 Podnóża Gorców zatracają swój górski charakter i nabierają cech krajobrazu podgórskiego, co wyraźnie widać w części zachodniej oraz północno-zachodniej. W rejonie obniżenia sieniawskiego, w okolicach Rabki i Mszany Dolnej dominują w krajobrazie niewielkie, łagodne, kopulaste szczyty m.in. Piątkowej (715 m n.p.m.), Rabskiej Góry (783 m n.p.m.), Grzebienia (677 m n.p.m.), Adamczykowej (611 m n.p.m.), Potaczkowej (746 m n.p.m.) i Witowa (723 m n.p.m.).
Gorce, podobnie jak prawie całe Karpaty Zewnętrzne, są zbudowane z utworów fliszowych, czyli naprzemianlegle ułożonych warstw skał osadowych piaskowców, łupków, zlepieńców, mułowców, iłowców oraz w mniejszym stopniu margli i wapieni. Gorce uformowane są głównie ze skał płaszczowiny magurskiej. Ciekawymi miejscami pod względem geologicznym są tzw. okna tektoniczne znajdujące się w Kotlinie Mszańskiej i kotlinie Szczawy, gdzie warstwa wspomnianej płaszczowiny została zdarta pod wpływem erozji, w wyniku czego pokazują się tam skały niższych warstw – strefy przedmagurskiej. W rejonie góry Wdżar koło Kluszkowiec utwory płaszczowiny magurskiej zostały w środkowym miocenie przecięte intruzjami skał magmowych zwanych andezytami, które na terenie Polski występują dość rzadko. Z góry Wdżar eksploatowano andezyty już pod koniec XIX w., wykorzystując je do budowy drogi Czorsztyn – przełęcz Snozka.
Charakterystycznym elementem rzeźby Gorców są wychodnie piaskowcowe, które powstawały w wyniku wietrzenia, erozji i procesów osuwiskowych. Występują zazwyczaj na stromych zboczach w formie pojedynczych skał (baszt, ambon, iglic), w mniejszych grupach, lub tworzą duże, malownicze, ciągnące się wzdłuż zbocza zgrupowania. Największe skupiska wychodni skalnych znajdują się m.in. w rejonie Kudłonia, Mostownicy, Czoła Turbacza, Obidowca, Lubania, pod Kiczorą od strony doliny Łopusznej i na południowych zboczach pasma Twarogów. Przez wieki natura rzeźbiła powierzchnię skał, nadając im nieraz różnorakie, fantazyjne formy, w których ludzie doszukiwali się znajomych kształtów. Właśnie na podstawie wyglądu często zyskiwały swoje nazwy, np. Białe Skały przy polanie Adamówka lub Czubaty Groń pod Przysłopem. Najbardziej znanym gorczańskim ostańcem jest Kudłoński Baca znajdujący się na północnych zboczach Kudłonia przy czarnym szlaku. Z tą skałą związane są różne legendy. Jedna mówi, że jest to skamieniały baca, który niegdyś gospodarował na pobliskich polanach, a był człowiekiem złym i nieuczciwym. Inna natomiast opowiada, że ów kamień upuścił w tym miejscu diabeł, który chciał nim zniszczyć kościół w Lubomierzu.
Gorce są masywem zasobnym w wodę. Decydują o tym różne czynniki, m.in. duża roczna suma opadów, niska przepuszczalność podłoża oraz zwarta szata roślinna. Występuje tutaj duża liczba źródeł, młak i bogata sieć potoków. Najdłuższą i najbardziej malowniczą rzeką tego masywu jest Kamienica, która wije się na długości około 35 km spod samego Turbacza aż do Zabrzeży, gdzie uchodzi do Dunajca. Kamienica jest uznawana za unikalną rzekę w skali Beskidów, ze względu na niemal całkowite zalesienie jej zlewni w górnym i środkowym biegu. Na znacznym odcinku utrzymała naturalny charakter dzikiej górskiej rzeki. Drugą pod względem długości jest Ochotnica (24 km). W dolinie tej rzeki zaznacza się jednak silny, negatywny wpływ gospodarki człowieka, w wyniku której została ona w znacznym stopniu wylesiona, głównie w dolnych partiach zboczy. Ochotnica posiada największą powierzchnię dorzecza i najbogatszą sieć dopływów bocznych wśród gorczańskich rzek. W Gorcach znajdziemy również wiele innych mniejszych potoków bardzo ciekawych pod względem przyrodniczym, np. Łopuszna, Turbacz, Roztoka, Gorcowy. Zachowały one naturalny charakter szczególnie na obszarze Gorczańskiego Parku Narodowego. Na zboczach w miejscach wypływu cieków wodnych występują źródliska, mszarniki i młaki z bogatą florą i fauną. Liczne kłody leżące w korytach oraz głazy i odkryte warstwy skalne urozmaicają bieg potoków, tworząc pojedyncze wodospady, kilkustopniowe kaskady i lokalne zagłębienia zwane „baniorami”. Za najwyższy wodospad uznaje się ten znajdujący się przy Końskim Baniorze w Koninie (osiedle Talarki), który mierzy około 3 m.
Gorce leżą w strefie trzech pięter roślinnych: pogórza (20 proc. powierzchni), regla dolnego (75 proc.) i górnego (5 proc.). Tereny te porastała niegdyś zwarta, nieprzebyta, dzika Puszcza Karpacka. Najstarsze znalezione ślady człowieka pochodzą z młodszej epoki kamienia (lata 4000–1700 p.n.e.). Jednak dopiero na przestrzeni kilku ostatnich wieków człowiek odcisnął znaczące piętno na krajobrazie i przyrodzie tego regionu. Proces ten rozpoczął się wraz z rozwojem osadnictwa, które postępowało wzdłuż dolin rzecznych od XIII w. Lasy karczowano i wypalano na potrzeby osadnictwa, a później również mocno eksploatowano dla potrzeb rozwijającego się przemysłu. Największe zmiany nastąpiły w strefie pogórza, gdzie obszary porośnięte lasami liściastymi (grądami) w większości zastąpiła mozaika pól uprawnych, łąk, fragmenty lasów i zadrzewień oraz rozproszonej zabudowy. Efektem działalności człowieka są również polany reglowe. Powstawały one na potrzeby pasterstwa, w wyniku usuwania lasu poprzez tzw. trzebież żarową, czyli wypalanie.
Pierwszym obszarem chronionym w Gorcach był rezerwat Turbacz im. Władysława Orkana. Powołany został w 1927 r. w dobrach klucza wielkoporębskiego, stanowiącego własność hr. Ludwika Wodzickiego. Pierwotnie obejmował 120 ha lasów znajdujących się w dolinie potoku Turbacz, w 1964 r. został powiększony do 319,22 ha. W latach 70. XX w. powstały dwa kolejne rezerwaty: Dolina Łopusznej (1970 r., 112 ha) i Gorce (1979 r., 1990 ha). Wspomniane rezerwaty stanowiły trzon powołanego w 1981 r. Gorczańskiego Parku Narodowego, który objął swym zasięgiem powierzchnię ponad 5800 ha w centralnej części masywu. W kolejnych latach był on powiększany i od 1997 r. zajmuje 7030 ha. Ponad połowa tego obszaru podlega obecnie ochronie ścisłej. Jedynym miejscem chronionym w paśmie Lubania jest rezerwat Modrzewie (1959 r., 10 ha), który chroni naturalne stanowisko wiekowych modrzewi polskich (podgatunek modrzewia europejskiego).
Na terenie Gorców funkcjonują dwa obszary Natura 2000. W 2004 r. utworzono obszar specjalnej ochrony ptaków Gorce, którego granica obejmuje teren głównego kompleksu Gorczańskiego Parku Narodowego, o powierzchni 6825 ha. Wśród ponad 100 gatunków ptaków występujących w obszarze, co najmniej 19 to ptaki wymienione w załączniku I dyrektywy ptasiej, np. głuszec, jarząbek, orzeł przedni, trzmielojad, puchacz, sóweczka, włochatka, puszczyk uralski, dzięcioł trójpalczasty i białogrzbiety. W 2008 r. utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk o nazwie Ostoja Gorczańska i powierzchni 17 997,89 ha. Chroni się tu 17 siedlisk przyrodniczych z załącznika I dyrektywy siedliskowej, charakterystycznych głównie dla pasm reglowych i naturalnych dolin rzecznych, a także kilka gatunków zwierząt z załącznika II tej dyrektywy, np. wilka, rysia, niedźwiedzia brunatnego, kumaka górskiego, traszkę karpacką i grzebieniastą.
Tekst jest fragmentem rozdziału „Gorce”
z książki „Przyroda polskich Karpat. Przewodnik krajoznawczy”.
Autor: Paweł Armatys
Zobacz również - Zobacz Parki Narodowe i Krajobrazowe Polski |
Grupa GMI
