 Polskie góry
Bieszczady (522.12 i 522.13; węg. Besszádok, słow. i cz. Bukovské vrchy, rus. Бещады,. ukr. Бещади) – grupa dwóch pasm górskich w łańcuchu Karpat. Pasma Bieszczadów znajdują się między Przełęczą Łupkowską (640 m n.p.m.) a Przełęczą Wyszkowską (933 m n.p.m.). Najwyższy szczyt Bieszczadów to Pikuj (1405 m n.p.m., na Ukrainie) zaś na terytorium Polski – Tarnica (1346 m n.p.m.). Dzielą się na:
Bieszczady Zachodnie (na terenie Polski i Ukrainy)
Bieszczady Wschodnie (na terenie Ukrainy).
Bieszczady należą do Beskidów Wschodnich, które są częścią Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Mimo iż szczytowe partie zajmują połoniny, to Bieszczady zaliczane są do pasma Beskidów Lesistych, a nie Połonińskich.
Toponimia
Nazwy Bieszczady używa się zwykle w Polsce jako synonimu polskich Bieszczadów (które są jedynie częścią Bieszczadów Zachodnich). ‘Bieszczad’ i ‘Beskid’ były od wieków określeniem gór oddzielających Polskę i Ruś od Węgier. Etymologia wyrazów ‘Bieszczad’ i ‘Beskid’ jest niejasna, czasem wywodzi się te słowa od trackiego ludu Bessów, których obecność na północ od Karpat odnotował Ptolemeusz.
Kazimierz Dobrowolski w 1938 objaśnił toponimię ‘Beskidu’ i ‘Bieszczadu’ na tle nazewnictwa bałkańskiego łącząc ją z albańską nazwą terenową bjeska, bjeske oznaczającą halę górską, łąkę lub pastwisko.
Za etymologią germańską Jan Michał Rozwadowski w 1914 wywiódł wyraz ‘Bieszczad’ z gwar środkowo-dolno-niemieckich od beshêt, beskēt od skaid-, skid.– geograficzny „przedział lub rozdział wód”.
W dokumentach węgierskich od 1269 oznaczały nazwę pasma górskiego – „Beschad alpes Poloniae” („ultra indagines regni Poloniae, ad alpes Beschad, ulterius tenet metas cum terra Polonie”[1]). W formie ruskiej Beskid lub Beśkid. Od XIV w. napłynęła tu pasterska ludność wołoska. O Bieszczadach Samuel Bogumił Linde pisze „część gór Karpackich, dawniej rozbójnictwem sławna, przytułek łotrów”, albo „Góry Bieszczadzkie... stykają się z Karpackimi i ciągną się ku Rusi Czerwoney”[2] W średniowieczu to również pasmo będące częścią Gór Sanockich[3][4]; lub Góry Sarmackie[5], dla Stanisława Staszica były pasmem położonym między Pokuciem a Beskidami[6].
Zgodnie z historią Korneliusza Tacyta tereny te określano mianem Bastarnice Alpes, qui alias Carpathii montes[7] na krańcach Hercynia Silva.
Za prawidłowe uznaje się obie formy dopełniacza: Bieszczadów lub Bieszczad[8].
Fauna i flora
W Bieszczadach występują rośliny i zwierzęta niespotykane w innych częściach Polski, a zwłaszcza takie, które lubią ciepło, np. największy europejski wąż Eskulapa. Dobrze zachowane pierwotne lasy bukowe stanowią prawdziwy raj dla zwierząt. Żyją w nich m.in. żubry, jelenie karpackie, niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, bocian czarny, orzeł przedni, a od 2007 roku również koniki polskie.
Wśród flory stwierdzono ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, 250 gatunków mchów i 300 porostów, w tym 30 gatunków endemicznych roślin wschodniokarpackich i alpejskich. Wśród zwierząt doliczono się 230 gatunków kręgowców (43 ssaków, 7 gadów, 10 płazów, 150 ptaków i 20 ryb)[9].
Klimat
Klimat Bieszczad jest umiarkowany ciepły, przejściowy (nie jest on wysokogórski jak np. w Sudetach), z dominacją cech klimatu kontynentalnego. Lata są tu ciepłe: temperatury śr. ok. 15 °C, w wyższych partiach chłodniej. Zimy są mroźne: temperatury średnie od –5 °C w dolinach, do poniżej –10 °C powyżej granicy 1300 m n.p.m. Zdarzają się spadki temperatury do minus 30 °C (rekord: –37 °C 2013 w Stuposianach).
Osadnictwo
Archeologia
Pierwsze ślady osadnictwa w Bieszczadach pochodzą z epoki neolitu (2500-1700 l.p.n.e.) i związane są z wpływami kulturowymi z Kotliny Panońskiej. Z epoki brązu (1700-700 l. p.n.e.) pochodzą znalezione w okolicach Leska, Stefkowej i Olszanicy różne przedmioty np. groty strzał i bransolety nawiązujące do tradycji kulturowych ludności zamieszkującej wówczas południowe stoki Karpat (kultura Otomani). Kulturę łużycką reprezentują np. stanowiska archeologiczne w Rajskiem oraz pojedyncze zabytki odnajdywane w miejscowościach w dolinie Sanu. Osadnictwo celtyckie rozwinęło się głównie w dorzeczu środkowego Sanu (Kultura puchowska). Początek osadnictwa we wczesnym średniowieczu widoczny jest w materiale archeologicznym z miejscowości Manasterzec, Hoczew, Myczkowce i Zwierzyń.
Historia
Zasadnicza ekspansja osadnicza przypada na schyłek panowania króla Kazimierza Wielkiego oraz królowej Jadwigi. W roku 1361 król nadał rozległe dobra rycerskiemu klanowi rycerzy przybyłych z Węgier – Piotrowi i Pawłowi Balom, którzy założyli kilkadziesiąt miejscowości wzdłuż żyznej doliny Hoczewki. W środkowym dorzeczu Sanu ziemię bieszczadzką kolonizowali śląscy Kmitowie i morawscy Herburtowie. W II poł. XIX wieku powstają w okolicach Bieszczadów pierwsze na świecie kopalnie ropy naftowej, budowane są również linie kolejowe łączące Węgry z Galicją.
W czasie II wojny światowej polskie Bieszczady były areną walk między wojskami niemieckimi, oddziałami słowackimi, Armią Czerwoną oraz UPA a polskim podziemiem niepodległościowym (AK – NSZ), a po wojnie pomiędzy UPA a Wojskami Ochrony Pogranicza, funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa i innymi organami władzy państwowej polskimi i radzieckimi.
Działały tu m.in. oddziały partyzanckie Adama Winogrodzkiego, Józefa Pawłusiewicza, Mikołaja Kunickiego i Antoniego Żubryda. Od wiosny 1943 roku nasiliły się pierwsze walki polskiego podziemia (AK oraz partyzantki polsko-radzieckiej) ze zbrojnym ramieniem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – UPA, która dopuszczała się wówczas mordów na ludności cywilnej, grabienia i palenia wsi, porywania mieszkańców.
Po akcji „Wisła”, która została przeprowadzona w latach 1947–1950 ludność Ukraińska i Rusińska została przesiedlona na zachód i północ Polski. Operacja miała charakter polityczno-wojskowy przeciwko Ukraińskiej Powstańczej Armii oraz Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Wysiedlenia całych wsi oraz osad były prowadzone przede wszystkim na terenach Polski południowo-wschodniej, które zamieszkiwali Ukraińcy, Bojkowie, Łemkowie oraz Dolinianie. Całą akcję przeprowadzały struktury państwowe Polski Ludowej[10].
W latach 1955–1969 jednostki ludowego Wojska Polskiego brały udział w budowie dróg w Bieszczadach. Żołnierze pracowali przy budowie tzw. Dużej obwodnicy bieszczadzkiej w latach 1955–1962, biegnącej z Leska przez Baligród, Jabłonki, Cisną, Wetlinę, Ustrzyki Górne, Smolnik do Leska. Pracowali również przy budowie tzw. Małej obwodnicy bieszczadzkiej biegnącej przez Hoczew, Polańczyk, Czarną, Ustrzyki Dolne do Leska. Ta obwodnica budowana była w latach 1962–1969. Budowę dróg, w których uczestniczyły jednostki Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego upamiętniają umieszczone przy budowanych drogach płyty z napisami.
Etnografia Bieszczadów
W XIV wieku pojawili się w Bieszczadach wołoscy pasterze. W XVII i XVIII wieku Bieszczady przeżywały stopniowy upadek gospodarczy. W górskim trudno dostępnym terenie znaleźli schronienie ludzie wyjęci spod prawa tzw. „beskidnicy” (tołhaje), trudniący się napadami na dwory, kupców i wsie. Znaleźli oni protekcję wśród szlachty węgierskiej m.in. Drugethów, Aspermontów, Nagytuczych, Peteylich, Rakoczych, Wesselenych i Rekelych mających swoje dobra w Użgorodzie, Munkaczu, Trenczynie i Chyrowie. W okresie do roku 1947 w konsekwencji powojennych repatriacji, wysiedleń oraz akcji „Wisła” Bieszczady opuściło ponad 50 tys. dawnych mieszkańców tych ziem, tj. Łemków, Bojków, Niemców i Rusinów karpackich. Migracje ludności zapoczątkowane po wojnie zakończyły się dopiero na przełomie lat 50. i 60. ubiegłego wieku. Obecni mieszkańcy Bieszczadów są w większości potomkami osadników z Pogórza Strzyżowskigo, Sokalszczyzny, Pogórza Dynowskiego, Pogórza Bukowskiego oraz Beskidu Sądeckiego i Cieszyńskiego.
Góry Sanocko-Turczańskie (522.11) – pasmo górskie w Beskidach Lesistych w Karpatach Wschodnich, przecięte granicą polsko-ukraińską.
Góry Sanocko-Turczańskie rozciągają się na powierzchni około 930 km² na północ od Bieszczadów, a na południe od Pogórza Przemyskiego, między dolinami środkowego Sanu i Stryja. Ich przedłużeniem za rzeką Stryj są Beskidy Brzeżne. Północną granicę stanowi umowna linia, przechodząca wzdłuż rzek Wiar, Łomna, Stupnica, Leszczawka, Lachawka i Tyrawka, zachodnią – dolina Sanu. Czasami tereny położone na wschód i południe od doliny Wiaru (m.in. masyw Suchego Obycza), oraz na zachód od Doliny Lachawki do doliny Sanu (Pasmo Wysokiego) wlicza się do Gór Sanocko-Turczańskich (są różne wersje północnej granicy). Granica południowa bywa przeprowadzana rozmaicie, najczęściej poprowadzona jest północnymi stokami Otrytu i dalej wzdłuż Sanu do ujścia Tyrawki, chociaż czasami Otryt wliczany jest do Gór Sanocko-Turczańskich, wtedy południową granicą jest dolina górnego Sanu.
Najwyższym szczytem jest Magura Łomniańska (1024 m n.p.m.), a na terenie Polski Jaworniki (909 m n.p.m.) (lub Trohaniec, jeśli przyjąć szersze granice, patrz sekcja o zasięgu omawianego obszaru). Charakterystyczny dla tych gór jest tzw. układ rusztowy, czyli system równoległych pasm górskich, przedzielonych dolinami rzek lub potoków. Wysokość gór rośnie w kierunku południowo-wschodnim.
Główne pasma Gór Sanocko-Turczańskich to Chwaniów, Góry Słonne, Żuków i Wyżyna Wańkowej, Grupa Laworty (Dział, Pasmo Małego i Wielkiego Króla oraz sama Kamienna Laworta), masyw Ostrego, Jawor i Stożek, Hoszowskie Góry Rusztowe, masyw Jaworników, masyw Magury Łomniańskiej.
Toponimia
W średniowieczu góry te nazywane były Górami Sanockimi[1][2]; (w części obecnej Ukrainy Górami Samborskimi[3]) lub Górami Sarmackimi[4]. W historiografii niemieckiej jako Sanoker Berge, lub Berge Saana[5] oraz Samborer Berge[6].
Zgodnie z historią Korneliusza Tacyta teren ten określano mianem Bastarnice Alpes, qui alias Carpathii montes[7] na krańcach Hercynia Silva.
Drugi człon obecnej nazwy („Turczańskie”) pochodzi od miasta Turka.
Etnografia
Góry sanockie były słabo zaludnione. Osadnicy ruscy i wołoscy jak świadczą dokumenty pisane wchodzą masowo na te tereny dopiero w XV wieku. Od średniowiecza góry były w całości własnością kilkunastu rodów szlacheckich. Najdawniejszymi rodami byli w tych górach Balowie, Herburtowie, Urbańscy, Karszniccy, Ossuchowscy, Truskolascy, Bobowcy, Strzeleccy, Krajewscy, Górscy, Laskowcy od Oświęcimów, Konarscy, Bukowscy z Nozdrca i Bukowego, Trzcińscy z Dynowa, Żurowscy z Rączyn, Nowosielscy z Wojtkowej, Chojnaccy ze Strwiążyka, Dydyńscy z Sielnicy, Łazowscy z Dydni, Tarnowieccy, Łaszewscy, Walewscy, Zarembowie, Pieniążkowie, Wiktorowie, Brześciańscy, Gniewoszowie, Łosiowie, Jordanowie, Kmitowie, Fredrowie, Krasiccy, Stadniccy, i Wisłoccy[8]. Był to zakątek kraju bardzo ubogi, nie było fortun wystarczających ani na „szampana, ani na zamorskie wojaże”[9]. W górach karpackich tylko sanockie były okolicą szlachty gniazdowej, ale już góry samborskie należały do królewszczyzn. Kolonizacja na prawie magdeburskim kończyła się na sanockim i przemyskim podgórzu, na samym pograniczu wschodnim i północno-wschodnim sanockiego wsie zakładane były na prawie wołoskim. Występowały tu również liczne „żupy solne”, z których Bojkowie rozwozili sól po całej Czerwonej-Rusi[10].
Zagospodarowanie turystyczne
W Górach Turczańsko-Sanockich brak jest schronisk turystycznych oraz chatek studenckich. Natomiast istnieje tu (w okolicy Ustrzyk Dolnych) stosunkowo rozbudowana infrastruktura narciarska[11], najlepsza w województwie podkarpackim, dlatego Ustrzyki Dolne nazywane są często zimową stolicą[12] tego regionu.
W promieniu kilku kilometrów od centrum miasta znajdują się:
Stacja Narciarska Gromadzyń
Stacja Narciarska Laworta
wyciągi orczykowe na Małym Królu: o długości 450 m („Olimp”) oraz o długości 200 m.
Piesze szlaki turystyczne
szlak turystyczny czerwony Czerwony Szlak Przemysko-Sanocki na odcinku: Przełęcz Roztoka – Zawadka – Rakowa – Słonny – Przełęcz Przysłup – Słonna – Orli Kamień – Sanok
szlak turystyczny niebieski Niebieski szlak turystyczny Rzeszów – Grybów na odcinku: Ustrzyki Dolne – Kamienna Laworta – Dźwiniacz Dolny – Wysoki Dział (Mosty) – Przełęcz Wolańska – Brańcowa – Jureczkowa
szlak turystyczny zielony rozdroże pod Przysłupem – Zamek Sobień
szlak turystyczny zielony przełęcz nad Liszną – Granicka – Bykowce
szlak turystyczny żółty Orli Kamień – Sanok dw. kol.
Szlak śladami dobrego wojaka Szwejka: Sanok – Orli Kamień – Słonna – Przełęcz Przysłup – Tyrawa Wołoska – Rakowa – Zawadka – Truszowskie – Brańcowa – Przełęcz pod Brańcową
Wydarzenia
Jak podaje latopis Ipatijewski, wiosną 1099 węgierski król Koloman przekroczył północny łuk Karpat uderzając na księstwo halickie, gdzie w bitwie nad Wiarem doznał spektakularnej klęski. Jeszcze w XVI wieku pisarze węgierscy twierdzili, iż żadna klęska nie była większa od tej dla ich narodu[13]. Według Jana Długosza w bitwie tej miało zginąć ponad 8000 Węgrów.
W 1377 Ludwik król Węgierski i Polski, przeszedł z Węgier przez Góry sanockie kierując się na Ruś przeciwko wojskom litewskim.
W roku 1941 przecinającą Góry linię Mołotowa rozbiły oddziały niemiecko-słowackie w ramach planu Barbarossa GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Grupa GMI
