Republika Zimbabwe (ang. Republic of Zimbabwe, dawniej Rodezja) – państwo położone w południowej Afryce, jego stolicą jest Harare. Graniczy z Botswaną, Mozambikem, Republiką Południowej Afryki i Zambią.
Ustrój polityczny
Zimbabwe jest republiką i byłym członkiem Wspólnoty Narodów. Według konstytucji z 1980, modyfikowanej w 1990, głową państwa i szefem rządu jest prezydent wybierany na 6 lat przez parlament. Władza ustawodawcza należy do Izby Zgromadzenia (parlamentu) o kadencji 6-letniej (80% deputowanych z wyborów powszechnych, ponadto 12 członków mianowanych przez prezydenta, 10 wodzów plemiennych i 8 gubernatorów prowincji). Władzę wykonawczą sprawuje rząd powoływany przez prezydenta.
Historia
Okres przedkolonialny
Tereny współczesnego Zimbabwe były prawdopodobnie zamieszkiwane przez Buszmenów od I tysiąclecia p.n.e. Od IV wieku n.e. osiedlały się tu ludy rolnicze, które żyły pokojowo z dotychczasową ludnością. Od VIII wieku nastąpił napływ ludów Bantu które zepchnęły Buszmenów na południe i podbiły miejscowych rolników. W wieku XI powstało państwo ludu Karanga z ośrodkiem w Wielkim Zimbabwe. Od XV wieku w składzie imperium Monomotapa, które osiągnęło rozkwit w XV–XVI wieku, a rozpadło się 1693 po najeździe ludu Rozwi. W XVIII wieku Rozwi stworzyli silne państwo plemienne i kontynuowali tradycje Wielkiego Zimbabwe[2].
Kolonia brytyjska
W drugiej połowie wieku XIX, ziemie obecnego Zimbabwe zaczęli penetrować Brytyjczycy. W 1890 roku cały kraj stał się częścią Brytyjskiej Kompanii Południowoafrykańskiej. Napierający osadnicy brytyjscy wypierali ludność tubylczą, co wywołało serię powstań rdzennej ludności afrykańskiej. W 1923 roku utworzono na tych obszarach Rodezję Południową. Prawa polityczne w kolonii posiadali jedynie biali. W 1939 roku powstał Afrykański Kongres Rodezji Południowej, będący pierwszą organizacją czarnoskórej większości[2].
Po II wojnie światowej nastała nowa fala osadnictwa białych. W latach 1953–1963 Rodezja Południowa została częścią Federacji Rodezji i Niasy. W latach 1953–1962 władza należała do umiarkowanie prawicowych partii białych. Rządy te nadały czarnym pewne prawa obywatelskie i formalnie głosiły hasła partnerstwa rasowego. W praktyce tłumiły one działalność organizacji czarnoskórej ludności, a w 1960 roku zdelegalizowały Afrykański Kongres Rodezji Południowej.
W 1961 roku Joshua Nkomo utworzył działający w podziemiu Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe (ZAPU). Rok później władzę w kraju przejął skrajnie prawicowy Front Rodezyjski. Front za główny cel postawił sobie likwidację afrykańskiego ruchu wyzwoleńczego. W 1963 roku doszło do rozłamu w ZAPU, na gruncie którego jego radykalne elementy utworzyły Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe (ZANU)[2].
Rządy Frontu Rodezyjskiego
Po rozpadzie Federacji Rodezji i Niasy w 1963 roku Rodezja Południowa stała się odrębną kolonią brytyjską. W 1964 roku rząd rodezyjski Iana Smitha jednostronnie ogłosił niepodległość kraju. Nowe państwo przyjęło nazwę Rodezja[2]. Deklaracja została potępiona przez ONZ i Organizację Jedności Afrykańskiej. Nowe państwo otrzymało pomoc Portugalii i Republiki Południowej Afryki. W 1970 roku Rodezja przyjęła ustrój republikański. W tym czasie w kraju toczyła się wojna wyzwoleńcza czarnej ludności. W tłumieniu wystąpień ZANU i ZAPU rząd był wspierany przez RPA[2].
Rozpad imperium kolonialnego Portugalii wpłynął na aktywizację czarnej partyzantki. Afrykańska Armia Narodowego Wyzwolenia Zimbabwe zyskała silnego sojusznika w Mozambiku oraz Zambii, które umożliwiły partyzantom działanie ze swoich obszarów. W 1976 roku ZANU i ZAPU zjednoczyły się w Patriotyczny Front Zimbabwe. Koalicja popierana była przez Organizację Jedności Afrykańskiej i tzw. państwa frontowe Afryki[2]. W 1978 roku po rokowaniach wewnętrznych premier Smith zgodził się na utworzenie rządu tymczasowego. Rząd zniósł dotychczasową dyskryminację i segregację rasową. W 1979 roku przeprowadzono wybory parlamentarne, w których zwyciężyła Zjednoczona Afrykańska Rada Narodowa. Premierem został duchowny Abel Muzorewa. Rząd proklamował państwo noszące nazwę Zimbabwe Rodezja. Kompromis nie został uznany przez Patriotyczny Front Zimbabwe. W wyniku mediacji brytyjskiej czasowo przywrócono Rodezji status kolonii i w 1980 roku przeprowadzono nowe wybory do parlamentu[2].
Rządy koalicyjne
Wybory z 1980 roku wygrała ZANU, a jej lider Robert Mugabe został premierem. Utworzył on rząd koalicyjny z ZAPU i białym Frontem Zimbabwe[2]. Ten okres rządów Mugabe cechował pragmatyzm polityczny, ostrożność i starania o dobry wizerunek państwa[3]. W polityce gospodarczej Mugabe, choć pozostawał krytykiem zagranicznych poczynań gospodarczych (uważał, że „gospodarcza dominacja jest gorszym zjawiskiem niż dominacja polityczna”), jedynie nieznacznie zwiększył kontrolę państwa w ekonomii, zarzucając jakiekolwiek plany nacjonalizacji. Ekipa rządowa, choć wywodziła się z kręgów marksistowskich, wspierała także wielkie plantacje białych (posiadających 70% ziemi w kraju) oraz drobne gospodarstwa i prywatne własności czarnych[3]. Większe reformy przeprowadzano głównie w dziedzinie oświaty i zdrowia. Próbowano realizować programy Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Pierwsze lata rządów Mugabe wiązały się z wysokim stopniem rozwoju gospodarczego[4].
Koalicja rozpadła się w 1982 roku, kiedy doszło do walk plemiennych między Ndebele popierającymi ZAPU, a Szona optującymi za ZANU. W 1985 roku odbyły się wybory parlamentarne wygrane przez ZANU z wynikiem 19%. ZAPU dostała niewielki procent głosów, co skłoniło jej przywódców do rozmów na temat zjednoczenia ZAPU i ZANU. Kompromis z 1987 obejmował połączenie ZANU i ZAPU w jednolitą partię Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe – Front Patriotyczny (ZANU-PF) i zmianę ustroju na prezydencki. Mugabe został w 1987 prezydentem kraju, a dotychczas opozycyjny Nkomo z ZAPU został ministrem, ogłoszono również amnestię dla wszystkich dysydentów[5].
Zakończenie walk międzyplemiennych ustabilizowało sytuację Zimbabwe. Robert Mugabe utrzymał rząd w kolejnych wyborach w 1990 roku, partia Mugabe zyskała również przewagę w wyborach parlamentarnych, w których opozycyjny Zimbabweński Ruch Jedności zdobył 18%. Rok później w Harare miał miejsce szczyt państw członkowskich brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Zimbabwe było członkiem organizacji), na którym przyjęto „Deklarację z Harare” definiującą normy przestrzegania praw człowieka w krajach Wspólnoty[6]. W tym samym roku Mugabe i jego rząd zrezygnowali z lewicowych haseł przyjętych w 1984 roku. W 1995 roku w wyborach parlamentarnych zdecydowaną większość zdobyła ZANU-PF, natomiast główna siła opozycji ZANU-Ndonga jedynie 7%[7]. W 1996 roku Mugabe ponownie został wybrany na prezydenta. W 1997 roku w związku z niezrealizowaną reformą rolną i słabnącą gospodarką doszło do strajku generalnego kierowanego przez Kongres Związków Zawodowych Zimbabwe, na czele którego stał Morgan Tsvangirai[8]. W 1998 roku w trakcie II wojny domowej w Kongu rząd Zimbabwe wysłał wojska na pomoc rządowi Laurent-Désiré Kabila[9]. Decyzja o wysłaniu do Konga wojsk (około 11 tysięcy żołnierzy) podzieliła w znaczący sposób zwolenników rządu i opozycji oraz przyczyniła się do powstania zjednoczonej opozycji (głównie związków zawodowych) – Ruchu na rzecz Demokratycznej Zmiany z Tsvangiraiem na czele[10].
Rządy autorytarne Mugabego
Począwszy od 1999 roku, Mugabe zradykalizował stanowisko, siłą odbierając białym farmerom ziemię i popierając dawnych towarzyszy broni – partyzantów, urządzających okupacje gospodarstw białych. Wskutek tego nastąpił poważny gospodarczy kryzys i wzrost napięć społecznych. Po wyborach z 2002 roku, w których zdobył 56,2% (główny kontrkandydat zdobył 42%)[11], wzmocniony Mugabe przystąpił do zwalczania opozycji. Jest oskarżany przez wiele rządów i organizacji międzynarodowych (także afrykańskich) o łamanie praw człowieka i ograniczenie wolności słowa (aresztowania dziennikarzy)[potrzebny przypis]. Sam Mugabe uważa jednak swoich przeciwników za inspirowanych przez kolonialistów, którzy chcą zachować ziemię zagrabioną rdzennym mieszkańcom kraju. W 2004 roku Zimbabwe wdało się w konflikt w prowincji Kiwu, w którym poparło Demokratyczną Republikę Konga[12]. W związku z krytyką prezydenta Stany Zjednoczone i Unia Europejska wprowadziły u progu XXI wieku ograniczone sankcje, co jednak nie zmniejszyło wpływów w Zimbabwe w regionie ze względu na poparcie 79 państw tzw. „biednego południa” oraz Rosji i Chin[13][3].
29 marca 2008 w Zimbabwe odbyły się połączone wybory prezydenckie i parlamentarne. Kandydowali w nich Mugabe, lider opozycyjnej partii Ruch na rzecz Demokratycznej Zmiany Morgan Tsvangirai oraz kandydat niezależny Simba Makoni. Opozycja oraz niezależni obserwatorzy na własną rękę policzyli głosy. Na tej podstawie ogłosili, że Morgan Tsvangirai uzyskał w granicach 48–49% głosów i powinien spotkać się w II rundzie z Mugabe, którego wynik wyniósł 41–43% głosów. Komisja Wyborcza do 2 kwietnia ogłosiła jedynie wyniki z połowy okręgów wskazujące na nieznaczną przewagę opozycji[14]. Druga runda wyborów prezydenckich miała się odbyć 27 czerwca. W tym czasie Robert Mugabe zdecydował się na zakup 3 000 000 sztuk chińskiej amunicji do karabinów AK-47 i 3000 do moździerzy[15]. Przed drugą turą wyborów Morgan Tsvangirai w obawie o swe życie przebywał czasowo w RPA, a następnie wobec nasilającej się fali przemocy wobec jego zwolenników – zamordowano około 90 opozycyjnych działaczy – wycofał się z kandydowania. Druga tura wyborów odbyła się 28 czerwca 2008. Według oficjalnych wyników Robert Mugabe zdobył 85,51% głosów i pozostał prezydentem na kolejną kadencję. Liczenie głosów po pierwszej turze wyborów zajęło cztery miesiące, po drugiej 48 godzin. Wybory opozycja nazwała „farsą”, a wspólnota międzynarodowa uznała je za nielegalne[16]. W efekcie sytuacji politycznej w Zimbabwe Unia Europejska wprowadziła sankcje polityczne polegające na zamrożeniu aktywów zimbabweńskich notabli i objęcia ich zakazem wjazdu na teren Unii[17].
W sierpniu 2008 w Zimbabwe wybuchła epidemia cholery, która do grudnia 2008 pochłonęła ok. 5000 osób[18].
16 marca 2013 z inicjatywy Mugabe odbyło się referendum konstytucyjne, w którym około 95% głosujących opowiedziało się za nową ustawą zasadniczą. Według nowej konstytucji jedna osoba może być prezydentem tylko przez dwie kadencje. Zmniejszono także uprawnienia prezydenta[19]. 31 lipca 2013 Mugabe zwyciężył już w I turze wyborów prezydenckich, zapewniając sobie siódmą reelekcję. Pokonał Morgana Tsvangiraia (33,94%) uzyskując 61,09% głosów. Wybory zostały uznane przez niezależnych obserwatorów za sfałszowane[20].
Zamach stanu w 2017
6 listopada 2017 Emmerson Mnangagwa został usunięty ze stanowiska wiceprezydenta[21]. 14 listopada armia, w reakcji na czystki w partii rządzącej[22], wkroczyła do Harare[23] i w nocy przejęła gmach radia i telewizji, informując jednocześnie, że nie jest to zamach stanu[24]. Rzecznik sił zbrojnych stwierdził również, że prezydent Mugabe i jego rodzina są bezpieczni, a celem akcji są „kryminaliści” z otoczenia prezydenta[25]. Jednocześnie partia rządząca oskarżyła zwierzchnika sił zbrojnych o zdradę[26]. Rankiem zaczęły pojawiać się doniesienia o tym, że żona Mugabego, Grace, przygotowywana na następczynię męża, wyjechała z Zimbabwe, a sam prezydent został umieszczony w areszcie domowym[27].
16 listopada wyszły na jaw informacje, że główni członkowie frakcji G40, w której skład wchodzi Robert Mugabe, jego żona i ich najbliżsi współpracownicy, są przetrzymywani w rezydencji przywódcy. Organizatorzy przewrotu postanowili przekonać prezydenta do rezygnacji ze stanowiska, jednak Mugabe odmówił. Tymczasem do kraju powrócił lider opozycji Morgan Tsvangirai[28], a także były wiceprezydent Mnangagwa[29]. Wieczorem pojawiły się fotorelacje z rozmów prezydenta z dowódcą armii Constantino Chiwenga, które sugerowały, że negocjacje prowadzone są w życzliwej atmosferze[30]. Następnego dnia Mugabe pojawił się publicznie na uroczystości wręczania dyplomów na Uniwersytecie Zimbabwe[31].
18 listopada tysiące mieszkańców Zimbabwe wyszło na ulice Harare wnosząc hasła domagające się ustąpienia Mugabego[32], wspierające wojsko[33], a także kładące nacisk, by władze innych państw, m.in. prezydent RPA Jacob Zuma, który wysłał swoich przedstawicieli na negocjacje wojska z prezydentem Mugabem[34], nie ingerowały w wewnętrzne sprawy kraju[35]. Tłum zgromadził się pod rezydencją Mugabego z żądaniem jego rezygnacji, jednak rozszedł się po apelu żołnierzy[36].
19 listopada odbyło się posiedzenie władz partii ZANU-PF. Zgromadzeni podjęli decyzję o odwołaniu Mugabego z funkcji przywódcy partii i mianowaniu na to stanowisko Mnangagwy. Na wtorek 21 listopada zapowiedziano sesję parlamentu, na której miałby być rozpatrzony wniosek o wszczęcie procedury impeachmentu prezydenta Mugabego, jeśli ten dobrowolnie do godziny 12:00 w poniedziałek nie zrzecze się swojej funkcji[37]. Mugabe w wystąpieniu telewizyjnym odmówił ustąpienia z urzędu[38]. 21 listopada w trakcie posiedzenia parlamentu odczytano list Roberta Mugabe, w którym złożył rezygnację ze stanowiska głowy państwa[39]. 24 listopada Emmerson Mnangagwa został zaprzysiężony na stanowisku prezydenta Zimbabwe[40].
Prezydentura Mnangagwy
W ciągu kilku tygodniu od ustąpienia Roberta Mugabego, prezydent Mnangagwa zadeklarował, że biali farmerzy otrzymają rekompensatę za znacjonalizowane gospodarstwa i uznał kwestię własności gruntów za niezbędną do ożywienia gospodarczego. Wiceminister finansów Terrence Mukupe podjął próby kontaktów z białymi farmerami zmuszonymi w przeszłości do ucieczki z kraju (ok. 4000 z 4500). Rząd podjął także działania w celu przyciągnięcia zagranicznych inwestorów. Pierwszy biały farmer powrócił zaś na dawne gospodarstwo w końcu grudnia 2017 roku, co spotkało się z aprobatą robotników rolnych[41]. |
