Zespół klasztoru ojców paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie został uznany za pomnik historii w 1994 roku. Miejsce to jest najważniejszym sanktuarium maryjnym w Polsce i funkcję tę pełni niezmiennie od początków swojego istnienia. Założony w 1382 roku klasztor paulinów, usytuowany na pograniczu trzech ziem dawnego Królestwa Polskiego: Małopolski, Wielkopolski i Śląska, stał się opiekunem cudami słynącego obrazu Matki Boskiej, obiektu narastającego przez stulecia kultu, celu licznych pielgrzymek także spoza granic kraju. Po zwycięskiej obronie Jasnej Góry przed Szwedami w 1655 roku Matka Boska Częstochowska ogłoszona została Królową Korony Polskiej. Ten swoisty, narodowy charakter kultu pozostaje do dziś unikalną cechą jasnogórskiego sanktuarium, pełniącego rolę ideowego łącznika i konsolidującego symbolu od pokoleń obecnego w świadomości Polaków, oddziałującego szczególnie silnie zwłaszcza w trudnych momentach dziejowych.
Zabytkowy zespół klasztoru paulinów należy do największych i najbardziej znaczących ośrodków pielgrzymkowych w Europie Środkowej. Przeobrażany parokrotnie w swojej historii, nadal jest integralnym, w przeważającej części barokowym kompleksem, wyraźnie wyodrębnionym w panoramie miasta i trwale wpisanym w otaczający krajobraz Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Jego wartość leży jednak głównie w sferze duchowej – w specyficznym klimacie religijnym, który skalą żarliwej, masowo przejawianej pobożności przypomina wielkie katolickie centra pielgrzymkowe z terenu Hiszpanii czy południowych Włoch.
Średniowieczne, położone nad Wartą miasto Stara Częstochowa w XIV wieku należało do książąt opolskich (lokacja na prawie średzkim miała miejsce po 1370 roku). Władysław II, związany z dworem Andegawenów, w 1382 roku sprowadził z Węgier zakon paulinów, dla którego ufundował klasztor na wapiennym wzgórzu, zwanym od tego czasu Clarus Mons, oraz przekazał stojący tam drewniany kościół pw. Najświętszej Marii Panny. Z najnowszych badań architektonicznych wynika, iż zabudowania klasztoru zostały usytuowane w obrębie wcześniej tu istniejącej warowni z czasów panowania Kazimierza Wielkiego (1333-1370), należącej do systemu obronnych zamków w paśmie Jury Krakowsko-Częstochowskiej, na pograniczu Małopolski i Śląska (tzw. Szlak Orlich Gniazd). Dopełnieniem fundacji Władysława Opolczyka było podarowanie dla kościelnej kaplicy ikony Matki Bożej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii, specjalnie sprowadzonej z Rusi i już wówczas słynącej cudami. Pierwsze obiekty murowane w obrębie klasztoru wzniesiono w końcu XIV (kaplica Cudownego Obrazu) i w XV wieku (kościół klasztorny). Pierwotny gotycki kształt zespołu jasnogórskiego wzorowany był na planie macierzystego klasztoru paulinów – konwentu św. Wawrzyńca pod Budą na Węgrzech.
Na początku XVII wieku, w obliczu wojny trzydziestoletniej, pojawiła się potrzeba otoczenia Jasnej Góry wałami obronnymi. Do budowy umocnień przystąpiono w 1624 roku z inicjatywy króla Zygmunta III Wazy; projekty wykonał prawdopodobnie wenecki architekt i inżynier wojskowy Andrea dell’Aqua. Konwent paulinów, decyzją sejmu z 1652 roku, zobowiązany był do utrzymywania stałej załogi wojskowej.
POLAND - TRADYCJA PRZYRODA NOWOCZESNOŚĆ
red. Adam Nawara
Twierdza, zwana Fortalitium Marianum, wytrzymała trwające sześć tygodni oblężenie szwedzkie w 1655 roku, co miało ogromny wpływ na ukształtowanie wizerunku Jasnej Góry jako symbolu narodowego i czołowego ośrodka kultu maryjnego. W XVIII wieku podjęto przebudowę całego założenia zniszczonego wskutek pożaru w 1690 roku. Kościół otrzymał wówczas późnobarokowy wygląd. Architekturę wzbogacono o nowe elementy oraz odnowiono dawne, m.in. dzięki fundacjom Jabłonowskich i Lubomirskich.W XIX wieku Częstochowa znalazła się w obszarze Księstwa Warszawskiego, później Królestwa Polskiego. Władze carskie wyjątkowo nie dokonały kasaty klasztoru; zlikwidowano jedynie twierdzę, pozbawiając mury cech obronnych. W 1864 roku Jasna Góra uznana została za tzw. klasztor etatowy (mający prawo istnienia), w którym zamieszkiwali zakonnicy z kasowanych w zaborze rosyjskim konwentów paulińskich. Na początku XX wieku jasnogórski zespół klasztorny przeszedł kolejną rozbudowę, która nadała całemu założeniu kształt istniejący do dziś
Jasna Góra położona jest w zachodniej części współczesnej Częstochowy. Granica pomnika historii obejmuje zespół klasztoru paulinów oraz park wokół wzgórza. Architekturę klasztornego założenia, na skutek licznych w jego dziejach przekształceń, cechuje niejednorodny charakter. Najstarsze gotyckie elementy zachowały się w sklepieniach naw kościoła oraz w kaplicy Matki Boskiej. Kaplica powiększona została w połowie XVII w., kiedy nadano jej kształt trójnawowego kościoła. Kanclerz Jerzy Ossoliński ufundował wówczas do niej hebanowo-srebrny ołtarz projektu Giovanniego Battisty Gisleniego, jako godną oprawę dla cudownego obrazu Matki Boskiej. Sam obraz, wykonany temperą na płótnie nałożonym na deski, składa się z dwóch odmiennych stylowo i czasowo warstw: wcześniejszej ikony typu wschodniego, z której pozostało podobrazie, oraz z istniejącego wizerunku (XIV w. lub 1430-1434), powtarzającego bizantyjski schemat w gotyckiej konwencji łacińskiej.
W 1. połowie XVII wieku do południowej elewacji kościoła dostawiono kopułowy ciąg dwóch kaplic (Denhoffów i Jabłonowskich), kruchty i dzwonnicy, a od zachodu wysoką wieżę. Kościół przybrał formę bazylikową podczas XVIII-wiecznej przebudowy. Wnętrze wyposażono w monumentalny późnobarokowy ołtarz główny i grupę marmoryzowanych ołtarzy bocznych, ozdobiono bogatą dekoracją stiukową, wielobarwną marmoryzacją ścian i filarów oraz polichromią autorstwa Karola Dankwarta.
Klasztor, położony od północnej strony zabudowań sakralnych, wznoszony był w ciągu XVII i 1. tercji XVIII wieku. Jego elewacje wzbogacają ośmioboczne baszty. Rozległy, trójkondygnacyjny zespół zgrupowany został wokół dwóch prostokątnych podwórców – większego, wydłużonego w kierunku wsch.-zach., i mniejszego, usytuowanego poprzecznie, od zachodu. Skrzydła wsch. i płn. zajmują cele zakonne, w dwóch pozostałych zlokalizowano pomieszczenia reprezentacyjne. Do najcenniejszych z nich należą wnętrza Sali Rycerskiej w płd. skrzydle oraz refektarza i biblioteki w zachodnim. Skarbiec klasztorny z połowy XVII wieku przechowuje dzieła rzemiosła artystycznego, często obiekty najwyższej klasy, w tym wiele poświadczonych źródłowo darów władców i możnych. Odrębną kolekcją jest zbiór militariów zgromadzonych w arsenale.
Od 1639 roku zasięg zabudowań w obrębie klasztornego założenia ograniczały mury czterobastionowej fortecy typu nowowłosko-holenderskiego, do której wejście od południa poprzedzał system bram i mostów zwodzonych, wznoszonych aż do końca XVIII wieku wraz z fortyfikacjami ziemnymi.
XX-wieczne elementy dodane do barokowego zespołu klasztornego, z potrzeby dostosowania go do skali ruchu pielgrzymkowego, to głównie realizacje w duchu historyzmu, m.in. neorenesansowy zespół Wieczernika i przebudowa atrium przed kaplicą Matki Boskiej autorstwa Adolfa Szyszko-Bohusza. Po 1904 roku powstał według projektu Stefana Szyllera zewnętrzny ołtarz na szczycie sanktuarium. Ponadto zrekonstruowano niszczoną wielokrotnie w historii wieżę kościoła, podwyższając ją o 17 metrów. W parku przyklasztornym, założonym w 1828 roku na łagodnym wschodnim stoku jasnogórskiego wzgórza, stanęły na początku XX wieku stacje Drogi Krzyżowej z rzeźbami w brązie autorstwa Piusa Welońskiego
Wpis do rejestru zabytków
Zespół klasztorny oo. paulinów wpisany jest do rejestru zabytków województwa śląskiego decyzją z dnia 17 lutego 1978 r., nr rejestru 12/78/A, którą poprzedziło uznanie za zabytek 14 listopada 1947 r. i 20 grudnia 1972 r.
"Polska kraj, położony w Centralnej Europie, którego historia sięga czasów, kiedy to słowiańskie plemiona zamieszkiwały tereny porośnięte przez potężne bory, nieprzebyte puszcze i bagna. Wśród tak wielkiego bogactwa podarowanego przez naturę rodziły się zalążki państwowości Polski.
"Polska kraj, położony w Centralnej Europie, którego historia sięga czasów, kiedy to słowiańskie plemiona zamieszkiwały tereny porośnięte przez potężne bory, nieprzebyte puszcze i bagna. Wśród tak wielkiego bogactwa podarowanego przez naturę rodziły się zalążki państwowości Polski.
"Polska kraj, położony w Centralnej Europie, którego historia sięga czasów, kiedy to słowiańskie plemiona zamieszkiwały tereny porośnięte przez potężne bory, nieprzebyte puszcze i bagna. Wśród tak wielkiego bogactwa podarowanego przez naturę rodziły się zalążki państwowości Polski.
Grupa GMI
