Nauru (ang. Nauru, nauruański Naoero), oficjalnie Republika Nauru (ang. Republic of Nauru, nauruański Republik Naoero) wcześniej nazywana Pleasant Island[6] – wyspiarskie państwo położone w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Mikronezji, w odległości około 42 km na południe od równika. Jest obecnie najmniejszą republiką na świecie, zarówno pod względem wielkości (21,3 km kwadratowych[7]), jak i liczby ludności (około 9400 mieszkańców) oraz trzecim, po Monako i Watykanie, najmniejszym państwem na świecie[8]. Wielkość wyłącznej strefy ekonomicznej wynosi 308 480 km², natomiast powierzchnia wód terytorialnych to 41 km²[9].
Zasiedlone przez ludy Mikronezji i Polinezji, Nauru zostało zaanektowane przez Cesarstwo Niemieckie w 1888 i pozostawało jego kolonią do 1914, gdy zajęły je wojska australijskie. Po I wojnie światowej Nauru stało się terytorium mandatowym kategorii C Ligi Narodów, administrowanym przez Wielką Brytanię. Podczas II wojny światowej Nauru było okupowane przez wojska japońskie[10].
Po zakończeniu wojny Nauru zostało przekształcone w terytorium powiernicze ONZ i jako jedyne było administrowane przez trzy państwa: Australię, Nową Zelandię oraz Wielką Brytanię. Państwo ogłosiło swoją niepodległość 31 stycznia 1968 roku[1][11].
W pierwszej połowie XX wieku Nauru całkowicie utrzymywało się z wydobycia fosforytów[12]. Na Nauru znajdowały się wówczas jedne z największych złóż tych skał na świecie[12]. Przed uzyskaniem przez wyspę niepodległości eksploatowały je Australia (w ramach British Phosphate Commission), a przedtem też Wielka Brytania i Niemcy. Jednakże po proklamowaniu niepodległości rząd znacjonalizował złoża, powołując do życia Nauruańską Korporację Fosforytową (NPC) w celu podjęcia ich eksploatacji. Z tego powodu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku Nauru mogło się cieszyć z jednego z najwyższych dochodów na jednego mieszkańca na świecie[12].
W latach osiemdziesiątych rezerwy złóż zaczęły się wyczerpywać, jednocześnie środowisko na wyspie zostało poważnie naruszone, co z kolei przełożyło się na niestabilność rządów[12]. W latach dziewięćdziesiątych Nauru stało się rajem podatkowym, przez co w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku znalazło się pod presją organizacji zwalczającej pranie brudnych pieniędzy. Na skutek nieudanych inwestycji i korupcji rządu zyski wypracowane w poprzednich dekadach zostały roztrwonione, a głównym źródłem dochodów na wyspie stała się pomoc od australijskiego rządu[8].
Najwyższym organem ustawodawczym na Nauru jest 19-osobowy parlament, a najwyższym organem wykonawczym rada ministrów, składająca się zwykle z pięciu ministrów ze stojącym na czele prezydentem (będącym jednocześnie szefem rządu). W przeszłości na Nauru istniały także: Rada Wodzów Nauru, Lokalna Rada Samorządowa Nauru oraz Rada Legislacyjna Nauru[13].
Etymologia
Podobnie jak dziś, w przeszłości Naurańczycy zwali wyspę Naoero. Niemiecki uczony Paul Hambruch, który odwiedził wyspę w latach 1909–1910, sformułował etymologię nazwy. Według niego Naoero (inna wersja: Anáoero) po przetłumaczeniu oznacza Idę na plażę (niem. Ich gehe an den Strand)[14].
Wyspa posiadała również inne nazwy. Angielscy koloniści, przebywający na wyspie do czasu jej aneksji przez Niemcy w 1888 roku, mówili na nią Wyspa Przyjemna (ang. Pleasant Island). Niemcy nazywali ją zaś Nawodo i Onawero. Pisownia później została zmieniona na Nauru, by ułatwić wymowę osobom anglojęzycznym[15].
Geografia
Nauru jest małą (21,3 km²), owalną wyspą położoną w zachodniej części Oceanu Spokojnego, około 42 kilometrów na południe od równika. Długość jej linii brzegowej wynosi około 19 kilometrów[16]. Najbliższą wyspą jest Banaba, oddalona od Nauru o 306 kilometrów[17].
Obecność rafy uniemożliwia zbudowanie portu, jednak utworzono 16 sztucznych kanałów dla małych łodzi. Większą część wyspy zajmuje wewnętrzny płaskowyż (wśród mieszkańców kraju znany jako Topside[18]) opadający stromo ku wybrzeżom. Jego najwyższym punktem jest Command Ridge wznoszący się na 71 m n.p.m.[19]
Zdjęcie satelitarne Nauru
Nauru posiadało jedne z największych złóż fosforytów na świecie (podobnie jak Banaba i Makatea). Wieloletnie wydobycie surowca odbiło się niekorzystnie na środowisku wyspy, pozostawiając jałowy teren ze szczytami (ang. coral pinnacle) dochodzącymi do 15 metrów w środkowej części płaskowyżu. Wydobycie fosforytów doprowadziło do zniszczeń 80–90% powierzchni wyspy[1][8][20][21]. Zniszczonych terenów nie rekultywowano. Pod koniec XX wieku około 80% powierzchni wyspy przypominało krajobraz księżycowy[1][22].
Fauna i flora
Buada Lagoon
Środowisko przyrodnicze wyspy z powodu jej izolacji, niewielkich rozmiarów i niewielkiego zróżnicowania siedlisk jest ubogie, a wielka skala antropogenicznych przekształceń jej krajobrazu spowodowała znaczne w nim straty. Szkody w środowisku są skutkiem długotrwałego osadnictwa, znacznych zniszczeń wojennych, pokrycia wyspy w przeszłości rozległymi plantacjami kokosowymi i w końcu działalności górniczej. Znanych jest stąd 60 gatunków rodzimych roślin naczyniowych, przy czym w związku z zawleczeniem znacznej liczby gatunków obcych rodzime gatunki stanowią współcześnie 16,5% flory. Brak tu endemitów. Uprawy warzyw i owoców zajmują 100 ha[7]. Na terenach pokopalnianych następuje sukcesja roślinności i takie wtórnie pokryte szatą roślinną tereny zajmują 63% powierzchni wyspy[23]. Stosunkowo najlepiej zachowana i zróżnicowana szata roślinna występuje w pasie przybrzeżnym, zajmującym około 150-300 metrów, oraz w okolicach jeziora Buada Lagoon.
Fauna Nauru jest uboga. Wszystkie ssaki zostały sprowadzone na wyspę przez ludzi. Występują tu szczury polinezyjskie, koty, psy, świnie i kury. Jedynymi gadami są jaszczurki. Na wyspie żyje 27 gatunków ptaków, wśród których jeden jest endemiczny – trzciniak samotny (łac. Acrocephalus rehsei)[24]. Występuje wiele owadów i bezkręgowców[1], m.in. pięć gatunków motyli, pięć gatunków chrząszczy, dwa gatunki pasikoników, sześć ważek, cztery gat. komarów, jeden gat. pluskwaków, pięć pająków oraz pięć ślimaków[25]. W wodach wokół wyspy bytuje wiele gatunków rekinów, jeżowców, małży, krabów i innych zwierząt morskich[1][16][26].
Geologia
Karst following phosphate mining on Nauru.jp
Podstawę wyspy stanowi skorupa oceaniczna. Uformowanie się podmorskiego wyniesienia, którego kulminacją jest wyspa, było skutkiem ruchów płyty tektonicznej oraz aktywności wulkanicznej[27]. Stało się to około 132 milionów lat temu w okresie kredy[27]. Wyspa jest dawnym kraterem wulkanicznym, stąd głównym składnikiem jej podłoża jest bazalt.
Szczyt wulkanu pozostawał poniżej poziomu morza, ale był wystarczająco płytko, aby stać się podstawą do powstania i wzrostu kolonii koralowców, które utworzyły skały budujące wyspę. Stopniowe podnoszenie się masy lądu spowodowało wypiętrzenie wyspy.
Gruba warstwa fosforytów na centralnym płaskowyżu może pochodzić z trzech źródeł: skał osadowych osadzonych w środowisku morskim w wyniku ich wytrącania się z wody morskiej[27], skał magmowych oraz guano, jednak najbardziej prawdopodobne jest wytrącenie z roztworu wody morskiej. Początkowo zasoby złoża fosforytów wynosiły około 90 milionów ton[28]. Złoża fosforytów bogate są w minerały kadmu i cynku[27].
Wybrzeże wyspy zostało uformowane przez erozyjne działanie fal morskich oraz jest efektem rozwoju koralowców, które tworzą rafy otaczające piaszczyste plaże[27].
Hydrologia i gleby
Na wyspie nie ma rzek. W południowo-zachodniej części wyspy[29], w odległości około 1,3 km od wybrzeża[29], położone jest małe jezioro Buada Lagoon zasilane przez wodę opadową[29]. W okręgu Yaren znajduje się małe jezioro podziemne Moqua Well, z którego pobierana woda służy do spłukiwania toalet w budynkach rządowych[30].
Jednym z problemów na wyspie jest brak wody pitnej. Działa zakład odsalania wody morskiej, jednak ze względu na wysokie koszty energii elektrycznej często nie pracuje[31]. Podczas pory deszczowej mieszkańcy gromadzą wodę w zbiornikach, by wykorzystać ją do podlewania ogrodów oraz dla zwierząt. W okresie pory suchej woda jest importowana na statkach z Australii[32].
Żyzne gleby występują wokół jeziora Buada Lagoon[33]. Gleba na obszarach przybrzeżnych wyspy posiada miąższość 25 centymetrów. W innych rejonach wyspy miąższość gruntów ornych wynosi 10-30 centymetrów[34].
Klimat
Klimat Nauru jest monsunowy równikowy, gorący. W ciągu dnia temperatura waha się od 26 stopni do 35 stopni w skali Celsjusza, natomiast w nocy – między 22 a 28 stopni[19]. Z powodu El Niño występują zróżnicowane sumy opadów i okresowe susze[35]. Pora deszczowa występuje od listopada do lutego. Każdego roku na wyspie suma opadów wynosi około 200 cm[35][36], przy niewielkim odpływie[37]. Średnia wilgotność wynosi 80%[8].
W związku z globalnym ociepleniem, znaczny wzrost poziomu morza może grozić zalaniem wyspy. Według projektu Intergovernmental Panel on Climate Change, poziom oceanu może wzrosnąć o 0,5 metra do roku 2100. Wówczas część infrastruktury wyspy będzie narażona na powodzie[38]. Z tego powodu został wdrożony program ochrony środowiska[39]. Sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych, Ban Ki-moon w 2009 roku zwołał szczyt, na którym dyskutowano o zmianach klimatu. Przemawiał na nim również prezydent Nauru, Marcus Stephen[40].
Historia
Niemieckie zajęcie Nauru
Nauru zostało zasiedlone przez Mikronezyjczyków oraz Polinezyjczyków około 3000 lat temu. W okresie przedkolonizacyjnym zamieszkiwało ją 12 plemion, które są obecnie reprezentowane przez dwunastoramienną gwiazdę na fladze Nauru. W 1798 roku John Fearn, płynąc na statku wielorybniczym Hunter z Nowej Zelandii w kierunku Chin, odkrył Nauru. Nazwał ją Przyjemną Wyspą (ang. Pleasant Island) ze względu na atrakcyjne warunki naturalne oraz życzliwość Naurańczyków[41].
Naurańczycy utrzymywali się głównie z kokosów, owoców Pandanus tectorius oraz ryby chanos, którą zaaklimatyzowali do słodkowodnych warunków Buada Lagoon. Na wyspie rósł również chlebowiec różnolistny[42], jednak długotrwałe susze spowodowały wymarcie rośliny[43].
Wraz z pojawieniem się na wyspie broni palnej wszelkie spory między plemionami zaczęły być rozstrzygane za jej pomocą. Rozpętała się również wojna domowa[44]. Wojna zaczęła się w 1878 roku, gdy jeden z ważnych wodzów został przypadkowo postrzelony podczas ślubu[41]. Wypadek doprowadził do eskalacji konfliktu, wiele rodzin chciało się zemścić na swoich wrogach[41]. Podczas wojny nieduże grupy uzbrojonych Naurańczyków niepostrzeżenie wdarły się na terytorium innych mieszkańców i zabijały ludzi, w tym kobiety i dzieci[41]. Zmiany społeczne spowodowane przez wojnę doprowadziły do wprowadzenia monarchii; jednym z królów był Aweida[41][45]. Niestabilność na wyspie miała znaczący wpływ na handel[41] i ludność, której liczba zmniejszyła się z 1400 mieszkańców w 1843 roku do 900 osób w 1888 roku[46].
Wojna domowa ustała dopiero po aneksji Nauru przez Cesarstwo Niemieckie w 1888 roku[41] i włączeniu w skład Protektoratu Wysp Marshalla. Wyspę nazywano wówczas Nawodo lub Onawero. W 1888 roku przybyli również chrześcijańscy misjonarze z Wysp Gilberta[1]. W 1900 roku badacz Albert Fuller Ellis odkrył na Nauru bogate złoża fosforytów[47][48].
W 1906 roku przedsiębiorstwo Pacific Phosphate Company podpisało umowę z Niemcami, na mocy której otrzymało prawo do eksploatowania ich złoża. Pierwszy transport miał miejsce w 1907 roku[49].
Ostrzelanie wyspy przez Consolidated B-24 Liberatora podczas II wojny światowej
Po wybuchu I wojny światowej, 6 listopada 1914 roku, wyspa została przejęta przez wojska australijskie. Po wojnie Wielka Brytania otrzymała od Ligi Narodów mandat powierniczy nad tym terytorium, którym zgodziła się podzielić z Australią i Nową Zelandią[50]. W 1920 roku firma British Phosphate Commission przejęła Pacific Phosphate Company i eksploatacją złóż zajęli się Brytyjczycy[51].
W 1940 roku niemiecki krążownik pomocniczy HSK Komet zatopił u wybrzeży Nauru 5 statków handlowych oraz ostrzelał wyspę, dokonując zniszczeń w jej infrastrukturze[52]. W 1941 roku po tym, jak Japończycy zajęli pobliskie Wyspy Gilberta, British Phosphate Commission (BPC) postanowiła ewakuować swoich pracowników z wyspy. Dla tego celu przeznaczono francuski statek z Nowych Hebrydów.
Od 26 sierpnia 1942 roku wyspa znajdowała się pod okupacją japońską[53]. W 1943 roku przymusowo przesiedlono 1200 Naurańczyków na Wyspy Chuuk. 463 z nich zginęło. 13 września 1945 roku, kiedy do wyspy podpłynęła australijska fregata HMAS „Diamantina”, japoński garnizon skapitulował.
Po wojnie BPC udało się wynegocjować repatriację Naurańczyków na Nauru. Zostali oni przetransportowani statkiem BPC Trienza w styczniu 1946 roku[54].
Pozostałości po japońskiej okupacji wyspy
W 1947 roku Nauru otrzymało status terytorium powierniczego ONZ pod zarządem australijskim[55]. W grudniu 1951 roku powstała Lokalna Rada Samorządowa Nauru, a w styczniu 1966 roku powstała Rada Legislacyjna Nauru. W styczniu 1968 roku obradowała konstytuanta, wybrana w specjalnych wyborach w grudniu 1967 roku[13]. 31 stycznia 1968 roku Nauru, prowadzone przez prezydenta-założyciela Hammera DeRoburta, ogłosiło niepodległość[1]. W 1967 roku Naurańczycy zakupili aktywa BPC i w 1970 roku kontrola nad wydobyciem fosforytów przeszła w ręce lokalnej Nauruańskiej Korporacji Fosforytowej. Wpływy z wydobycia fosforytów dały mieszkańcom wyspy jeden z najwyższych standardów życia na świecie[56].
W 1989 roku Nauru pozwało Australię do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości za działalność australijskiej administracji wyspy, a w szczególności za nieudolność w zapobiegnięciu szkód w środowisku naturalnym przez wydobycie fosforytów[57]. Sprawa doprowadziła do ugody, zawartej 20 sierpnia 1993 roku, która nakazywała Australii zapłacenie Nauru rekompensaty w postaci 107 milionów dolarów australijskich.
Malejące zasoby fosforytów doprowadziły do upadku ekonomicznego[1][12], co z kolei pociągnęło za sobą polityczną niestabilność od połowy lat 80. Między 1989 a 2003 rokiem na Nauru miało miejsce siedemnaście zmian rządu[58] – między 1999 a 2003 rokiem seria wyborów oraz wotum nieufności spowodowały że dwie osoby, René Harris oraz Bernard Dowiyogo, rządziły na przemian krajem. Dowiyogo zmarł w marcu 2003 roku[59][60], natomiast na prezydenta, po tymczasowym okresie urzędowania Deroga Gioury[61][62] został wybrany Ludwig Scotty[63]. 1 października 2004 roku Ludwig Scotty ogłosił na wyspie stan wyjątkowy i rozwiązał parlament, który nie był w stanie przyjąć budżetu na następny rok[64].
23 października 2004 Scotty rozpisał nowe wybory prezydenckie, które następnie wygrał[65].
W grudniu 2004 roku wysłano 10 tysięcy ton fosforytów do Korei Południowej. Była to pierwsza wysłana porcja fosforytów od kilku miesięcy[66]. Od grudnia 2005 roku do września 2006 Nauru zostało częściowo odcięte od zewnętrznego świata gdy Air Nauru, jedyna linia lotnicza na wyspie zawiesiła swoją działalność po trwającym od 2002 roku konflikcie z amerykańskim bankiem Export-Import[67]. W owym okresie do Nauru można się było dostać tylko statkami. Linie lotnicze wznowiły działalność pod nazwą Our Airline na skutek pomocy pieniężnej otrzymanej z Tajwanu[68]. Zakupiono także nowy samolot Boeing 737-300[69].
25 sierpnia 2007 roku mieszkańcy wyspy wybrali nowy parlament. Scotty ponownie został prezydentem, zaś jego zwolennicy otrzymali piętnaście z osiemnastu miejsc w Parlamencie[70]. W listopadzie 2007 roku wybuchł nowy kryzys polityczny, spowodowany oskarżeniami administracji prezydenta o korupcję[71]. W rezultacie 19 grudnia 2007, po wotum nieufności dla Scotty’ego, nowym szefem państwa został wybrany Marcus Stephen[72].
W 2010 roku odbyło się referendum, w którym mieszkańcy mieli zadecydować, czy poprzeć zmianę konstytucji. Jedną z głównych modyfikacji była możliwość bezpośredniego wyboru prezydenta przez obywateli[73]. Obywatele zdecydowanie opowiedzieli się przeciw zmianie konstytucji. Spośród 4400 głosujących prawie 3000 zagłosowało przeciw (ok. 68%). Frekwencja wyborcza wyniosła 78%[74].
W 2016 roku zniesiono karę śmierci za wszystkie przestępstwa[75]. |
