Nowa Kaledonia (fr. Nouvelle-Calédonie) – francuskie terytorium zamorskie o statusie wspólnoty szczególnego rodzaju (sui generis) w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Melanezji, około 1400 km na wschód od Australii i 1500 km na północny zachód od Nowej Zelandii.
Geografia
W skład terytorium wchodzi główna wyspa, Nowa Kaledonia (fr. Grande Terre), wraz z przybrzeżnymi wyspami, m.in. Wyspy Lojalności (fr. îles Loyauté), Île des Pins, Wyspy Chesterfield (fr. îles Chesterfield).
Terytorium jest często potocznie nazywane le Caillou przez mieszkańców pochodzenia europejskiego oraz la Kanaky przez mieszkańców pochodzenia melanezyjskiego.
Powierzchnia całego terytorium zamorskiego Nowej Kaledonii wynosi 18 575,5 km²; w tym główna wyspa – 16 594,6 km²; liczy 279 070 mieszkańców (2017 r.). Stolicą terytorium jest Numea (fr. Nouméa) w południowej części wyspy Nowa Kaledonia. Melanezyjscy Kanakowie stanowią 42,5% mieszkańców, Europejczycy 37,1%, Polinezyjczycy 11,8%.
Wnętrze głównej wyspy jest górzyste, z najwyższym szczytem Mont Panié, 1628 m n.p.m. Klimat tropikalny, opady sezonowe, 1500 mm na Wyspach Lojalności, 2000 mm na wschodnim wybrzeżu, 4000 mm w górach, 1200 mm na zachodzie.
Nowa Kaledonia jest pochodzenia kontynentalnego – jest fragmentem Gondwany. Najpierw, 85 mln lat temu, oddzieliła się od Australii, a 65 mln od Nowej Zelandii. Izolacja od gatunków powstających w innych rejonach świata, takich jak ssaki, spowodowała, że wyspa stała się „arką Noego” dla wielu różnorodnych, prymitywnych organizmów, głównie roślin, jak np. araukaria. Spośród 3,3 tys. gatunków roślin ¾ jest endemiczne – a także 5 rodzin monotypowych, w tym amborellowate[2].
Przed przybyciem ludzi żył tu m.in. ptak Sylviornis neocaledoniae o wysokości 1,7 m i wadze 30 kg. Obecnie (2014 r.) żyją tu 24 endemiczne gatunki ptaków, w tym kagu będący jedynym gatunkiem w rodzinie Rhynochetidae; dokładnie połowa z nich jest co najmniej narażona na wyginięcie[3]. Z 70 gatunków gadów 62 są endemiczne. Zwierzęta te są zagrożone przez sprowadzone i zdziczałe szczury, koty, psy i świnie.
Podział administracyjny
Nowa Kaledonia dzieli się na trzy prowincje:
Południową ze stolicą w Numei
Północną ze stolicą w Koné
Wyspy Lojalności ze stolicą w Lifou
Te zaś podzielone są na 33 gminy.
Historia
Wyspy zostały zasiedlone około 1500 lat p.n.e. Około XI wieku n.e. przybyli tu Polinezyjczycy i wymieszali się z rdzenną ludnością. Nowa Kaledonia została odkryta przez Europejczyków w 1774 roku; odkrył ją James Cook. Nazwę swą wywodzi od łac. nazwy Szkocji – Caledonia – zgodnie z powszechną niegdyś praktyką nazywania nowo odkrytych terytoriów (a także – nowo budowanych osad) tak, jak terytoria i miejsca już istniejące[4].
Od 1853 roku stanowiła posiadłość francuską. W latach 1864–1894 istniała tu kolonia karna, gdzie deportowano wielu skazanych komunardów[4]. Na dożywotnie ciężkie roboty na Nowej Kaledonii skazany został m.in. Antoni Berezowski, powstaniec styczniowy, wykonawca nieudanego zamachu na cara Aleksandra II, w czasie jego pobytu w Paryżu 6 czerwca 1867 r.
Dekretem z 1887 r. ograniczono swobody miejscowej ludności, zmuszając ją do świadczenia pracy dla państwa i narzucając wybieranych przez państwo wodzów plemiennych. W latach 1898–1902 powierzchnię rezerwatów dla ludności tubylczej zmniejszono z 320 tys. do 124 tys. ha. Presja francuska doprowadziła do szeregu powstań, z których największe odbyło się pod przywództwem Atajego w 1878 r., kończąc się śmiercią ok. 200 Europejczyków i co najmniej 800 Kanaków. W efekcie przemian okresu kolonialnego populacja Kanaków spadła z 40–80 tys. w 1774 r. do 27 tys. osób (1921 r.)[5].
W czasie II wojny światowej Nowa Kaledonia opowiedziała się po stronie Wolnej Francji i była ważną bazą wojsk alianckich na Pacyfiku. Pod wpływem wielorasowych wojsk amerykańskich ludność kanacka zaczęła domagać się większych swobód[5]. Od 1946 roku uznana za terytorium zamorskie Francji[6]. Po II wojnie światowej zaczął się proces dekolonizacji, a kolejne przepisy z lat 1944–1947 ustanowiły wspólne prawo karne dla Europejczyków i autochtonów, uznawały ich narodowość francuską, przyznawały praw obywatelskich i równy dostęp do instytucji państwowych, a w 1957 r. przyznano Kanakom pełne prawo wyborcze[5]. Na skutek powstania Kaledońskiej Partii Komunistycznej, powstała centrowo-chadecka Unia Kaledońska, która zdominowało scenę polityczną do 1972 r. W 1963 r. władze francuskie podporządkowały Radę Zarządzającą gubernatorowi, a pięć lat później odebrały uprawnienia Zgromadzeniu Terytorialnemu Nowej Kaledonii w obawie o utratę kontroli nad wydobyciem niklu i kobaltu. W celu ograniczenia wpływu ludności kanackiej na funkcjonowanie wyspy, doprowadzono w latach 1969–1976 do masowej imigracji Azjatów, Polinezyjczyków i mieszkańców Wallis i Futuny (o 20%), dzięki czemu liczba imigrantów przekroczyła liczbę autochtonów. W 1979 r. radykalni Kanakowie powołali Front Niepodległościowy – późniejszy Socjalistyczny Front Wyzwolenia Narodowego Kanaków (SFWNK), a zwolennicy poszerzania autonomii Zgromadzenie na rzecz Kaledonii w Republice[5].
W latach 80. XX wieku doszło do licznych zatargów z Francją, spowodowanych dążeniami niepodległościowymi rdzennej ludności[4]. W 1984 r. SFWNK zbojkotował wybory samorządowe, wzniósł barykady na drogach i powołał tymczasowy rząd Kanaków pod przewodnictwem Jean-Marie Tjibaou, co zapoczątkowało czteroletni konflikt (tzw. Wydarzenia), w efekcie którego władze wprowadziły w 1985 r. na sześć miesięcy stan wyjątkowy i godzinę policyjną, gdy zaczęło dochodzić do gwałtownych starć między zwaśnionymi grupami. W 1987 r. francuski rząd zorganizował referendum w sprawie przyznania Nowej Kaledonii niepodległości, które Kanakowie zbojkotowali, w efekcie czego 98% głosujących opowiedziało się przeciw niepodległości[5].
W 1988 roku podpisano porozumienie z Matignon[5] o odłożeniu na 10 lat kwestii referendum nad przyszłym statusem politycznym terytorium[4]. Na mocy porozumienia z Noumei z 1998 roku[5] Nowa Kaledonia przyjęła status terytorium zamorskiego (fr. territoire d’outre mer) o specyficznym statusie (fr. statut particulier lub statut original)[4] pomiędzy „wspólnotą zamorską” (podległość Francji, obywatelstwo i paszporty francuskie) a niepodległym państwem (własny rząd i obywatelstwo), o cechach terytorium stowarzyszonego. Wyspy nie należą do strefy Schengen, ale ich mieszkańcy mają prawo głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Nowa Kaledonia jest obecnie w pełni samodzielna administracyjnie, posiada reprezentantów w parlamencie francuskim (2 deputowanych i 2 senatorów). Na mocy porozumienia z 1998 roku pomiędzy 2014 a 2018 rokiem przewidziano przeprowadzenie referendum, w którym mieszkańcy mieli opowiedzieć się za niepodległością Nowej Kaledonii lub pozostawieniem jej pod zależnością Francji. W referendum wyznaczonym na 4 listopada 2018 r. większość mieszkańców Nowej Kaledonii (56,4%) odrzuciła ideę oderwania się od Francji i opowiedziała się za utrzymaniem dotychczasowego statusu terytorium[7]. Za ogłoszeniem niepodległości opowiedziało się 43,6 proc. ludności, głównie autochtonicznej, nie stanowiącej jednak obecnie większości mieszkańców terytorium. Uprawnionych do głosowania było 175 tys. osób. Frekwencja wyniosła aż 80,6 proc., co spowodowało wydłużenie o godzinę czasu otwarcia niektórych komisji referendalnych w stolicy[8].
Zgodnie z postanowieniami umów politycznych z Francją, kongresowi Nowej Kaledonii przyznano prawo do wystąpienia o zorganizowanie dwóch kolejnych referendów niepodległościowych po dwóch i po czterech latach. Drugie referendum zaplanowano na 4 października 2020 r.[5] W referendum 4 października 2020 przeciwko niepodległości zagłosowało 53,26 procent mieszkańców Nowej Kaledonii przy frekwencji wynoszącej 85,64 procent[9]. Kolejne referendum, zorganizowane 12 grudnia 2021 w czasie pandemii Covid-19, zostało zbojkotowane przez zwolenników niepodległości, głównie Kanaków zamieszkujących Wyspy Lojalności oraz Prowincję Północną[10]. W efekcie za pozostaniem w związku z Francją oddano aż 96,49 proc. głosów przy zaledwie 43,9-procentowej frekwencji[11]. |
