem jego kariery politycznej[17]. 22 lutego 1958 Syria wraz z Egiptem połączyły się w Zjednoczoną Republikę Arabską. Prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser mianował rząd ZRA, w którym było wielu Syryjczyków. Dokonano wtedy reformy rolnej, w wyniku której znacjonalizowano ziemię i rozdano ją chłopom. W 1958 najbardziej wpływowy przywódca Partii Baas Akram al-Hawrani został wiceprezydentem kraju, już rok później został tego stanowiska pozbawiony. Pretekstem dla podjęcia tej decyzji przez prezydenta Nasera były niskie wyniki wyborcze polityków wywodzących się z Partii Baas uzyskane w lipcu 1959 w wyborach do lokalnych rad Unii Narodowej[18]. W lipcu 1961 znacjonalizowano wszystkie banki prywatne. 28 września 1961 władzę w Syrii przejęli oficerowie, którymi kierował Abd al-Karim an-Nahlawi. Syria odłączyła się od ZRA. Prezydentem został wybrany Nazim al-Kudsi. Będąc przeciwnikiem socjalizmu, zwrócił część ziemi i fabryk poprzednim właścicielom. Całkowicie zmienił kierunek syryjskiej polityki zagranicznej, w której w latach 1958–1961 dominował panarabizm, starając się zawrzeć trwały sojusz ze Stanami Zjednoczonymi i niechętnymi Naserowi rządami Arabii Saudyjskiej, Libanu i Jordanii. Wdrożył również program reprywatyzacji syryjskiej gospodarki i uzyskał dla kraju kredyty z Banku Światowego. Za jego rządów z armii syryjskiej usunięto oficerów sympatyzujących z naseryzmem oraz z socjalistyczną i panarabską partią Baas[19]. Kudsi został obalony 28 marca 1962 przez an-Nahlawiego, który go aresztował. Kolejny zamach stanu, dokonany przez Abd al-Karima Zahr ad-Dina, przywrócił do władzy Kudsiego. Po powrocie do władzy prezydent usiłował naprawić relacje z Naserem i z syryjskimi socjalistami, powołując rząd naserysty Baszira al-Azmy, który powrócił do wdrażania w kraju zarzuconej w 1961 reformy rolnej[20].
Baasistowska Syria
8 marca 1963 partia Baas i związany z nią Komitet Wojskowy, dokonała zamachu stanu i przejęła władzę. Do przyspieszenia działań Komitet Wojskowy skłonił udany zamach stanu w Iraku, przeprowadzony przez iracką gałąź partii Baas[21]. Na czele państwa stanęła po przewrocie Narodowa Rada Dowództwa Rewolucji, złożona z dwunastu członków partii Baas i ośmiu naserystów oraz ludzi niezwiązanych z żadną organizacją. Jeszcze na przełomie marca i kwietnia 1963 zwolennicy partii Baas, na czele z ministrem spraw wewnętrznych gen. Aminem al-Hafizem usunęli naserystów z wojska. Doprowadziło to do wystąpienia zwolenników Nasera (który odnosił się do partii Baas z głęboką niechęcią) i nowego zbliżenia z Egiptem także z rządu. 18 lipca 1963 naseryści pod wodzą płk. Dżasima Alwana podjęli próbę przejęcia władzy drogą kolejnego zamachu stanu. Został on jednak stłumiony[21]. Al-Hafiz przeprowadził nacjonalizację zasobów ropy naftowej oraz banków należących do arabskich właścicieli. Zacieśnił związki Syrii ze Związkiem Radzieckim i wspierał partyzantkę palestyńską Jasira Arafata. Na nowo przystąpił do reformy rolnej i parcelacji majątków najzamożniejszych ziemian[22]. W kwietniu 1964 stłumił powstanie sunnickie. 25 kwietnia tego samego roku ogłoszona została tymczasowa konstytucja, w której Syrię określono mianem demokratycznej republiki socjalistycznej, a Syryjczyków – jako część wielkiego narodu arabskiego (w myśl koncepcji baasistowskich[23]). Wielokrotne czystki w wojsku i niestabilność kolejnych gabinetów rządowych doprowadziło do stopniowej utraty przez niego poparcia i dotychczasowej bazy. Okazał się również niezdolny do mediowania między frakcjami partii Baas. W rezultacie stracił władzę wskutek kolejnego zamachu stanu 23 lutego 1966, w którym główną rolę odegrał były szef sztabu armii syryjskiej gen. Salah Dżadid, związany ze skrajnie lewicową frakcją partii[24], a także Hafiz al-Asad. Po zamachu stanu pełnię władzy w państwie przejęło wojskowe skrzydło partii Baas, w którym dominowali alawici.
Hafiz al-Asad
Po przejęciu władzy przez Dżadida, w polityce zagranicznej Syria wzmocniła swoje zaangażowanie w walkę Palestyńczyków o niepodległe państwo, szkoląc na swoim terytorium palestyńskich fedainów. Zacieśnienie relacji ze Związkiem Radzieckim[6] doprowadziło do uzyskania z Bloku Wschodniego dostaw uzbrojenia i inwestycji. Trudne były natomiast relacje Syrii z Irakiem po zamachu stanu w Iraku w 1968, po którym władzę w tym kraju ponownie przejął lokalny oddział partii Baas. Według Dżadida jego przywódcy przyczynili się do upadku poprzednich rządów partii w Iraku pięć lat wcześniej i nie zasługiwali na zaufanie. Wrogość między obydwoma państwami rządzonymi przez oddziały tej samej organizacji jeszcze się pogłębiła, gdy Irak stał się celem emigracji syryjskich basistów odsuniętych od władzy w 1966[25]. We wrześniu 1966 próbę obalenia rządu podjął Salim Hatum, oficer związany z partią Baas, uczestnik zamachu stanu z marca 1963, rozczarowany faktem, iż nie uzyskał po nim żadnych znaczących stanowisk. Uzyskał poparcie oficerów pochodzenia druzyjskiego, zaniepokojonych wzrostem znaczenia alawitów. Plany przewrotu zostały częściowo wykryte w sierpniu 1966, jednak sam Hatum nie został z nimi powiązany[26]. W 1967 wybuchła wojna sześciodniowa, w której Syria brała udział. Wojska syryjskie poniosły klęskę, a Syria straciła kontrolę nad wzgórzami Golan. Po wojnie sześciodniowej między Dżadidem i al-Asadem wybuchł osobisty konflikt. Al-Asad przestał utożsamiać się z polityką prowadzoną przez Dżadida. Nie uznawał własnej współodpowiedzialności za klęskę, lecz twierdził, że była ona skutkiem przyjętego przez Dżadida kursu politycznego. Sam pragnął skupić się na rozwoju armii, by w razie nowej wojny z Izraelem mogła stawić mu czoła[27]. Stopniowo w Syrii wokół Dżadida i al-Asada wykształciły się dwa stronnictwa, a al-Asad przystąpił do eliminowania z armii zwolenników swojego rywala. Dżadid zachował natomiast kontrolę nad aparatem partyjnym. W końcu 1968 to pozycja al-Asada i sił zbrojnych była już jednak silniejsza[28]. Przez cały 1969 al-Asad stopniowo ograniczał wpływ Dżadida na państwo, wymuszając rekonstrukcję gabinetu rządowego i dopuszczenie do niego bardziej umiarkowanych polityków, złagodzenie krytyki krajów arabskich nieprowadzących socjalistycznej polityki gospodarczej i retoryki walki klasowej, jaką posługiwano się, komentując bieżące wydarzenia w kraju. W marcu 1969 konflikt między obydwoma działaczami stał się przedmiotem zainteresowania w całym świecie arabskim, a Egipt, Algieria i Irak proponowały przeprowadzenie mediacji między nimi[29] Ostateczny kryzys w relacjach między Dżadidem i al-Asadem nastąpił we wrześniu 1970. W czasie konfliktu wewnętrznego w Jordanii w 1970 (czarny wrzesień) Dżadid ogłosił poparcie Syrii dla Organizacji Wyzwolenia Palestyny i skierował jej na pomoc brygadę pancerną. Początkowo al-Asad uznał tę decyzję za słuszną[30]. Następnie uznał jednak, że Syria jest zbyt słaba, by prowokować Izrael, a otwarte popieranie Palestyńczyków osłabi jej pozycję międzynarodową, zwłaszcza w oczach wielkich mocarstw[31].
W 1970 al-Asad przejął władzę; w toku zainicjowanego przez niego Ruchu Korygującego Syria wycofała się z niektórych socjalistycznych reform gospodarczych[32], wprowadzony został również fasadowy pluralizm partyjny[33]. Partia Baas utworzyła razem z mniejszymi organizacjami lewicowymi Narodowy Front Postępu, do którego weszły również Syryjska Arabska Unia Socjalistyczna, Socjalistyczny Ruch Unionistów, Arabska Partia Socjalistyczna oraz Komunistyczna Partia Syrii. W lutym 1971 w wyborach parlamentarnych 60% mandatów objęli deputowani Baas, pozostałe zaś – inni przedstawiciele lewicy oraz niezrzeszeni. W marcu 1971 na XI kongresie partyjnym al-Asad stwierdził, że długofalowe cele polityczne partii Baas – socjalizm i panarabizm – pozostają niezmienne, natomiast ich realizacja musi zostać poprzedzona umocnieniem Syrii i odzyskaniem utraconych ziem. Do momentu odrobienia strat terytorialnych partia nie miała wdrażać socjalistycznych reform[34]. W 1971 został wybrany prezydentem. 13 marca 1973 roku uchwalono stałą już konstytucję. W październiku tego samego roku wybuchła wojna Jom Kipur. Syria częściowo odzyskała wtedy wzgórza Golan.
W 1976 Syria wysłała swoje wojska do pogrążonego w wojnie domowej Libanu, które później otrzymały mandat Ligi Arabskiej[6]. Armia syryjska wymusiła na wszystkich stronach konfliktu przyjęcie zawieszenia broni[35]. Walki wkrótce rozgorzały jednak na nowo, a Syria wsparła w nich prawicowe organizacje chrześcijańskie, tj. Falangi Libańskie i Tygrysy. Po stronie syryjskiej do walki włączyły się również palestyńskie organizacje prosyryjskie As-Sa’ika i Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny – Główne Dowództwo[36]. W konflikcie wojska syryjskie starły się z koalicją sił OWP i Libańskiego Ruchu Narodowego. Oblicze wojny zmieniło wkroczenie w 1982 roku do Libanu wojsk izraelskich, które doprowadziły do porażki militarnej sił OWP i w rezultacie ich wycofania się z kraju[37]. Wojska syryjskie zmieniły wówczas front i rozpoczęły walkę z Izraelem i jego chrześcijańskimi sojusznikami. Wojna zakończyła się oficjalnie w 1989 roku po podpisaniu porozumienia z Taif, a władzę w Libanie de facto przejęli politycy prosyryjscy, którą sprawowali do roku 2005 (cedrowa rewolucja).
Poważne wyzwanie rządom Asada rzuciło Bractwo Muzułmańskie, odrzucające laickie podstawy rządów partii Baas i sprzeciwiające się rządom alawitów, których uważało za odszczepieńców. W 1979 Bractwo rozpoczęło walkę z rządem al-Asada przy pomocy kampanii terroru indywidualnego, zabijając urzędników partyjnych, oficerów i alawitów. Konfrontacja między wojskiem a islamistami trwała trzy lata i zakończyła się stłumieniem powstania. Ostatnie walki rozegrały się w Hamie, gdzie siły dowodzone przez Rifata al-Asada, brata prezydenta, zniszczyły zabytkowe dzielnice miasta, zabijając w walkach i doraźnych egzekucjach od 3 do 25 tys. islamistów oraz cywilów[38][39]. W 1984 Asad przeszedł zawał i był hospitalizowany. Wykorzystał to jego brat, który chciał przejąć władzę. Mimo złego stanu zdrowia Asad utrzymał władzę, a Rifat został wygnany. Hafiz al-Asad zmarł w 2000 roku. Władzę po nim objął jego młodszy syn, Baszszar al-Asad[6].
W latach 1963–2000 Syria pod rządami partii przeszła gruntowną transformację społeczną. W całym kraju upowszechniono elektryczność i dostęp do wody bieżącej. Hafiz al-Asad ukończył budowę tamy na Eufracie, co umożliwiło do 1992 zelektryfikowanie 95% syryjskiej wsi (przed oddaniem tamy do użytku zelektryfikowanych było 5%). W 1960 2/3 ludności powyżej 10 roku życia nie umiało czytać i pisać. W 1990 przynajmniej do szkoły podstawowej uczęszczało blisko 100% chłopców i większość dziewcząt, zaś 80% dzieci w wieku 10 lat było piśmiennych. Znacząco rozbudowano sieć szkół, chociaż nie zawsze ich poziom był wysoki[40]. W kraju wzrósł wskaźnik średniej długości życia, spadł zaś – śmiertelności wśród niemowląt[40]. Kolejne baasistowskie rządy dokończyły reformę rolną zapoczątkowaną jeszcze w czasie unii z Egiptem, likwidując zjawisko dzierżawienia ziemi przez chłopów od właścicieli ziemskich za zawyżoną opłatą[40].
W Syrii pod rządami partii Baas większość przedsiębiorstw, po nacjonalizacjach z lat 1964–1965, należała do państwa. Hafiz al-Asad, chociaż mniej radykalny w socjalistycznych poglądach niż poprzednie rządy, nie zliberalizował gospodarki, zachowując państwową kontrolę nad nią. Jedynie w 1991 wprowadzone zostały pewne ułatwienia dla przedsiębiorców, mające zachęcić zagranicznych inwestorów[40]. Poziom represyjności rządów w Syrii zmieniał się w zależności od tego, na ile władze kraju czuły się zagrożone (był szczególnie wysoki po stłumieniu powstania islamistów). Równocześnie niezmiennie szerokie możliwości działania miały agencje wywiadu, które prawo stanu wyjątkowego wyjmowało spod wszelkiej kontroli. Organy państwowe były również wysoce skorumpowane[40].
Partia Baas i jej doktryna znacząco ukształtowały mentalność społeczeństwa syryjskiego i sposób postrzegania przez nie wielu problemów gospodarczych oraz politycznych (zwłaszcza z zakresu międzynarodowych relacji Syrii)[41]. W szkołach syryjskich obowiązkowe są zajęcia, podczas których przekazywane są podstawy ideologii partii i wpajany kult Hafiza al-Asada[42]. W szczególności za sprawą partii szczególne miejsce w kulturze politycznej Syrii zajęła specyficzna wizja narodu arabskiego. Również język publicznych wystąpień syryjskich polityków oraz język mediów w znacznej mierze kształtowany był przez aparat pojęciowy wprowadzony przez baasizm[42]. Wpływ baasizmu spadał jednak w miarę upowszechniania się narzędzi szybkiego obiegu informacji[41].
W styczniu 2011 rozpoczęły się protesty przeciw rządom Baszszara al-Asada, które przerodziły się w trwającą nadal wojnę domową.
|
