 Teatr Stary
17 października 1781 roku – rozpoczyna się historia teatru krakowskiego, bo taką nazwą jeszcze w XIX wieku teatr określano. Taką datę nosi pismo magistratu krakowskiego zezwalające Mateuszowi Witkowskiemu, byłemu aktorowi teatru warszawskiego, na odprawianie komedii pod kondycją, aby na miesiąc płacił 50 złp do kasy miejskiej. Tak powstał pierwszy stały, polski, publiczny i zawodowy teatr w Krakowie, jeden z najstarszych w Polsce. Witkowski był jego pierwszym dyrektorem czyli według ówczesnej nomenklatury – antreprenerem. Zespół Witkowskiego nie posiadał własnej siedziby, a przedstawienia odbywały się w Pałacu Spiskim (Rynek Główny 34). Tam, prawdopodobnie - 20 października 1781, odbyło się pierwsze przedstawienie, na które wybrano francuską komedię Aleksandra Ferriere'a Trzewiczki morderowe albo Szewcowa niemiecka.
1 stycznia 1799 - Jacek Kluszewski, antreprener teatru krakowskiego w latach 1787-1830, przeniósł zespół do własnej siedziby, budynku u zbiegu ulicy Jagiellońskiej i placu Szczepańskiego, który służy Staremu Teatrowi do dnia dzisiejszego. Jest to jeden z najstarszych teatralnych budynków w Polsce. Ten przedsiębiorczy człowiek, mimo skomplikowanej sytuacji politycznej, jak wiadomo zależności od władz austriackich, potrafił zbudować teatr o charakterze narodowym, który grał nie tylko w Krakowie, ale od lat dwudziestych, przez cały wiek XIX, występował gościnne na terenie innych zaborów. W sposób szczególny występy te zapisały się w historii Poznania (pierwsza wizyta w 1822), gdzie nie było polskiej sceny i dla jego mieszkańców była to jedyna sposobność obcowania z polskim teatrem.
1855 - wizyta teatru we Wrocławiu, która była wielkim wydarzeniem.
1856 – występy w Wiedniu, które stały się ważną demonstracją siły polskiej kultury w stolicy monarchii austriackiej. Inicjator tych wyjazdów – Juliusz Pfeiffer (kierował teatrem w latach: 1831-1838, 1840-1843 i 1854-1863) wybierał się ze swoim zespołem jeszcze do Pragi, Berlina i Paryża, ale zamiarów tych nie zrealizował.
1843-1845 – dyrekcja Hilarego Meciszewskiego, za którego zaszły w teatrze ważne zmiany artystyczne. Był on znawcą teatru europejskiego oraz literatury dramatycznej, repertuar teatru oparł na rzetelnej wiedzy i znajomości dramatu. Sprecyzował też podstawy zadań i roli reżysera. Dbał o realizację spektakli w starannej i bogatej scenografii. W grze aktorskiej rozwinął i utrwalił zasady romantycznego realizmu.
W późniejszych dziejach teatru warto zwrócić uwagę na dwie premiery:
13. VIII. 1848 – Senator Nowosiltzoff, czyli śledztwo zbrodni stanu na Litwie. Było to pierwsze w polskim teatrze wystawienie fragmentu Dziadów A. Mickiewicza oraz –
5. VI. 1851 – Mazepa, pierwsze przestawienie dramatu J. Słowackiego na polskiej scenie. Obie miały miejsce w czasie dyrekcji Józefa Mączyńskiego (1845-1852).
7. X. 1865 na krakowskiej scenie po raz pierwszy wystąpiła Helena Modrzejewska w roli Sary, w sztuce Salomon W. Szymanowskiego.
1866 –1885 – dyrekcja Stanisława Koźmiana, niewątpliwie najbardziej znacząca dla dziejów krakowskiego teatru, który kierował tą sceną najpierw jako kierownik artystyczny. Był twórcą tzw. szkoły krakowskiej, która oddziałała na cały polski teatr, a słowa prezesa dyrekcji Warszawskich Teatrów Rządowych, że „nie potrzebuje szkoły dramatycznej ten, kto ma za sobą teatr krakowski” są najlepszym świadectwem znaczenia krakowskiej sceny. Koźmian starannie dobierał repertuar oraz budował zespół, który mógł sprostać tej ambitnej literaturze. W jego zespole występowali wybitni aktorzy epoki: Antonina Hoffmann, Helena Modrzejewska, Feliks Benda, Bolesław ładnowski, Wicenty Rapacki.
1885 - dyrekcję po Koźmianie obejmuje Jakub Glikson.
21 X 1893 – otwarcie nowego budynku Teatru Miejskiego przy placu Św. Ducha, położyło kres dyrekcji Gliksona i zakończyło XIX-wieczną historię sceny przy placu Szczepańskim.
Krótki bilans okresu 1781-1893 to wystawienie 3208 tytułów, w tym 995 zagrano po niemiecku, francusku i włosku. Dobór autorów i układ gatunkowy sztuk był porównywalny z programami teatrów europejskich. Największym powodzeniem cieszyła się komedia, szczególnie francuska (40% repertuaru), następnie tragedia (30%) i opera (30%).
1903 -1906 – budynek przy pl. Szczepańskim gruntownie przebudowano zmieniając jego pomieszczenia na sale taneczne, koncertowe, restauracyjne i handlowe, organizowano w nim gościnne występy, koncerty, rauty. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych na najwyższym piętrze mieściła się w trzech salach Miejska Szkoła Dramatyczna.
1932 - Juliusz Osterwa (ówczesny dyrektor Teatru przy pl. Św. Ducha) zamierza uruchomić w budynku przy pl. Szczepańskim Scenę-Pracownię, jako drugą scenę Teatru im. J. Słowackiego, ale te plany skończyły się w 1934 przedstawieniem, w formie warsztatu dramaturgicznego - Czerwonego marszu K.H. Rostworowskiego.
1942-1943 – w czasie okupacji Niemcy przebudowali salę koncertową na teatralną, by uruchomić tu własny teatr. Dzięki tej przebudowie zaraz po wojnie można było wznowić działalność.
1. IV. 1945 – premierą Męża doskonałego Jerzego Zawieyskiego rozpoczyna się nowy rozdział historii sceny przy placu Szczepańskim.
Pierwszym powojennym dyrektorem był Jerzy Ronard Bujański, a kierownikiem artystycznym Andrzej Pronaszko. W zespole znalazło się wielu wybitnych artystów, m.in. Helena Chaniecka, Halina Gallowa, Jan Ciecierski, Janusz Warnecki, których niebawem zasilili młodzi, zdolni jak m.in. Danuta Szaflarska, Gustaw Holoubek, Tadeusz Łomnicki.
W sezonie 1946/47 decyzją ówczesnych władz zespoły artystyczne Starego Teatru i Teatru im. J. Słowackiego zostały połączone w Miejskie Teatry Dramatyczne pod dyrekcją Juliusza Osterwy, potem Bronisława Dąbrowskiego, a od sezonu 1949/50 do 1953/54 działały pod szyldem Państwowe Teatry Dramatyczne, najpierw pod dyrekcją B. Dąbrowskiego, potem Henryka Szletyńskiego.
1. VI. 1954 teatry powróciły do dawnego statusu, rozdzielono zespoły i dyrektorem Starego Teatru został Władysław Krzemiński, ale już 1. X. 1954 dyrekcję objął Roman Zawistowski, by 1. X. 1957 oddać ją znowu w ręce Krzemińskiego. W tym okresie miały miejsce istotne wydarzenia natury pozaartystycznej, a mianowicie:
15. VII. 1954 nastąpiło otwarcie drugiej sceny – Teatru Poezji, przy ul. Starowiślnej 21, która w 1957 przyjęła nazwę Teatru Kameralnego, zaś od 30. IX. 1956 oficjalna nazwa Teatru brzmiała: Państwowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej, która zmieniła się 23. II. 2001 na nazwę: Narodowy Stary Teatr. (Status prawny sceny narodowej Teatr uzyskał, wcześniej – 1. X. 1991).
W połowie lat pięćdziesiątych o Starym Teatrze dużo pisano za sprawą takich spektakli, jak: Lato w Nohant I. Iwaszkiewicza (1955, spektakl prezentowany na Festiwalu Teatru Narodów w Paryżu) i Hamlet W. Shakespeare’a (1956), oba w reżyserii Zawistowskiego, Święta Joanna G. B. Shawa (1956) w reżyserii Krzemińskiego, a wszystkie ze scenografią Tadeusza Kantora.
1957-1963 Krzemiński, którego artystyczna osobowość zaznaczyła się już w trakcie pierwszej dyrekcji, po raz drugi obejmuje kierownictwo teatru. Kompletuje znakomity zespół artystyczny, angażując uzdolnionych aktorów, reżyserów i scenografów starszego i młodszego pokolenia. Wystarczy wspomnieć realizacje, wówczas początkujących, reżyserów:
Jerzy Grotowski - Krzesła E. Ionesco, 1957,
Lidia Zamkow - Kapitan z Kőpenick K. Zuckmayera, 1959,
Jerzy Jarocki - Zamek w Szwecji F. Sagan, 1961, a obok nich starych mistrzów:
Jerzy Kreczmar, Bohdan Korzeniewski.
Krzemiński bardzo odważnie, jak na owe czasy, wprowadzał do repertuaru współczesny dramat amerykański i europejski (T. Williams, A. Miller, E. O’Neill, A. Camus, B. Brecht), obok którego trwałe miejsce zajmowała klasyka reprezentowana przez Eurypidesa, P. Corneille’a, W. Shakespeare’a, a także współczesny dramat polski, takich autorów jak S. Mrożek, L. Kruczkowski, J. Broszkiewicz.
1963-70 - lata dyrekcji Zygmunta Hübnera, który nie tylko kontynuuje linię repertuarową, ale i konsekwentne buduje zespół artystyczny. Na afiszach Starego Teatru pojawiają się nazwiska najwybitniejszych polskich reżyserów:
Andrzeja Wajdy - Wesele S. Wyspiańskiego, 1963,
Konrada Swinarskiego - Żałosna i prawdziwa tragedia pana Ardena z Feversham Anonima, Nie-boska komedia Z. Krasińskiego, 1965,
którzy potem zwiążą swą pracę z tą sceną na wiele lat. Coraz większą uwagę publiczności i krytyki przykuwają realizacje, zadomowionego tutaj już,
Jarockiego, m.in. - Tango S. Mrożka, 1965, Wyszedł z domu T. Różewicza, 1965, Zmierzch I. Babla, 1966.
Reżyseruje sam Hübner – m.in. Wariatkę z Chaillot J. Giraudoux, 1964,
Mizantropa Moliera, 1966,
Józef Szajna – m.in. Oni. Nowe Wyzwolenie Witkacego, 1967,
Bogdan Hussakowski – m.in. Trojanki Eurypidesa-Sartre’a, 1967, Yermę F.G. Lorki, 1967.
Scenografię do spektakli tworzą tacy twórcy jak: Lidia Minticz i Jerzy Skarżyński, Krystyna Zachwatowicz, Wojciech Krakowski, Andrzej Majewski, Franciszek Starowieyski.
Coraz bardziej znani stają się aktorzy Starego Teatru: m.in. Ewa Lassek, Zofia Niwińska, Izabela Olszewska, Anna Polony, Jerzy Bińczycki, Jerzy Nowak, Jan Nowicki, Wojciech Pszoniak, Wojciech Ruszkowski, Wiktor Sadecki, Marek Walczewski.
1970-1980 – dyrekcję obejmuje Jan Paweł Gawlik, którego kondycja artystyczna, wypracowana przez poprzednich dyrektorów tworzyła silne fundamenty następnych sukcesów, które stały się udziałem Starego Teatru, szczególnie w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych.
1971 - premiera Biesów F. Dostojewskiego w inscenizacji Wajdy, z kostiumami Zachwatowicz i muzyką Zygmunta Koniecznego staje się wydarzeniem, które odbija się szerokim echem nie tylko w Polsce, ale i za granicą – wyjazdy do Londynu, Zurychu, Berlina, a na macierzystej scenie spektakl grany ponad 10 lat.
Powstają znaczące spektakle w reżyserii Jarockiego: Szewcy, 1971 i Matka, 1972 Witkacego, ze scenografią Zachwatowicz, z muzyką Stanisława Radwana, Wiśniowy sad A. Czechowa, 1975, ze scenografią Jerzego Juka-Kowarskiego, z muzyką Zygmunta Koniecznego.
Swinarski m.in. inscenizuje Dziady A. Mickiewicza, 1973, we własnej scenografii oraz Wyzwolenie S. Wyspiańskiego, 1974, ze scenografią Kazimierza Wiśniaka, które wchodzą do kanonu arcydzieł polskiego teatru.
1974 - Jarocki, Swinarski, Wajda oraz dyrektor Gawlik otrzymują prestiżową nagrodę „Drożdże” tygodnika „Polityka” przyznawaną „za działalność, która stała się zaczynem myślenia”.
Na afiszach pojawiają się nowe nazwiska reżyserów:
Krzysztof Kieślowski realizuje swój autorski spektakl Życiorys, 1977,
Jerzy Grzegorzewski reżyseruje Wesele S. Wyspiańskiego, 1977,
Maciej Prus – Zbrodnię i karę F. Dostojewskiego, 1977,
Krystian Lupa rozpoczyna pracę w Starym Teatrze spektaklem Iwona, księżniczka Burgunda W. Gombrowicza, 1978,
Krzysztof Zanussi reżyseruje Lot nad kukułczym gniazdem D. Wassermana, 1979,
Agnieszka Holland – Dla miłego grosza A. Nałęcz-Korzeniowskiego, 1979.
Do zespołu aktorskiego dochodzą nowi aktorzy, m. in.: Anna Dymna, Teresa Budzisz–Krzyżanowska, Elżbieta Karkoszka, Tadeusz Huk, Jerzy Radziwiłowicz, Jerzy Stuhr, Jerzy Trela.
Nowe spektakle reżyserują:
Jarocki – m.in. Garbusa S. Mrożka, 1975, autorski spektakl Sen o Bezgrzesznej, 1979,
Wajda – m. in. Emigrantów S. Mrożka, 1976, Nastasję Filipownę wg F. Dostojewskiego, 1977.
1980 – 1990 - dyrekcja Stanisława Radwana, który na to stanowisko został wybrany przez zespół artystyczny i pomyślnie przeprowadził teatr przez trudny okres stanu wojennego, zapewnił teatrowi możliwość względnie swobodnej wypowiedzi i wysoki poziom artystyczny.
Powstają takie spektakle jak m.in.:
Oresteia Aischylosa – reż. Z. Hübner, 1982,
Mord w katedrze T. S. Eliota, 1982, Życie jest snem P. Calderona, 1983, Portret S. Mrożka, 1988 – w reż. Jarockiego,
Hamlet W. Shakespeare’a, 1981, Antygona Sofoklesa , 1984 i Zbrodnia i kara wg F. Dostojewskiego, 1984 – w reż. A. Wajdy.
Za dyrekcji Radwana tworzy swe następne spektakle:
K. Lupa – m.in. Powrót Odysa wg S. Wyspiańskiego, 1981, Marzycieli R. Musila, 1988, Braci Karamazow wg F. Dostojewskiego, 1990.
Tadeusz Bradecki debiutuje jako reżyser spektaklem Biedni ludzie wg F. Dostojewskiego, 1983, na nowo otwartej scenie Teatru w Piwnicy „Przy Sławkowskiej 14”, potem reżyseruje m.in. autorski spektakl Wzorzec dowodów metafizycznych, 1985, Woyzecka G. Büchnera, 1986.
Z młodszego pokolenia reżyserów tworzą:
Krzysztof Babicki – Z życia glist P. O. Enquista, 1983, Affabulazione
P. Pasoliniego, 1985; Rudolf Zioło – Republika marzeń wg B. Schulza, 1987.
Repertuar był otwarty na różne formy i propozycje, czego przykładem może być Powrót Pana Cogito T. Malaka, 1981 - poetycki spektakl na podstawie wierszy Z. Herberta, czy Jerzego Stuhra – Kontrabasista P. Sűskinda, 1985 – monodram, oraz ciekawe spektakle realizowane przez zagranicznych reżyserów:
Końcówka S. Becketta, 1981, w reż. Waltera D. Asmusa (RFN),
Łgarz C. Goldoniego, 1981, w reż. Giovanniego Pampiglione (Włochy),
Don Juan Moliera, 1988, w reż. Yves'a Goulaisa (Francja),
Urodziny Smirnowej L. Pietruszewskiej, 1989, w reż. Romana Kozaka (ZSRR).
W czasie dyrekcji Radwana, w roku 1985, zostaje otwarta stała ekspozycja Muzeum Starego Teatru, które dokumentuje historię działalności sceny. Muzeum przygotowuje też wystawy czasowe oraz prowadzi działalność edukacyjną dla młodzieży.
1990-1996 – objął dyrekcję Tadeusz Bradecki. Teatr działa na czterech scenach: w budynku przy pl. Szczepańskim: Duża Scena, Sala Modrzejewskiej, Scena Kameralna (przy ul. Starowiślnej 21), scena w Piwnicy „Przy ul. Sławkowskiej 14”.
Na każdej z nich powstawały równorzędne, wartościowe artystycznie spektakle, a zróżnicowanie warunków dawało większe możliwości w poszukiwaniu propozycji repertuarowych i form teatralnych. Nowy dyrektor był otwarty zarówno na propozycje stałego, sprawdzonego zespołu twórców, jak i propozycje nowych, młodych reżyserów.
Już w pierwszym sezonie:
Jarocki zrealizował Ślub W. Gombrowicza, 1991,
Wajda Wesele S. Wyspiańskiego, 1991,
Grzegorzewski Śmierć Iwana Iljicza wg L. Tołstoja, 1991,
Bradecki Fantazego J. Słowackiego, 1991,
Rudolf Zioło Księżniczkę Turandot C. Gozziego, 1990,
Babicki Do Damaszku A. Strindberga, 1991,
Romana Próchnicka własny scenariusz Nadieżda znaczy Nadzieja wg wspomnień N. Mandelsztam, 1991,
Krzysztof Nazar Król umiera E. Ionesco, 1991,
Marek Pasieczny Godzinę kota P. O. Enquista, 1991,
Agnieszka Mandat zrealizowała monodram o Marlenie Dietrich – Marlena, 1991,
Kate Raper, angielska reżyser, Dom Bernardy Alba F. G. Lorki, 1991,
Dorota Latour - młoda adeptka reżyserii, spektakl Mąż wg Nie-boskiej komedii Z. Krasińskiego, 1991.
Ten repertuar pierwszego sezonu zapowiadał dalsze poczynania dyrektora, którego zasadą w kierowaniu Teatrem była różnorodność twórców i propozycji repertuarowych przy jednoczesnej dbałości o poziom artystyczny. Pozycje, które realizował Bradecki były ciekawymi propozycjami literackimi i teatralnymi. Innym twórcom stwarzał warunki do realizacji własnych scenariuszy, do których m.in. należą:
Grzegorzewskiego - Tak zwana ludzkość w obłędzie, 1992, czy Dziady – dwanaście improwizacji, 1995,
Jarockiego Grzebanie, 1995,
Lupy – Malte albo Tryptyk marnotrawnego syna wg R. M. Rilke’ego, 1991,
Kalkwerk T. Bernharda, 1992, Lunatycy. Esch czyli Anarchia H. Brocha, 1996.
W Teatrze pracowali również nowi reżyserzy:
Katarzyna Deszcz reżyserowała Uzdrowiciela B. Friela, 1996,
Marek Fiedor – Peer Gynta H. Ibsena, 1996,
Paul Lampert (Kanada) – Oleannę D. Mameta, 1994,
Gadi Roll (Izrael) – Ocalonych E. Bonda, 1996.
1992 –rozpoczynają się spotkania z wybitnymi twórcami światowej kultury pt. Goście Starego Teatru.
1. X. 1991 Teatr uzyskał status prawny sceny narodowej, chociaż oficjalną nazwę: Narodowy Stary Teatr otrzymał dopiero 23 lutego 2001.
1994 - przyjęcie Starego Teatru do Unii Teatrów Europy, które jest zwieńczeniem uznania dla artystycznego poziomu, znaczenia oraz wysokiej europejskiej rangi Starego Teatru. W 1996 Teatr był gospodarzem V Festiwalu UTE.
I. 1997 – VI. 1998, dyrekcja Krystyny Meissner, dotychczas dyrektor Teatru im. W. Horzycy w Toruniu. Najważniejsze premiery tego okresu to niewątpliwie:
Faust cz.I. J. W. Goethego w inscenizacji Jarockiego, 1997, oraz Iwona, księżniczka Burgunda W. Gombrowicza, 1997, w reżyserii Horsta Leszczuka (pseudonim Grzegorza Jarzyny) i Miarka za miarkę W. Shakespeare’a, 1998, w reżyserii Bradeckiego.
24. IV. 1998 przy ul. Jagiellońskiej 1 otwarto Nową Scenę w Starym Teatrze.
lipiec – październik 1998 - dyrekcja Jerzego Binczyckiego, którą przerwała nagła śmierć tego wybitnego aktora.
1998 - zmienia się formuła dyrekcji Teatru – na dyrektora naczelnego powołano Ryszarda Skrzypczaka, na dyrektora artystycznego Jerzego Koeniga (1998 – 2002).
IX. 2002 - dyrektorem artystycznym zostaje Mikołaj Grabowski.
Mikołaj Grabowski sprawował kierownictwo artystyczne Starego Teatru od września 2002 roku, a w latach 2004-2012 był jego dyrektorem naczelnym i artystycznym. Za jego dyrekcji teatr starał się – w oparciu o klasyczną i współczesną literaturę – nawiązać dialog z teraźniejszością, czego wyrazem były takie spektakle, jak m.in.: Niewina, Auto da fe, Przedtem/Potem (reż. Paweł Miśkiewicz); Makbet (reż. Andrzej Wajda) czy Zaratustra, Factory 2 (reż. Krystian Lupa).
Repertuar Starego Teatru pod dyrekcją Grabowskiego wyznaczały dwa nurty: refleksja nad współczesnym dramatem i teatrem (w ramach festiwalu baz@rt) oraz reinterpretacje klasyki, dokonywane pod szyldem festiwalu re_wizje w trzech, sezonowych odsłonach: re_wizji romantyzm (2005), re_wizji antyk (2007) i re_wizji sarmatyzm (2009). Obok uznanych mistrzów inscenizacje tworzyli tutaj młodzi reżyserzy, uznani obecnie w Polsce i za granicą, m.in.: Maja Kleczewska (Sen nocy letniej), Barbara Wysocka (Klątwa, Pijacy), Wojtek Klemm (Piekarnia, Amfitrion, Anatomia Tytusa), Jan Klata (Oresteja, Trylogia, Wesele hrabiego Orgaza, Koprofagi), Michał Zadara (Odprawa posłów greckich, Ksiądz Marek, Ifigenia, Utopia będzie zaraz, Kupiec Mikołaja Reja) i Michał Borczuch (Lulu, Werter). Do pracy w Starym Teatrze zapraszani byli zagraniczni reżyserzy (Armin Petras, Petr Zelenka, Milan Peschel).
Formą działania, przynoszącą interesujące efekty artystyczne, była koprodukcja spektakli we współpracy z teatrami z Polski i Unii Europejskiej. Tak powstały: Noc Stasiuka w reż. M. Grabowskiego (z Düsseldorfer Schauspielhaus); Krum Levina w reż. Warlikowskiego (z TR Warszawa), Ifigenia w A. w reż. Staniewskiego (z Ośrodkiem Praktyk Teatralnych „Gardzienice”) czy Być albo nie być w reż. Milana Peschela (z Gorki Theater w Berlinie w ramach projektu Wanderlust). Niewątpliwą zasługą było wprowadzenie Starego Teatru do międzynarodowej sieci Mitos21: European Theatre Network, zrzeszającej najbardziej prestiżowe sceny Europy.
Jako reżyser, Mikołaj Grabowski zrealizował w Starym Teatrze m.in. spektakle Tango Gombrowicz, Wyzwolenie Wyspiańskiego, Tartuffe Moliera, Trans-Atlantyk wg Gombrowicza czy Czekając na Turka Stasiuka. Wydarzeniem, w którym wizja teatru Grabowskiego znalazła swój najpełniejszy wyraz, stała się oryginalna inscenizacja Pana Tadeusza Mickiewicza, przygotowana w ramach Festiwalu Boska Komedia 2011.
Od stycznia 2013 r. na stanowisko Dyrektora Narodowego Starego Teatru został powołany Jan Klata.
| Wyznacz trasę dojazdu |
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Grupa GMI
