 Kościół Mariacki
Kościół archiprezbiterialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, kościół Mariacki
Jeden z największych i najważniejszy, po Katedrze Wawelskiej, kościół Krakowa; od 1963 roku Bazylika. Należy do najbardziej znanych zabytków Krakowa i Polski. Położony jest przy północno-wschodnim narożniku Rynku Głównego, na Placu Mariackim.
Według Jana Długosza kościół parafialny przy Rynku miasta Krakowa został ufundowany przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża w latach 1221-1222. W latach 1290-1300 wzniesiono, częściowo na jego fundamentach, nowy kościół w stylu wczesnogotyckim, poświęcony w 1320 roku.
Został on następnie gruntownie przebudowany. W latach około 1355-1365 przy znaczącym udziale Mikołaja Wierzynka starszego (patrycjusza krakowskiego i stolnika sandomierskiego) wzniesiono wydłużone jednoprzestrzenne prezbiterium przeprute wysokimi oknami, które wypełnione zostały witrażami w latach około 1360-1400. Wraz z budową prezbiterium rozpoczęto prace przy nowym korpusie nawowym, który początkowo miał mieć formę trójnawowej hali. Roboty te jednak opóźniały się, a pierwotna koncepcja uległa zmianie i ostatecznie u schyłku wieku XIV powstał bazylikowy korpus wzorowany na części zachodniej katedry na Wawelu. Przekryty on został w latach 1395-97 sklepieniem krzyżowo-żebrowym przez mistrza Mikołaja Werhnera z Pragi. W latach 1435-1446 przy zewnętrznych murach naw bocznych dobudowano kaplice. Większość z nich była dziełem mistrza Franciszka Wiechonia z Kleparza. W tym też czasie podwyższona została wieża północna, przystosowana do pełnienia funkcji strażnicy miejskiej. W roku 1478 cieśla Maciej Heringk nakrył wieżę charakterystycznym wielobocznym hełmem. Hełm ten ozdobiony został złoconą koroną maryjną w roku 1666.
W latach 1477 - 1489 wieku świątynia Mariacka wzbogaciła się o arcydzieło rzeźbiarskie późnego gotyku - nowy ołtarz główny dłuta Wita Stwosza, ufundowany przez rajców miejskich.
W XVI i XVII wieku kościół Mariacki zyskał nowe kaplice, nagrobki oraz ołtarze, w późniejszych wiekach wymienione na nowe. Manierystyczne ołtarze św. Agnieszki oraz śś. Katarzyny i Doroty odnaleziono ostatnio w Iwanowicach, barokowe ołtarze św. Józefa i św. Anny w kościele parafialnym w Brzeszczach koło Oświęcimia. Pod koniec XVII wieku w kościele wymieniono posadzkę i wzniesiono dwa okazałe portale wykonane z czarnego wapienia dębnickiego. W XVIII wieku na polecenie archiprezbitera Jacka Łopackiego, wnętrze kościoła poddano gruntownej modernizacji w stylu późnego baroku. Wymieniono wtedy ołtarze, sprzęt, wyposażenie a na ściany nałożono pilastry i belkowanie, sklepienia pokryte zostały iluzjonistyczną polichromią autorstwa Andrzeja Radwańskiego. Z tego okresu pochodzi również późnobarokowa kruchta ustawiona w fasadzie.
W roku 1795 zlikwidowano przykościelny cmentarz. W ten sposób powstał plac Mariacki. Część ocalałych epitafiów została przeniesiona na mury świątyni. W latach 90. XIX stulecia, architekt Tadeusz Stryjeński przeprowadził kompleksową restaurację kościoła, w trakcie której zregotycyzowano wnętrze. Świątynia zyskała nową dekorację malarską projektu Jana Matejki. Przy wykonaniu polichromii współpracowali m.in. Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.
Fasada świątyni ujęta jest w dwie wieże:
Wieża wyższa, zwana Strażnicą „Excubiarum”, ma 82 metry wysokości. Zbudowana jest na planie kwadratu, poszczególne kondygnacje oddzielają kamienne gzymsy. Na wysokości dziewiątej kondygnacji przechodzi w ośmiobok, przepruty ostrołukowymi wnękami, mieszczącymi dwie kondygnacje okien. Wieże nakrywa gotycki hełm, będący dziełem mistrza Macieja Heringka z 1478 roku. Hełm składa się z ośmiobocznej, zaostrzonej iglicy, otoczonej wieńcem ośmiu niższych wieżyczek. Z wieży, z wysokości 54 metrów, grany jest co godzinę Hejnał Mariacki. U podnóża, od strony północnej, znajduje się prostokątna przybudówka, mieszcząca kamienne schody, prowadzące do wnętrza wieży. Po lewej stronie od wejścia na wieżę zwraca uwagę okazała, odlana w brązie tablica, przedstawiająca króla Jana III Sobieskiego. Została ona wykonana na podstawie projektu rzeźbiarza Piusa Welońskiego w 1883 roku dla uczczenia 200. rocznicy odsieczy wiedeńskiej. Na wieży wyższej znajduje się dzwon zegarowy z 1530 roku (ton uderzeniowy d', średnica 165 cm).
Wieża niższa, o wysokości 69 metrów, mieści dzwony kościelne. Wzniesiona na planie kwadratu, podobnie jak wyższa ma wyraźnie zaznaczony na całej wysokości gzymsami i oknami, podział kondygnacyjny. Na piętrze dzwonnicy znajduje się renesansowa kaplica pod wezwaniem Nawrócenia św. Pawła (rodziny Kauffmannów), do której można wejść przez renesansowy balkon, dzieło włoskich mistrzów z warsztatu Bartłomieja Berecciego pracujących na Wawelu. Na zewnątrz powyżej okna kaplicy, pod trójspadowym daszkiem jest zawieszony dzwonek "za konających", odlany przez Kacpra Koerbera z Wrocławia w 1736 roku. Wieżę nakrywa późnorenesansowy hełm, wykonany w 1592 roku, składający się z eliptycznej kopuły, osadzonej na ośmiobocznym bębnie i zwieńczonej ażurową latarnią. W narożnikach ustawione są cztery mniejsze kopułki na niskich, sześciobocznych podstawach. W wieży zawieszono pięć dzwonów:
- najstarszy (ton uderzeniowy gis, średnica 105 cm, ciężar 11,65 kN) pochodzi z przełomu XIII i XIV wieku,
- dwa kolejne, zwane Misjonałem (przypisany ton fis 00, średnica 136 cm, ciężar 22,2 kN) i Tenebratem (przypisany ton dis, średnica 175 cm, ciężar 48,5 kN), zostały odlane między 1386 a 1390 rokiem przez Jana Weygela z Nowej Wsi na Spiszu,
- czwarty a zarazem największy, zwany Półzygmuntem (przypisany ton cis 40, średnica 180 cm, ciężar 60 kN, ciężar serca 1,95 kN ), jest dziełem Jana Freudentala z 1438 roku, powstał dzięki zbiorowej fundacji możnowładczej, o czym świadczą zdobiące go herby rycerskie. Półzygmunt i Tenebrat opatrzone zostały inskrypcjami o treści maryjnej.
- piąty, cymbał Zegarowy, wykonany w roku 1564, niegdyś współdziałał ze znajdującym się na wyższej wieży zegarem. Uruchamiany był ręcznie przez hejnalistę za pomocą cięgna.
Cztery dzwony liturgiczne stanowią jeden z największych i najstarszych zespołów dzwonów średniowiecznych w Polsce.
Do wnętrza świątyni prowadzi barokowa kruchta. Powstała w latach 1750-1753, według projektu Franciszka Placidiego. Wieloboczna forma architektoniczna zwieńczona ażurową wieżyczką naśladuje kaplicę Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Drewniane drzwi do kruchty zdobią rzeźbione głowy proroków, apostołów i polskich świętych wykonane w r. 1929 przez Karola Hukana. Powyżej kruchty w fasadzie znajduje się wielkie, ostrołukowe okno, z kamiennym laskowaniem projektu Jana Matejki.
Przy wejściu do bazyliki, od strony placu Mariackiego, zachowały się kuny - metalowe obręcze w które zakuwano skazańców wystawiając ich na widok publiczny.
Wysmukłe prezbiterium z potężnymi przyporami zwieńczonymi kamiennymi fialami odkutymi z kamienia zostało ozdobione z zewnątrz bogatą dekoracją rzeźbiarską. W ostrołukowych oknach prezbiterium, motywy roślinne i rzeźby figuralne tworzą zespół przedstawień symbolizujących po stronie północnej piekło a po stronie południowej i w absydzie niebo. Równie bogatą dekorację rzeźbiarską stanowi 21 figur - personifikacji cnót i grzechów, umieszczonych na konsolach, podtrzymujących gzyms wieńczący mury magistralne budowli. Ten zespół architektoniczny rzeźb kamiennych został wykonany w początkach drugiej połowy wieku XIV zapewne przez działający w tym czasie w Krakowie warsztat złożony z artystów wykształconych przy budowie kościoła św. Szczepana w Wiedniu.
Prezbiterium
Jednoprzestrzenne prezbiterium nakryte jest sklepieniem gwiaździstym. Wnętrze zdobi polichromia zaprojektowana przez Jana Matejkę i zrealizowana w latach 1889-1890. Sklepienie imituje gwiaździste niebo. W kluczach sklepiennych zaprojektowanych przez Matejkę widnieją: monogram NMP, herb Odrowąż biskupa Iwona - fundatora pierwszej świątyni Mariackiej, orzeł piastowski i herb miasta Krakowa. Ściany pokryte są szczelnie malowidłami, na dekorację składają się motywy ornamentalne i heraldyczne (m. in. odnoszące się do „dawnych dobroczyńców kościoła”, herby cechowe ), teksty modlitw maryjnych oraz namalowane na błękitnym tle postacie aniołów grających na instrumentach lub trzymających banderole z tekstem Litanii Loretańskiej. Przy realizacji polichromii współpracowało z mistrzem wielu jego uczniów, później znanych i wybitnych malarzy, m.in.: Antoni Gramatyka, Edward Lepszy, Stanisław Bańkiewicz, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański. Rysunki techniczne wykonał Tomasz Lisiewicz, a roboty pozłotnicze są dziełem Michała Stojakowskiego.
Na konsolach ustawiono posągi proroków: Jeremiasza, Daniela, Dawida, Ezechiela, Jonasza i Izajasza. Wykonał je w 1891 roku krakowski rzeźbiarz Zygmunt Langman.
Po obu stronach prezbiterium ustawiono nakryte baldachimami stalle. Wykonane zostały w 1586 roku, a następnie ok. 1635 uzupełnione przez Fabiana Möllera płaskorzeźbionymi zapleckami ze scenami z życia Chrystusa i Marii. Po stronie południowej znajdują się przedstawienia: Drzewa Jessego, Narodzin Marii, Ofiarowania Marii, Zaślubin ze św. Józefem, Zwiastowania, Nawiedzenia św. Elżbiety oraz Bożego Narodzenia. Po stronie północnej: Obrzezanie, Hołd Trzech Króli, Ofiarowanie Jezusa w świątyni, Pożegnanie z Matką, Zmartwychwstały Chrystus ukazuje się Matce Boskiej, Wniebowzięcie Matki Boskiej, Koronacja Marii oraz Maria z Dzieciątkiem w otoczeniu symboli z Litanii Loretańskiej.
Przy ścianie tęczowej, od strony zachodniej prezbiterium znajdują się kamienne stalle (1568) wystawione przez rodzinę Montelupich (Wilczogórskich), ok. 1600 roku nadwieszono nad nimi nagrobek z rzeźbionymi w marmurze popiersiami fundatorów: Sebastiana Montelupiego i jego żony Urszuli z Bazów, później wzniesiono pomnik grobowy Walerego Montelupiego i jego żony Anny, który połączono z poprzednim. W zwieńczeniu umieszczono kartusze herbowe i alegoryczne postacie: Męstwa, Wstrzemięźliwości oraz Roztropności. Autor tej struktury wywodził się z kręgu włoskiego rzeźbiarza działającego w Krakowie - Santi Gucciego.
Po drugiej stronie tęczy podobną koncepcję nagrobka połączonego ze stallami przyjęli członkowie rodziny Cellarich. Wykonany przed 1616 rokiem poświęcony jest pamięci Pawła Cellariego i jego żony Małgorzaty z Chodorowskich oraz Andrzeja Cellariego i jego małżonki Małgorzaty z Mączyńskich. W zwieńczeniu Chrystus Zmartwychwstały, alegorie Wiary i Nadziei i kartusze z herbami Cellarich.
Prezbiterium zakończone jest apsydą, którą oddziela od reszty kościoła, wykonana w brązie, balustrada z dwiema ażurowymi bramkami. Uchylne drzwiczki zdobią herby: Orzeł z herbem Janina króla Jana III Sobieskiego i herb miasta Krakowa oraz Kłośnik herb archiprezbitera Jerzego Januszowicza i herb Prawdzic.
Pierwotnie wszystkie okna prezbiterium wypełnione były witrażami wykonanymi przez kilka zespołów witrażystów w ciągu II poł. wieku XIV. Do dziś przetrwało 120 średniowiecznych pól witrażowych tylko w trzech oknach na zakończeniu prezbiterium i pomimo, że stanowią one wtórnie złożone zespoły w których zaburzony został pierwotny układ scen, udało się wśród nich zidentyfikować pozostałości kilku cykli tematycznych (Biblia Pauperum, hariograficzny, dwa cykle maryjne, cykl Starego i Nowego Testamentu). Pozostałe witraże w tej części kościoła powstały w wieku XIX. Wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej w oknie północnym z 1893 (wykonany w wiedeńskiej pracowni Geylinga) i Matki Boskiej Ostrobramskiej w oknie południowym z 1894 (zrealizowany w Paryżu przez Charlesa Champigneuellea) projektował Tadeusz Dmochowski. Pozostałe, z motywami heraldycznymi z 1891 zaprojektowane zostały przez Józefa Mehoffera (od północy) i Stanisława Wyspiańskiego (od strony południowej) a wykonane przez miejscowego szklarza-witrażystę Teodora Zajdzikowskiego.
Znajdujący się w prezbiterium ołtarz jest jednym z najwybitniejszych dzieł późnogotyckiej sztuki rzeźbiarskiej w Europie. Pierwotnie miał on ok. 18 m wysokości - obecnie po zmianach w partii zwieńczenia 13 m - i 11 m szerokości. Wyrzeźbiony został w miękkim drewnie lipowym, polichromowany i złocony. Nowe retabulum zostało ufundowane przez radę miasta, gdy po trzęsieniu ziemi w 1442 runęło sklepienie, niszcząc wyposażenie prezbiterium. Wykonane zostało w latach 1477 - 1489 przez stosunkowo młodego rzeźbiarza urodzonego w Horb nad Neckarem i pracującego Norymberdze - Wita Stwosza. Ołtarz jest penaptykiem z nieruchomą zewnętrzną parą skrzydeł. Program ikonograficzny został opracowany przez teologa, być może z kręgu Akademii Krakowskiej i poświęcony Matce Boskiej i Jej roli w dziele Zbawienia. W predelli zakomponowane zostało Drzewo Jessego. Wnętrze szafy wypełnia grupa rzeźbiarska przedstawiająca scenę Zaśnięcia Marii w otoczeniu apostołów i powyżej Chrystusa unoszącego ciało i duszę Matki do nieba, obie te sceny stanowią kompozycyjną i ideową całość. W zwieńczeniu znajduje się grupa Koronacji Marii. Oś wyznaczona przez pień drzewa Jessego pokrywa się z osią kompozycyjną szafy i zwieńczenia. Reliefy na skrzydłach przedstawiają sceny z życia Chrystusa i Marii. Ołtarz otwierano podczas największych świąt kościelnych, stąd prawdopodobnie dobór scen na skrzydłach ołtarza otwartego. Na lewym Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, na prawym Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Św., sceny te zostały opracowane w głębokim reliefie, co podkreśla uroczysty charakter świątecznej odsłony ołtarza. Dwanaście scen na skrzydłach zamkniętych, które widoczne były na co dzień, wykonane zostało w płytszej płaskorzeźbie i uzupełnione malowanym sztafażem. Przedstawiają one począwszy od górnej sceny na lewym nieruchomym skrzydle: Spotkanie Joachima i Anny, Narodziny Marii, Ofiarowanie Marii w świątyni, na skrzydłach ruchomych: Ofiarowanie Jezusa w świątyni, Dwunastoletni Jezus nauczający w świątyni, Pojmanie Jezusa, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Złożenie do grobu i na prawym nieruchomym skrzydle: Zmartwychwstały Jezus ukazujący się Marii Magdalenie jako ogrodnik, Trzy Marie u grobu i Chrystus w otchłani. Użyte przez Stwosza środki artystyczne, świadczą o mistrzowskim opanowaniu rzemiosła. Wywodzący się z fascynacji sztuką niderlandzką naturalizm w przedstawieniu ciała ludzkiego zestawiony został z wirtuozerią ornamentów. Uderzający kontrast między indywidualnie opracowanymi postaciami o dramatycznych gestach i ekspresyjnie sfałdowanymi szatami o niemal autonomicznej konstrukcji posłużył pogłębieniu duchowego wyrazu dzieła. Scena główna będąca swoistym wykładem teologicznym o roli Marii w dziele zbawienia oddziałuje ekspresją ponadnaturalnych figur umieszczonych w mistycznej przestrzeni pozbawionej realistycznego sztafażu.
Korpus nawowy
Nawa główna o wysokości 28 metrów nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W całości ozdobiona polichromią zaprojektowaną przez Jana Matejkę, ukończoną w 1891 roku. Dominują w niej ornamenty podporządkowane ściśle podziałom architektonicznym. Elementami dekoracyjnymi są motywy heraldyczne, nad parapetem nawy głównej herby cechów krakowskich, na ścianie zachodniej godła czterech wydziałów Uniwersytetu Jagiellońskiego, motywy roślinne i fragmenty modlitwy Pod Twoją obronę..
W ścianie zachodniej znajduje się wielkie okno wypełnione witrażem przedstawiającym sceny z życia Marii, proroków starotestamentowych i Drzewo Jessego, powstał on z fundacji ks. Juliana Bukowskiego , zaprojektowany przez Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego, wykonany został przez Teodora Zajdzikowskiego w 1892 roku. Nawę oświetlają okna z witrażami wykonanymi w roku 1890 przez Teodora Zajdzikowskiego. W jednym z nich, w ścianie południowej, znajduje się herb Osoria ks. Juliana Bukowskiego, zaprojektowany przez Józefa Mehoffera.
Nad obiegającym nawę gzymsem umieszczone są drewniane posągi: św. Stefana, św. Kingi, św. Stanisława Kostki, św. Kazimierza, św. Jadwigi Andegaweńskiej, św. Urszuli, św. Jacka, św. Wojciecha, bł. Salomei i bł. Bronisławy. Rzeźby są dziełem Zygmunta Langmana z początku XX wieku.
Przy filarach, dzielących nawę główną od bocznych oraz w nawach bocznych, znajdują się barokowe ołtarze fundowane w II ćw. XVIII w. przez archiprezbitera Jacka Augustyna Łopackiego. Projekt ołtarzy przy filarach mógł wykonać architekt Antonio Solari. Wykonane zostały z czarnego kamienia dębnickiego. Umieszczono w nich obrazy wybitnych malarzy. Pięć z nich zostało zamówionych przez Łopackiego u wziętego malarza weneckiego Giambattisty Pittoniego, (Zwiastowanie, Męczeństwo św. Sebastiana, Pokłon Trzech Króli, Wizja św. Filipa Nereusza, Św. Maria Magdalena). Obrazy św. Apolonii, św. Karola Boromeusza, św. Piotra, śś. Szymona i Judy Tadeusza i św. Agnieszki namalował Szymon Czechowicz.
Przy zachodniej ścianie nawy głównej po obu stronach wejścia znajdują się drewniane stalle wzniesione na kamiennych podstawach i nakryte baldachimami. Ich imponująca forma miała podkreślać znaczenie zasiadających w nich urzędników miejskich. Po stronie północnej są to ławy przeznaczone dla Rady, które powstały prawdopodobnie w l. 20. XVI w., nieco tylko późniejsze są stalle przeznaczone dla ławników. We wnętrzu świątyni mariackiej znajdziemy jeszcze kilka przykładów tego typu mebli np. stalle syndyków czy Fogelwederowskie z pocz. XVII w. Fundowanie osobnych, zamykanych siedzisk dla poszczególnych rodzin czy zgromadzeń świadczyło o ich prestiżu i stanowiło wyraz ich pozycji społecznej.
W łuku tęczowym oddzielającym nawę główną i prezbiterium zachował się krucyfiks z grupy pasyjnej fundowanej przez Jerzego Turzona ok. r. 1512, wykonany przez ucznia lub naśladowcę Wita Stwosza. Obecna belka tęczowa została zaprojektowana przez Jana Matejkę.
Na zamknięciu północnej nawy znajduje się barokowy złocony ołtarz p.w. św. Stanisława z 2. połowy XVII wieku. Obok ołtarza zachowała się brązowa gotycka chrzcielnica z XIV w. sygnowana przez mistrza Ulryka.
Barokowy ołtarz Zwiastowania mieści znakomite dzieło XVIII wiecznego weneckiego malarstwa jakim jest obraz namalowany przez Giambattistę Pittoniego.
Pod posadzką przy ołtarzu odkryto kamienną płytę nagrobną Piotra Lubarta biskupa pomocniczego płockiego zmarłego w Krakowie w 1530 roku. Dawniej nad płytą zawieszona była tablica z inskrypcją upamiętniającą zmarłego, autorstwa poety Andrzeja Krzyckiego.
Na zamknięciu południowej nawy bocznej znajduje się barokowy ołtarz Krzyża Świętego z 1735 roku, w który wkomponowany został kamienny krucyfiks ufundowany przez Henryka Slackera. Ta wybitna rzeźba wykonana w l. 90. XV w. jest własnoręcznym dziełem Wita Stwosza, pierwotnie towarzyszyły jej postacie Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. Uderzający realizm w opracowaniu ciała cierpiącego Chrystusa był wynikiem szczegółowych studiów anatomicznych, służył spotęgowaniu emocjonalnej i duchowej wymowy przedstawienia Męki Odkupiciela. Tło krzyża stanowi srebrna blacha z widokiem Jerozolimy, wykonana w 1721-1723 roku przez krakowskiego złotnika Józefa Ceyplera. W strukturę architektoniczną ołtarza wmontowane zostały spiżowe kolumny pochodzące ze wcześniejszej kaplicy Wizembergów.
Cyborium
Obok ołtarza znajduje się renesansowe cyborium, wykonane w latach 1551-1554 przez rzeźbiarza i architekta Jana Marię Mosca zwanego Padovano, zaangażowanego przez ówczesnych prowizorów kościoła Andrzeja Marstellę i Jerzego Pipana. Bogato rozbudowana architektonicznie, budowla ta wykonana jest z piaskowca, czerwonego marmuru i alabastru. Trójosiowy łuk tryumfalny, w którym pomieszczone zostało pozorne tabernakulum w formie tempietta służyć ma gloryfikacji Eucharystii. Płaskorzeźbione figury aniołów adorujących tempietto i tonda z Matką Boską oraz prorokami w attyce są jednymi z najwybitniejszych przykładów rzeźby renesansowej w Polsce. Cyborium zostało nieco przebudowane w 1745 r., gdy dodano m. in. barokowe kartusze i wazony. W predelli znajduje się obraz Łukasza Orłowskiego przedstawiający polskich świętych adorujących Ukrzyżowanego Chrystusa. Od naw oddziela cyborium tralkowa balustrada i ażurowe bramki, odlane w brązie w 1595 roku przez Michała Otta, który ozdobił je herbami Polski i Litwy. Tadeusz Kościuszko klęcząc w tym miejscu ponowił 25 marca 1794 roku swoją przysięgę powstańczą.
Organy
Obecnie zachowane są trzy prospekty organowe : organy wielkie na chórze zachodnim, prospekt w prezbiterium i wreszcie instrument w nawie południowej. Organy w nawie głównej zbudowano w 1800 roku, w warsztacie organmistrza Ignacego Ziernickiego, dekorację prospektu wykonał Ignacy Kornecki. W 1908 roku instrument został przebudowany w duchu romantycznym przez Kazimierza Żebrowskiego, który pozostawił jednak dawny, klasycystyczny prospekt. W latach 1987-1989 nastąpiła kolejna gruntowna przebudowa instrumentu pod kierunkiem Jana Jargonia. Obecnie jest to instrument pięćdziesięciosześciogłosowy, dawny prospekt Ignacego Ziernickiego pozostał niezmieniony i przesunięty w pobliże swego pierwotnego położenia. Prace wykonała firma organmistrzowska Włodzimierza Truszczyńskiego. Organy w prezbiterium: instrument dwunastogłosowy Kazimierza Żebrowskiego z 1912 r. w XVIII wiecznym prospekcie organowym, umieszczony na neogotyckim balkonie projektu Jana Matejki. Organy Tomasza Falla w nawie południowej (7 głosów), zostały zbudowane w 1899 r. na miejscu barokowego pozytywu z 1733 roku.
Kaplice
- Kaplica św. Antoniego (zwana także kaplicą Złoczyńców). Tutaj spędzali noc przestępcy skazani na śmierć, których rankiem wyprowadzano w asyście duchownych na miejsce kaźni. Barokowy ołtarz pochodzi z XVII wieku.
- Kaplica Matki Boskiej Loretańskiej ufundowana w 1597 roku przez ks. Pawła z Zatora. Powstała przez wydzielenie zachodniej części nawy północnej renesansową kratą, na której ok. 1640 r. ustawiono złocone figury aniołów. W późnobarokowym ołtarzu, zaprojektowanym zapewne przez Franciszka Placidiego, umieszczony jest obraz Matki Boskiej Loretańskiej z końca XVI w. w barokowej srebrnej sukience.
- Kaplica św. Jana Chrzciciela, pierwotnie Ducha św. wzniesiona została w 1446 roku. Od 1513 roku pozostawała pod opieką możnego rodu Bonerów. Z wyposażenia przetrwały wspaniałe brązowe płyty nagrobne Seweryna Bonera i jego żony Zofii z Bethmanów. Pierwotnie w kaplicy znajdował się malowany ołtarz dzieło Hansa Suessa z Kulmbachu jednego z najlepszych uczniów Albrechta Duerera. Ściany zdobi polichromia pędzla Józefa Mehoffera z 1932 roku.
- Kaplica św. Wawrzyńca budowana w latach 1423-41, ufundowana przez Marka Noldenfessera (rajcę krakowskiego). Wyposażenie barokowe z XVIII wieku. Polichromię ścian wykonał Jan Bukowski.
- Kaplica Przemienienia Pańskiego, pierwotnie Bożego Ciała została ufundowana w 1439 roku przez mieszczanina Jerzego Szwarca. W kaplicy uwagę zwraca barokowy ołtarz z roku 1747, przypisywany Franciszkowi Placidiemu. Scenograficzna aranżacja ołtarza, imitująca górę Tabor, ujęta obeliskami i kolumnami z odwróconymi przyczółkami, stanowi integralną całość z obrazem ukazującym Przemienienie. Obraz powstał w warsztacie Szymona Czechowicza w Warszawie ok. 1773. Polichromia na ścianach bocznych jest dziełem Jana Bukowskiego.
- Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w przyziemiu wieży dzwonnej. W barokowym ołtarzu głównym znajduje się kopia obrazu jasnogórskiego, według podania miała zostać skopiowana z oryginału w 1638 roku, podczas przewożenia go przez Kraków w okresie potopu szwedzkiego. Przy ścianie znajduje się późnorenesansowa brązowa płyta nagrobna Erazma Danigiela zmarłego w 1624 roku.
- Kaplica św. Łazarza ufundowana w ok. roku 1435 przez Jadwigę z Kuńczów Sebastianową. Barokowy ołtarz z obrazem Wskrzeszenie Łazarza oraz krucyfiks z XVIII wieku. W oknie witraż ze scenami z życia Chrystusa zaprojektowany przez Jana Januszewskiego w roku 1939, wykonany w „Krakowskim Zakładzie Witrażów S. G. Żeleński”
- Kaplica św. Walentego (zwana także Matki Boskiej Ostrobramskiej). Fundowana przed 1443 roku przez Jana Dolnicza. W późnobarokowym, murowanym ołtarzu, kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej pędzla Rafała Hadziewicza (pierwsza połowa XIX wieku). XV-wieczne epitafium nagrobne Jana Sebenwirta, to najstarsza z tego typu płyt znajdujących się w kościele Mariackim. Polichromia projektu Stanisława Wyspiańskiego.
* Kaplica św. Jana Nepomucena została wzniesiona w 1435 roku przez Franciszka Wiechonia z Kleparza, z fundacji ks. Teodoryka Weinrycha. W podziemiach znajdują się groby donatorów kościoła książąt: oświęcimskich, raciborskich, zatorskich oraz Piastów śląskich. W kaplicy okazały klasycystyczny nagrobek Piotra Fryderyka ze Skrzynna Dunina i jego żony Zofii z Małachowskich. Polichromia ścian jest dziełem Jana Bukowskiego i Włodzimierza Tetmajera. W oknie witraż „Opieka Matki Boskiej nad Krakowem”, zwany „Dziękczynnym” z powodu ocalenia miasta i kościoła przed zniszczeniem, zaprojektowany przez Jana Januszewskiego, wykonany w „Krakowskim Zakładzie Witrażów S. G. Żeleński” w roku 1945.
* Ponad kruchtą północną znajduje się kaplica Michała Archanioła, fundowana w 1443 przez Jana Baomgarta, z barokowym ołtarzem z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i stallami gotyckimi z zapleckami późnorenesansowymi, restaurowana w 1828.
* Ponad kruchtą południową kaplica Aniołów Stróżów ufundowana w 1435 przez Mikołaja Czirlę z późnogotyckim ołtarzem przypisywanym uczniowi z warsztatu twórcy krucyfiksu w belce tęczowej kościoła, datowanym na l. 20 XVI w. i barokowym obrazem Anioła Stróża.
Skarbiec kościelny renesansowy, zbudowany w XVI wieku. Znajdują się tu szafy, komody i ołtarz z ostatniej ćwierci XVII wieku. W skarbcu przechowywane są bogato zdobione naczynia liturgiczne: monstrancje, relikwiarze, kielichy, pateny, puszki, stanowiące arcydzieła złotnictwa europejskiego od XIV do XVIII wieku. Z tego też okresu pochodzi zespół krzyży ołtarzowych, lichtarzy, kandelabrów oraz innych elementów urządzenia ołtarza. Bezcenną wartość posiada kolekcja paramentów liturgicznych o bogatym zdobnictwie, wysokiej klasie dekoracji i różnorodnym materiale. Prezentują one rozwój form szat liturgicznych od okresu gotyku po czasy współczesne. Zobacz galerię
| Wyznacz trasę dojazdu |
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Grupa GMI
