Afganistan
Afganistan (per. افغانستان, trl. Afghānistān, trb. Afghanistan; paszto افغانستان, trl. Afghānistān, trb. Afghanistan), oficjalnie Islamska Republika Afganistanu (per. جمهوری اسلامی افغانستان, trl. Dzomhūrī-je Islāmī-je Afghānistān, trb. Dżomhuri-je Islami-je Afghanistan; paszto د افغانستان اسلامي جمهوریت, trl. Də Afghānistān Islāmī Dzumhūrijat, trb. Dy Afghanistan Islami Dżumhurijat) – państwo śródlądowe położone w Azji Południowej ze stolicą w Kabulu. Graniczy z Chinami, Pakistanem, Iranem, Turkmenistanem, Uzbekistanem i Tadżykistanem.
Etymologia
Afganistan, pers. i paszto: افغانستان (Afghânistân) Źródło słowa „Afgan” pozostaje nierozpoznane. Jedno z wyjaśnień bierze je od Apakana, irańskiego władcy z VIII lub IX wieku. Inne wskazuje na odniesienie do słowa „Abgan” (Imperium Sasanidów, III wiek), najstarszego znanego zapisu odnoszącego się do późniejszego „Afgan”. Pojawia się również w zapiskach Szapura I w Nachsz-e-Rostam, gdzie wspomina o nazwisku Goundifer Abgan Rismaund. Indyjski astronom z VI wieku, Varahamihira, w swojej pracy „Brhat Samhita” (11.61; 16.38), określa Afganów słowem Avagan. Chiński pielgrzym Xuanzang określa nazwą 阿薄健 („Abojian”[4]) lud zamieszkujący tereny na północ od Gór Sulejmańskich. W języku perskim -stân oznacza „kraj”. Starożytni Grecy nazywali te tereny „Ariana” od awestyjskiego Aryanam Vaeja lub „Aryavarta” – „kraj Ariów” w sanskrycie (por. Iran). Określenie ‘Ariana Afghânistân’ jest wciąż popularne wśród perskojęzycznych mieszkańców Afganistanu. Nazwą 'Chorasan' określano Afganistan jako część Wielkiego Chorasanu, co w zapisie pahlawi znaczy „Wschodni Kraj” (pers. خاور زمین)
Historia
Na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia przed naszą erą, tereny dzisiejszego Afganistanu opanowali Arjowie. Następnie kraj często zmieniał władców – w połowie I tysiąclecia p.n.e. znalazł się w składzie Baktrii, od VI wieku p.n.e. został włączony do Imperium Perskiego. W 330 p.n.e. tereny te podbił Aleksander Wielki, po którego śmierci utworzono Królestwo Greko-Baktryjskie. W I-IV wieku naszej ery istniało tu państwo Kuszanów, a na przełomie V i VI wieku tereny północnego Afganistanu zjednoczone zostały przez Heftalitów (Białych Hunów). Następnie do VII wieku Afganistan ulegał wpływom Sasanidów z Persji. Po podbojach arabskich z VII wieku, prawie cały Afganistan został włączony do kalifatu, a jego obszary zostały silnie zislamizowane. Od IX wieku lokalne dynastie uniezależniły się od Arabów i znalazły się we wpływach kolejno Persów, Turków i Chorezmu. Kraj wyniszczyły najazdy mongolskie, a jedynie okres rządów Timurydów w XV wieku był krótkim etapem ożywienia gospodarki i kultury afgańskiej. W XVI wieku kraj podzielono między Persję, państwo Wielkich Mogołów i chanat uzbecki. Państwo afgańskie utworzył w XVIII wieku Ahmad Szah Durrani, którego państwo obejmowało północne Indie utracone w okresie rządów jego następców. Kraj po serii wojen domowych ponownie zjednoczył Dost Mohammad Chan. Kraj w XIX wieku był miejscem rywalizacji Rosji i Wielkiej Brytanii[5] (tzw. Wielka Gra).
Masakra armii Elphinstone’a 6 – 13 stycznia 1842
Obawy o zwiększenie wpływów Rosji w Afganistanie doprowadziły do wybuchu serii interwencji brytyjskich w Afganistanie, które zakończyły się na przełomie XIX i XX wieku. Panujący u progu XX wieku Abdurrahman Szah zgodził się na brytyjską kontrolę nad polityką zagraniczną i wprowadził politykę izolacjonizmu. W 1893 roku rząd Afganistanu pozwolił, w obawie przed wojną, na włączenie części obszarów afgańskich do Indii Brytyjskich. W 1919 roku doszło do kolejnej wojny z Wielką Brytanią spowodowaną afgańską chęcią odzyskania utraconych terenów. Wojna zakończyła się uznaniem niepodległości Afganistanu przez Wielką Brytanię. W 1921 roku Afganistan zawarł dwustronne układy z Wielką Brytanią i ZSRR, które przypieczętowały niepodległość kraju. Ówczesny władca Amanullah Chan wprowadził szereg reform na styl europejski, co nie zostało dobrze przyjęte przez większość ludności. W rezultacie w 1928 roku doszło do rebelii, która zmusiła władcę do ucieczki. Kolejni władcy kontynuowali politykę izolacjonizmu. W 1946 roku kraj został członkiem ONZ[5].
Utworzenie w 1947 roku Pakistanu doprowadziło do konfliktu granicznego z tym krajem. Afganistan jako jedyny kraj sprzeciwił się uznaniu przez ONZ powstania Pakistanu, domagając się wszystkich terenów, z których stworzono Pakistan. Afganistan nigdy nie uznał też granicy z Pakistanem, którą wyznaczyli rządzący Indiami Brytyjczycy. W latach 50. doszło do wojny granicznej[6]. W konflikcie między oboma krajami Afganistan został wsparty przez ZSRR. Wsparcie ZSRR doprowadziło do stopniowego zwiększania się wpływów tego państwa w Afganistanie. W latach 60. król Mohammad Zaher Szah przeprowadził reformy liberalne, jednak nie zgodził się na zwiększenie swobód demokratycznych, co doprowadziło do zradykalizowania się opozycji[5].
W 1973 roku doszło do zamachu stanu zorganizowanego przez byłego premiera Mohammada Daud Chana, Ludowo-Demokratyczną Partię Afganistanu (a konkretnie jej umiarkowanej frakcji „Parczam”) i grupę radykalnych oficerów armii. Daud Chan po przewrocie Daud Chana ogłosił koniec istnienia monarchii i proklamował Republikę Afganistanu. Daud Chan utworzył rząd koalicyjny z przedstawicielami „Parczam”, którzy otrzymali 7 stanowisk ministerialnych w republikańskim rządzie[7]. W początkowym okresie rządów Daud Chan prowadził politykę współpracy z ZSRR, co nie spodobało się Stanom Zjednoczonym, które oskarżyły go o chęć wprowadzenia w kraju rządu według wzorca radzieckiego[8]. Do 1975 roku umocnił swoją władzę na tyle, że mógł odstąpić od tej polityki i przejść na stronę zachodnią. Jednocześnie doprowadził do coraz większej autokracji. W 1977 roku zatwierdził nową konstytucję, wprowadzającą prezydencką formę rządów i system jednopartyjny, z Partią Rewolucji Narodowej (założoną w 1974 roku) jako jedyną legalną partią. Jednocześnie zdelegalizowano wszystkie partie polityczne oraz wykluczono z rządu przedstawicieli „Parczamu”[7]. Do więzień masowo trafiali również byli sojusznicy Dauda z LDPA[9]. Doszło też do zabójstw politycznych, a celem jednego z nich padł Mira Akbara Chajbara, którego śmierć była bezpośrednią przyczyną obalenia Dauda w wyniku kolejnego puczu z kwietniu 1978 roku[10].
Demokratyczna Republika Afganistanu i II Republika
W wyniku puczu nowym prezydentem został Nur Mohammad Taraki z lewicowej Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu. W miejsce II Republiki powołana została Demokratyczna Republika Afganistanu. Jej rząd ogłosił wdrożenie programu radykalnych zmian społecznych, które w rezultacie miały doprowadzić do liberalizacji społeczeństwa afgańskiego i przeobrażenia struktury społecznej. Reformy kwestionowały tradycyjne wartości i ugruntowane struktury władzy na obszarach wiejskich. Rząd wprowadził do życia politycznego kobiety i położył kres przymusowym małżeństwom. Rząd 1 stycznia 1979 zainicjował reformę rolną[11]. Opierając się na poprzednich działaniach Mohammada Daud Chana, nowy rząd stworzył program alfabetyzacji wsparty przez UNESCO[12]. Jako że naród afgański był głęboko islamski, reformy nie zostały ze skutkiem wprowadzone w całym kraju[13]. Reformy te zwiększyły opór części Afgańczyków wobec rządu. Siła oporu względem reform doprowadziła do wybuchu wojny domowej toczonej głównie z przedstawicielami grup islamskich, których przedstawiciele określani byli jako mudżahedini. Trzon antyrządowej religii stanowili mudżahedini sunniccy, mniejsze grupy stanowili szyiccy mudżahedini oraz rebelianci maoistowscy[14][15]. Również wewnątrz rządzącej partii doszło do sporów – radykalne skrzydło Chalk całkowicie zdominowało umiarkowany Parczam.
We wrześniu 1979 roku przywódcą Afganistanu i kraju został Hafizullah Amin. W kilka dni później doszło na jego polecenie do fizycznej likwidacji wewnątrzpartyjnej opozycji – w tym dotychczasowego premiera Afganistanu, Nur Muhammada Tarakiego, który zginął 14 września 1979 roku[16]. Dojście Amina do władzy spowodowało przyjęcie polityki umiarkowanej polegającej na próbach przekonania Afgańczyków co do tego, że rząd nie jest antyislamski. Rząd Amina zaczął inwestować w odbudowę meczetów i wypłacał odszkodowania za ich zniszczenia w okresie radykalnej sekularyzacji[17]. W okresie krótkiego przywództwa starał się zdemokratyzować władzę i obiecał nie dopuścić do utworzenia rządów jednoosobowych[17]. Rząd opublikował również listę osób straconych w okresie rządów Tarakiego, a winą za nie obarczono byłego lidera kraju[18]. Amin próbował zmniejszyć zależność Afganistanu od ZSRR. Próbował to zrealizować poprzez zrównoważenie polityki zagranicznej polegającej na zacieśnieniu stosunków z Iranem i Pakistanem. Postawa Amina budziła obawy w ZSRR, gdzie na afgański rząd patrzono z coraz większą podejrzliwością. Szczególnie niechętnie przywódcy ZSRR patrzyli na Amina po tym, gdy ten spotkał się osobiście z Gulbuddinem Hekmatjarem będącym jednym z czołowych antykomunistów w Afganistanie[19]. Prezydent starał się nawiązać lepsze stosunki z USA, a na początku grudnia 1979 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaproponowało wspólne spotkanie między Aminem a pakistańskim prezydentem Muhammadem Zia ul-Haqem[20].
Mudżahedini z prowincji Kunar
Zmiany w polityce zagranicznej forsowane przez Amina oraz jego nieudolność w prowadzeniu wojny domowej doprowadziły do radzieckiej interwencji rozpoczętej w nocy między 24 a 25 grudnia 1979 roku, kiedy to radzieckie wojska powietrznodesantowe opanowały strategiczne lotniska w Kabulu i Bagramie. 27 grudnia 1979 roku rozpoczęła się operacja „Sztorm-333”, mająca na celu zlikwidowanie Hafizullaha Amina. Amin został zastrzelony, a jego następcą został Babrak Karmal z umiarkowanej, lecz proradzieckiej frakcji Parczam. Inwazja planowana jako wojna błyskawiczna, przeistoczyła się w długotrwały konflikt[21]. Karmal po objęciu władzy ogłosił amnestię, w wyniku której na wolność wypuszczono więźniów dwóch poprzednich rządów[22]. Jego rząd przywrócił ponadto skonfiskowane mienie, przyznał koncesje przywódcom religijnym oraz sprywatyzował niektóre nieruchomości znacjonalizowane podczas wcześniejszych reform. Wszystkie te działania, z wyjątkiem ogólnej amnestii więźniów, były wprowadzane stopniowo[23]. Karmal jako praktykujący muzułmanin przystąpił do powrotu do odwoływań do tradycyjnych zwyczajów afgańskich oraz islamskich[24][25]. W styczniu 1984 roku Karmal drastycznie ograniczył reformę rolną wprowadzoną przez Tarakiego i Amina[26]. Liberalizujące ustrój i proreligijne reformy nie doprowadziły do zakończenia wojny domowej, a opozycja zbrojna, której fundamentem był islam kontynuowała walki ze świeckim rządem. Opozycja uzyskała wsparcie USA i państw regionu oraz tysięcy ochotników islamskich, którzy przybyli do Afganistanu w celu prowadzenia świętej wojny[27][28][29].
W 1987 roku na stanowisku prezydenta Karmal zastąpiony został przez Mohammada Nadżibullaha, który w ramach liberalizacji systemu zlikwidował Demokratyczną Republikę Afganistanu, tworząc w jej miejsce II Republikę Afganistanu. Z inicjatywy Nadżibullaha powstała Komisja Pojednania Narodowego. Choć program nie udał się, to rządowi udało się przeciągnąć na swoją stronę wielu mudżahedinów rozczarowanych polityką opozycji, zasilili oni rządowe milicje[30]. We wrześniu 1986 roku przygotowano nową konstytucję, którą zatwierdzono 29 listopada 1987 roku[31]. W czerwcu 1988 roku Rada Rewolucyjna, której członkowie byli wybierani przez kierownictwo partii została zastąpiona przez Zgromadzenie Narodowe, którego przedstawiciele byli wybierani w wyborach. Znacznej zmianie uległa ideologia LDPA, która coraz mniej odwoływała się do socjalistycznych wzorców. W 1989 roku nazwę rządzącej partii zmieniono na Partię Ojczyzny, która przesunęła się w stronę umiarkowanego islamu[32]. Rząd afgański pod jego kierownictwem ograniczył radzieckie wpływy[33] oraz zezwolił na start w wyborach opozycji[34]. W lutym 1989 roku Sowieci wycofali ostatnich żołnierzy z Afganistanu, ale wbrew oczekiwaniom obserwatorów rząd wciąż utrzymywał się u władzy. ZSRR zachował wsparcie finansowe i zaopatrzeniowe dla Afganistanu[35]. W dalszym ciągu mudżahedini otrzymywali wsparcie ze strony Pakistanu i Stanów Zjednoczonych, a celem zbrojnej opozycji było od tego czasu ustanowienie państwa opartego na fundamentalistycznym islamie[35].
Współczesny Afganistan
Wojna w Afganistanie
Polski Kontyngent Wojskowy w Afganistanie
Po wycofaniu się Sowietów doszło do stopniowej islamizacji kraju – konstytucja z 1990 roku deklarowała, że Afganistan jest państwem islamskim i ostatecznie zlikwidowano z niego odniesienia do myśli lewicowej. Artykuł pierwszy konstytucji z 1990 roku potwierdził, że Afganistan jest niezależnym, jednolitym i islamskim państwem[36][37]. W 1992 roku rząd II Republiki upadł, a w jego miejsce utworzono Islamską Republikę Afganistanu[38].
Utworzenie w 1992 roku Islamskiej Republiki Afganistanu nie zakończyło wojny domowej, a w tym samym czasie doszło do kolejnej wojny domowej toczonej głównie między byłymi członkami opozycji islamskiej. Starcie wygrali ekstremistyczni talibowie, którzy utworzyli w 1996 roku Islamski Emirat Afganistanu. Przeciwko ich rządom wystąpił Sojusz Północny.
Rząd islamistów uznały jedynie władze Arabii Saudyjskiej, Pakistanu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich[6].
Rządy talibów zakończyły się w 2001 roku na skutek interwencji NATO. 20 grudnia 2001 Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała do życia Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa (ISAF). Celem ich było wymuszanie pokoju, misja stabilizacyjna, eliminacja grup podejmujących walkę z nowymi władzami Afganistanu oraz wsparcie władz w odbudowie kraju. 11 sierpnia 2003 dowodzenie nad ISAF przejęło NATO. Początkowo formowanie sił ISAF przebiegało powoli i stopniowo z czasem kontrolowały one większe partie kraju. Od jesieni 2003 zaczęły one przejmować od Amerykanów odpowiedzialność za kolejne regiony Afganistanu[39]
Ustrój polityczny
Konstytucja afgańska przyjęta w 2004 roku zakłada istnienie trójpodziału władz na władzę: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władza ustawodawcza przysługuje parlamentowi zwanemu Loja Dżirga. Władzę wykonawczą sprawuje wyłaniany w wyborach powszechnych prezydent, któremu podlega rząd i administracja centralna.
Geografia
Topografia Afganistanu
Afganistan jest wysokogórskim krajem śródlądowym, nie posiadającym dostępu do morza, położonym w środkowej i południowo-zachodniej Azji. Ponad 4/5 powierzchni zajmują góry. Z północnego wschodu na południowy zachód rozpościera się pasmo górskie Hindukusz z najwyższym szczytem kraju (Noszak 7492 m n.p.m.), przechodzący w surowe obszary Wyżyny Irańskiej, a następnie w półpustynię Registanu (35–40 tys. km²), między którymi znajduje się Wyżyna Haradżat z kilkoma przełęczami umożliwiającymi komunikację pomiędzy regionami kraju. Klimat surowy i mroźny, w górach średnie temperatury stycznia spadają do -15°C, a w lipcu rzadko przekraczają 0°C. Lata najcieplejsze na pustynnych obszarach na południu (powyżej +22°C). Opady w górach powyżej 1500 mm rocznie, większa część kraju ma 400–600 mm rocznie, na terenach stepowych poniżej 200 mm rocznie. Ziemie uprawne zajmują 12% powierzchni, zaś lasy (głównie w rejonie północno-wschodnim) tylko 3%.
Bamian
Parwan
Nurestan
najniższy punkt – Amu-daria 258 m n.p.m.
najwyższy punkt – Noszak 7492 m (inne źródła podają 7485 m n.p.m.)
|
