Rzeka Amazonka
Amazonka – największa rzeka świata
Woda jest jednym z ważniejszych czynników kształtujące warunki życia na naszej planecie. Tereny nadrzeczne to miejsca bogactwa przyrodniczego, a jednocześnie kolebki większości wielkich cywilizacji. Z tej perspektywy przyjrzymy się Amazonce – największej rzece na świecie, której wielkość i zasięg oddziaływania przyćmiewa wszystkie inne.
Lokalizacja
Amazonka położona jest w północnej i centralnej części Ameryki Południowej. Źródła zlokalizowane są w peruwiańskich Andach. Rzeka płynie w kierunku wschodnim przecinając niemal cały kontynent. Jej ujście w kształcie delty znajduje się przy zachodnim wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego.
Amazonka przepływa przez tereny Peru i Brazylii, a na pewnym odcinku stanowi naturalną granicę kolumbijsko-peruwiańską.
Nazwa
Nazwa największej rzeki świata wywodzi się z czasów pierwszych ekspedycji Europejczyków na tych terenach. Miały one miejsce na końcu XV i w pierwszej połowie XVI w. W 1541 r. rozpoczęła się wyprawa Francisco de Orellana od źródeł Amazonki do ujścia rzeki. W roli kronikarza uczestniczył w niej dominikanin Gasparo de Carvajal, który odnotował w swoich zapiskach relację o plenieniu walecznych kobiet. Przyrównanie do znanych z mitologii greckiej niewiast wojowników odbiło się na spisaniu „Relacji o nowym odkryciu słynnej Wielkiej Rzeki Amazonek”.
Nieco historii
Tereny dorzecza Amazonki zamieszkiwane są przez ludzi od 11 000 lat. Mieszkańcy terenów aktywnie przekształcali swoje otoczenie tworząc systemy uprawy ziemi, oparte na selektywnej uprawie ziemi oraz wykorzystaniu ognia. Badania naukowe pozwalają przypuszczać, że rdzenni mieszkańcy spowodowali, że gleba stała się bogatsza w składniki odżywcze poprzez powtarzalne palenie obszarów lasów. W ten sposób powstała Terra preta tzw. czarna ziemia Indian („tropikalny czarnoziem”) – bardzo żyzna gleba, bogata w związki organiczne i próchnicę.
Pnieważ historia związana z odkryciami Amazonki jest bardzo obszerna, poświęciliśmy jej odrębny artykuł: Historia odkryć Amazonki.
Klimat
W dorzeczu Amazonki panuje wilgotny klimat równikowy, którego cechą charakterystyczną i powszechnie znaną są wysokie sumy opadów do 4000 mm.
Na tym obszarze rozróżnia się pory „deszczową” oraz „suchą”. W okresie intensywnych opadów rzeki zalewają sąsiadujące lasy i tereny podmokłe. Okres mniej intensywnych opadów pozwala na obniżenie poziomu wód.
Dużej ilości opadów towarzyszą wysokie średnioroczne temperatury na poziomie 25 – 30 °C. Z uwagi na niewielkie amplitudy nie rozróżnia się sezonu letniego i zimowego.
Hydrologia
Amazonka jest nie bez powodu jedną z najbardziej znanych rzek na planecie. Masy wody zbierające się przy ujściu rzeki stanową 20 % łącznej ilości wód słodkich wpływających do oceanów w skali świata.
Lokalizacja delty będącej ujściem Wielkiej Rzeki nie przyskwarza większych problemów. W przypadku źródeł nie jest to już sprawa prosta. Przez około sto lat za jej początek uważano rzekę Apurímac płynącą w peruwiańskich Andach. Badania prowadzone w drugiej połowie lat 90-tych XX w., a następnie kontynuowane w latach 2001, 2007, i 2008 wskazywały na ośnieżony szczyt Mismi (zwany także Nevado Mismi) o wysokości 5 597 m.
W 2014 r. dwóch Amerykanów James Contos i Nicolas Tripcevich opublikowało badania, z których wynika że źródło rzeki jest zlokalizowane w dorzeczu Río Mantaro. Trzykrotne badania wykorzystujące pomiary GPS oraz bezpośredni spływ kajakiem wykazały, że początek Amazonki jest zlokalizowany 80 km dalej niż dotychczas sądzono.
Górny odcinek Wielkiej Rzeki przepływa przez doliny w wysokich partiach Andów. Po około 700 km rzeki Río Mantaro oraz Apurímac łączą się ze sobą tworząc Ene. Z kolei ta ostatnia łączy się z Perene i tworząc Tambo. Tambo po połączeniu z Urubamba tworzy Ucayali.
Źródło (początek) Amazonki
Miejsce przecięcia Ucayali-Marañón jest punktem, który geografowie uznają za początek właściwej Amazonki. Znacząco zmieniają się warunki, w których płynie rzeka: z głębokich dolin górskich rozlewa się szeroko tereny zalewowe w lasach deszczowych.
Górna Amazonka
Brazylijczycy odcinek rzeki nazywają Solimões das Águas a wody płynące wpływające bezpośrednio lub pośrednio Wielkiej Rzeki wraz z terenami zalewowymi określa się mianem „Górnej Amazonki”. Na tym terenie głównemu biegowi rzeki towarzyszy skomplikowany naturalny układ kanałów i wiele wysp. Od miasta Canaria zmienia się otoczenie rzeki: rozległe obszary lądu znajdują się pod wodą, nad którą wystają tylko korony drzew.
Dolna Amazonka
Za początek Dolnej Amazonki uznaje się miejsce spotkania wód: ciemno zabarwionych Rio Negro z jasnymi (piaskowymi) Rio Solimões. Ma tu miejsce ciekawe zjawisko, bowiem rzeki te płyną koło siebie, a ich wody nie mieszają się.
Największa delta rzeki
Jak wcześniej wspomniano lokalizacja ujścia rzeki nie przysparza wielkich problemów, jednak określenie jej szerokości już tak. Amazonka wraz z odgałęzieniami tworzy największą deltę świata szerokości około 325 km. Część bardziej konserwatywnych badań nie uwzględnia ujścia rzeki Pará, na północnym wybrzeżu Marajó. W tym przypadku szerokość ujścia Amazonki osiąga 180 km. Dla porównania przypomnijmy, że granica morska Polski wynosi 440 km. Z kolei jeśli pod uwagę weźmiemy jedynie główny kanał rzeki między wyspami Curuá i Jurupari to jego szerokość to „zaledwie” 15 km.
Dopływy Amazonki
Pisząc o Amazonce nie sposób pominąć dopływów przepływających nie tylko przez teren Brazylii i Peru, ale też Kolumbii oraz Ekwadoru. Część z nich wpływa do Marañón i Ucayali, a pozostałe bezpośrednio do Amazonki. Łącznie na terenie całej zlewni znajduje się ponad 1 100 rzek, z czego 19 z nich ma ponad 1 100 km długości. Dla porównania Wisła ma 1 047 km długości.
Długość Amazonki
Długość Amazonki jest kwestią dyskusyjną z kilku powodów. Pierwszym są wspomniane badania nad lokalizacją obszaru źródłowego, których wyniki sprzed zaledwie kilku lat podważyły prawdziwość poprzednich danych. Drugim powodem jest uwzględnienie, w którym miejscu „kończy” się rzeka a zaczyna ocean. Amazonka wpycha ogromne masy wody słodkiej, które unosząc się na powierzchni zmieniają zasolenie wód słonych do 400 km od brzegów kontynentu. Innymi czynnikami mającymi wpływ na wynik jest skala i techniki pomiaru.
Dlatego przyjmuje się długość od 6 275 do 7 025 kilometrów, a często mówi się, że jest to „co najmniej” 6 400 kilometrów.
Flora i fauna
Bogactwo gatunkowe dorzecza Wielkiej Rzeki przyćmiewa inne rejony ziemi. Ogromną bioróżnorodność tworzy jedna trzecia wszystkich znanych gatunków współcześnie występujących na naszej planecie.
Tereny te w dużej mierze zalesione tworzą największą dżunglę na Ziemi. Zajmiemy się tu jedynie ekosystemami samej rzeki i organizmami żyjącymi w jej korycie lub bezpośrednim sąsiedztwie.
Flora
Przykładowymi gatunkami roślin rosnących w wodach Wielkiej Rzeki są: kabomba karolińska, żabienice amazońska i Blehera, hiacynt wodny, czy wywłócznik brazylijski. Większość wymienionych roślin jest doskonale znana akwarystom na całym świecie. Część z nich spotykamy też w wodach powierzchniowych na innych kontynentach, gdzie zaliczane są do gatunków inwazyjnych.
Jedną z bardziej spektakularnych roślin pływających w płytkich wodach rzeki jest Victoria amazońska (dawniej zwana Victoria Regia) – największa lilia wodna na świecie. Liście rośliny osiągają do 3 m średnicy i od spodniej strony są żebrowane i żyłkowane. Konstrukcja liścia pozwala na osiąganie dużych rozmiarów, ale także utrzymanie na powierzchni zwierząt czy kilkuletniego dziecka.
Fauna
Bogactwu roślin towarzyszy olbrzymia różnorodność świata zwierzęcego. Większość z nich związana jest z dżunglą, jednak my skupimy się na zwierzętach, które przynajmniej część życia spędzają w środowisku wodnym.
Ssaki
Do grupy dużych ssaków spędzających całe życie w wodzie zaliczymy słodkowodne delfiny (inia amazońska, sotalia amazońska), bądź manata rzecznego. Z kolei zwierzęta zamieszkujące wody Amazonki, lecz część swojej aktywności spędzające na lądzie to: wydra olbrzymia czy największy gryzoń świata – kapibara wielka.
Ptaki
Dorzecze Wielkiej Rzeki zamieszkuje jedna trzecia wszystkich gatunków światowej awifauny. Zdecydowana większość preferuje siedliska leśne. Jednak znajdziemy takie, które cenią sobie sąsiedztwo wód płynących.
Strome brzegi Amazonki są miejscem, gdzie spotkamy skupiska różnych gatunków ar bądź jaskółki brzegówki. Tereny sąsiadujące z rzeką lub zbiornikami wodnymi i bagnami zamieszkują ptaki takie jak: bekaśnica, czaple czarnobrzucha czy modrolica, rakojad południowy, długoszpon krasnoczelny, czy rybołów zwyczajny.
Gady
Amazonia to także miejsce życia węży osiągających kilka metrów długości. Jednym z bardziej znanych gatunków, który upodobał sobie środowisko wodne jest anakonda zielona.
Płazy
Zlewnia największej rzeki na świecie to idealne miejsce życia dla płazów, których żyje tu ponad 1 500 gatunków. Jednak większość unika bezpośredniego kontaktu z wodą płynącą i najlepiej czuje się pośród bujnej roślinności.
Ryby
Dżungla w dorzeczu Amazonki szczyci się liczbą i różnorodnością żyjących tam ptaków, ssaków i owadów. Sama Wielka Rzeka to przysłowiowy raj dla ryb. Opisano tu około 2 500 gatunków i szacuje się, że kolejno 1000 nie jest jeszcze znanych dla nauki. Spośród sklasyfikowanych przez naukowców ryb około 45 % jest endemitami.
Przyczyną tak dużej bioróżnorodności można szukać w olbrzymim zróżnicowaniu warunków życia zwierząt. Cechy takie jak: prędkość przepływu wody, jej natlenienie czy szerokość koryta są odmienne w górnym i dolnym biegu wód płynących. Do czynników biotycznych dla większości rzek dochodzi zróżnicowana mętność i przejrzystość czego najlepszym przykładem jest pierwszy odcinek Dolnej Amazonki.
W rzece żyje najwięcej przedstawicieli rzędów Kąsaczokształtne oraz Sumokształtne. Do pierwszej wymienione jednostki taksonomicznej zalicza się 43 % wszystkich gatunków bytujących na tym terenie, a druga stanowi 39 %.
Najbardziej znanymi przedstawicielami tej grupy zwierząt z basenu Amazonki są drapieżne piranie. Znacznie mniej osób słyszało i ich roślinożernych kuzynach – pacu, osiągających dużo większe rozmiary. Rzeka jest też miejscem życia największych ryb słodkowodnych na świecie: arapaimy oraz paraiby. Zatrzymując się jeszcze przy przedstawicielach ichtiofauny osiągających znaczne rozmiary należy wspomnieć o żarłaczu tępogłowym czy rybie pile, które zazwyczaj zamieszkują oceany i estuaria jednak czasem wpływają w górę rzeki.
Ciekawą grupą są ryby wytwarzające napięcie elektryczne. Do ich najbardziej znanych przedstawicieli jest strętwa w przeszłości zwana węgorzem elektrycznym. Nieco mniej znana z tych niestandardowych wśród zwierząt umiejętności jest ryba zwana duchem amazońskim (lub brazylijskim). Ma nietypową budowę ciała – jej dolna część przypomina falującą na wietrze wstęgę lub flagę.
Dorzecze największej rzeki świata to miejsce występowania wielu gatunków ryb znanych akwarystom: pielęgnicy pawiookiej (ocznik), Symphysodon (dawniej paletki), skalary, kiryskowate, gupiki czy neon Innesa.
Amazonka to także miejsce występowania ryby dwudysznej – prapłaźca.
Obszary chronione
Doceniając wyjątkowość Amazonki utworzono obszarowe formy ochrony przyrody. W najcenniejszych miejscach wzdłuż rzeki istnieją parki narodowe.
Park Narodowy Amacayacu – został założony 1975 r. Położony wzdłuż rzeki w południowej części Kolumbii. Park zajmuje powierzchnię 4 220 km2 lasów deszczowych zalewanych przez rozlewającą się rzekę podczas pory deszczowej.
Park Narodowy Amazônia – starszy o rok od wyżej wymienionego obszaru chronionego. Ochroną prawną objęto 10 707,37 km2 nizinnych lasów deszczowych, muraw po obu brzegach rzeki Tapajós.
Na większości terenów składa się z gęstego wilgotnego lasu tropikalnego. Rosnące tu drzewa osiągają około 50 m wysokości. Światło przebijające się przez korony drzew pozwala na dużą bioróżnorodność: porostów, mchów i storczyków. Rzekę zamieszkują liczne zwierzęta w tym zagrożone: wydra olbrzymia, manat rzeczny.
Park Narodowy Anavilhanas utworzony w 1981 r. w Brazylii. Obejmuje ogromny archipelag rzeczny liczący ponad 400 wysp. Park zajmuje łączną powierzchnię 3504,70 km2. Wpisany jest na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz podlega pod Konwencję Ramsarską.
Dane szczegółowe
Amazonka
Długość rzeki w zależności od pomiaru 6 275 do 7 025 kilometrów.
Źródła rzeki zlokalizowane są w peruwiańskich Andach.
Szerokość delty wynosi około 325 km, zazwyczaj mierzona jest od Cabo Norte (przylądek położony prosto na wschód od Pracuúba w brazylijskim stanie Amapá), do Ponta da Tijoca (okolice Curuçá, w stanie Pará).
Szerokość głównego nurtu przy ujściu około 15 km.
Głębokość rzeki między Manacapuru i Óbidos wynosi 20 – 26 m. Przesuwając się w kierunku ujścia głębokość może wzrosnąć do 50 m, a w niektórych miejscach nawet do 100 m.
Wielkość obszaru, z którego zbierane są wody do Amazonki i jej dopływów to 7,05 mln km2 – dla porównania obszar Australii (7,69 mln km2).
Zlewnia Amazonki zajmuje powierzchnię 39,5 % powierzchni kontynentu.
Rzeka wprowadza do Oceanu Atlantyckiego 300 000 m3/s w porze deszczowej oraz 209 000 m3/s w porze suchej.
Amazonka – ciekawostki
System rzeczny Wielkiej Rzeki to największy rezerwuar (zbiornik) słodkiej wody na świecie.
Przepływ wody na sekundę jest pięciokrotnie większy niż rzeki Kongo.
Co roku rzeka podnosi swój poziom o 9 m zalewając okoliczne lasy. W basenie Amazonki powierzchnia zalanych lasów wynosi 110 000 km2 w porze suchej. Z kolei w porze deszczowej powierzchnia zalewu wzrasta do 350 000 km2.
Kanał Casiquiare jest jedynym na świecie naturalnym połączeniem zlewni rzeki Orinoko i Rio Negro (dopływu Amazonki). Ma długość 225 km i silnie meandruje. Jego liczne odnogi płyną w wielu kierunkach, nierzadko zmiennych. Z uwagi na swą wielkość jest żeglowny.
Rzeka jest żeglowna dla parowców do Manaus tj. około 1500 km od ujścia. Z kolei mniejsze statki oceaniczne są w stanie dotrzeć aż do Iquitos w Peru, czyli aż 3600 km w górę rzeki,
Amazonka powstała pierwotnie jako rzeka transkontynentalna 11,8 – 11,3 mln lat temu (miocen). Obecny kształt ma od 2,4 mln lat – czyli wczesnego plejstocenu.
Około 4000 m pod dnem koryta Amazonki płynie podziemna rzeka nieoficjalnie nazwana Hamzą, która została odkryta w 2011 r. podczas poszukiwania złóż ropy. Ma około 200 – 400 km szerokości i w przybliżeniu 6000 km długości. Przepływ znikomy na poziomie 3 tys. m3/s.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
