 Zając Szarak
Zając - Zając szarak (Lepus europaeus) – gatunek ssaków, należący do rzędu zajęczaków i rodziny zającowatych,jest jednym z najpopularniejszych zwierząt łownych w Polsce ze względu na duża powszechność występowania.
BUDOWA. Zając, jest jednym z najpopularniejszych zwierząt łownych w Polsce ze względu na duża powszechność występowania. Na masową skalę występuje w lasach, na łąkach czy w górach. Jego charakterystyczne cechy, to większe od głowy uszy oraz większe od przednich kończyny tylne. Przeciętnie zające mają długość ok. 75 cm i 30 cm wysokości. Osiągają wagę od 3 do 5 kg, dożywają do 10 lat. Oczy zająca są całkowicie osadzone na bokach. Skóra zarówno kolorem, jak i grubością kożucha dostosuje się do zmiennych pór roku. Latem skóra zająca, zwana smużem, pokryta jest kożuchem (turzycą), znacznie rzadszym i krótszym, niż w czasie zimy. Jeśli chodzi o kolor kożucha, to zimą jest on jaśniejszy, niż podczas ciepłej pory roku. Tułów zająca jest wydłużony, klatka piersiowa wysoka, lecz bardzo wąska, a kręgosłup giętki. Silne tylne nogi (skoki) są mocno rozwinięte, dwukrotnie dłuższe od przednich. Przednie skoki mają po pięć palców, tylne po cztery palce, wyposażone w mocne pazury. Dolna strona stóp obrośnięta jest gęstymi włosami; tworzącymi rodzaj szczotki. Wielkie stojące uszy (słuchy) zająca są bardzo ruchliwe, a zwierzę może poruszać nimi we wszystkich kierunkach. Słuchy są ważną cechą rozpoznawczą wszystkich trzech gatunków zającowatych występujących w naszym kraju. U szaraka słuchy są dłuższe niż głowa, z czarnymi szczytami. Słuchy bielaka również mają czarne szczyty, lecz przyłożone do głowy sięgają jedynie końca pyska. U królika słuchy są krótsze niż głowa, bez czarnych szczytów. Oczy (trzeszcze) są duże, okrągłe barwy brązowej, bocznie osadzone w głowie. Charakterystyczna dla zająca jest głęboko w poprzek dzielona górna warga. Na końcu pyszczka występują długie włosy czuciowe. Sierść (turzyca) zająca składa się z gęstego i wełnistego podszycia oraz dłuższych, mocniejszych włosów pokrywowych. Na spodniej części ciała włosy są koloru białego, na bokach ciała - białe z rudawymi końcami, na stronie grzbietowej ciała są szare z żółtordzawym zakończeniem i ciemnobrunatną podstawą. Gdzieniegdzie spotkać można także włosy czarne. Na tylnej części grzbietu i na udach występuje lekki srebrzysty nalot. Mieszanina tych odcieni barw daje wierzchniej części kożucha zająca kolor ziemisty. Brzuch, podgardle i wewnętrzna strona nóg są białe. Krótki i dobrze owłosiony ogon (omyk) z wierzchu jest czarny, a od spodu biały. Nieraz występuje też mała biała plamka na czole, zwłaszcza u zajęcy młodych. Uzębienie składa się z 28 bezkorzeniowych zębów rosnących przez całe życie.
Wzór zębowy: 2 0 3 3/1 0 3 2. Cech odróżniającą zajęcokształtne od gryzoni jest przede wszystkim występowanie w górnej szczęce za pierwszą parą siekaczy drugiej pary drobnych siekaczy Istnieją też znaczne różnice w budowie zębów.
Jego charakterystyczne cechy, to większe od głowy uszy oraz większe od przednich kończyny tylne. Przeciętnie zające mają długość ok. 75 cm i 30 cm wysokości. Osiągają wagę od 3 do 5 kg, dożywają do 10 lat. Oczy zająca są całkowicie osadzone na bokach. Skóra zarówno kolorem, jak i grubością kożucha dostosuje się do zmiennych pór roku. Latem skóra zająca, zwana smużem, pokryta jest kożuchem (turzycą), znacznie rzadszym i krótszym, niż w czasie zimy. Jeśli chodzi o kolor kożucha, to zimą jest on jaśniejszy, niż podczas ciepłej pory roku.
Rozróżnienie na polu lub w lesie gacha (samca) od samicy nie jest możliwe, gdyż brak jest cech szczególnych charakteryzujących płeć zajęcy. Pogląd, że samica dłużej wytrzymuje w kotlinie, nie pokrywa się z wynikami badań. Rozróżnienie płci jest możliwe jedynie po ubiciu, na podstawie zewnętrznych narządów płciowych. Jądra zająca są małe, ukryte w fałdach skóry i ledwie wyczuwalne.
WYSTĘPOWANIE. W Polsce zając występuje wszędzie, choć w bardzo zróżnicowanym zagęszczeniu. Brak go jedynie w najwyższych, skalistych partiach Tatr. Zając, zwierzę pierwotnie stepowe, odznacza się wielkimi zdolnościami dostosowywania się do różnych warunków środowiskowych. Oprócz odpowiadających mu najbardziej terenów polnych, zamieszkuje również i lasy, bagna, torfowiska, wydmy nadmorskie; obszary rekultywowane, a nawet tereny miejskie. Jeżeli chodzi o lasy, to zasiedla on przede wszystkim ich obrzeża oraz mniejsze kompleksy. W głębi większych lasów spotyka się go znacznie rzadziej. Wraz ze zwiększającą się wysokością terenu nad poziomem morza liczebność zajęcy się zmniejsza.
Na masową skalę występuje w lasach, na łąkach czy w górach.Występuje pospolicie na terenie całej Polski. Ich liczebność wynosi niewiele ponad 0,5 mln osobników i systematycznie maleje. Na początku lat 90. XX wieku było ich ponad 1,1 mln, a w latach 70. XX wieku prawie 3,2 mln. Powodem spadku populacji jest przypuszczalnie wprowadzenie u lisów okresowych szczepień ochronnych przeciwko wściekliźnie. Głównym bowiem wrogiem zajęcy (szczególnie młodych) w środowisku naturalnym jest u nas lis. Szczepienia ochronne, które w zamyśle miały zahamować rozprzestrzenianie się wścieklizny wśród lisów, a tym samym zmniejszyć zagrożenie dla ludzi, przyniosły też uboczny skutek: zwiększenie ich populacji, a tym samym zmniejszenie populacji zająca. Duży, niekorzystny wpływ wywiera też mechanizacja rolnictwa (koszenie łąk), ruch drogowy (brak przejść przecinających drogi dla migrujących dzikich zwierząt) oraz liczne, zdziczałe psy i koty. Dodatkowo zwiększanie areałów monokultur w rolnictwie wraz z zanikiem tradycyjnego rolnictwa ekstensywnego oraz likwidacja remiz śródpolnych oraz miedz (zbyt jednolita baza żerowa niedostarczająca minerałów i witamin w odpowiednich proporcjach oraz brak miejsc schronienia) powoduje osłabienie kondycji, a zatem odporności na pasożyty i choroby np. myksomatozę.
POŻYWIENIE. Zając odżywia się wyłącznie pokarmem roślinnym. W skład jego jadłospisu wchodzi większość roślin uprawnych w różnej postaci, trawy i rozmaite zioła, pączki, młode pędy, a także kora grubszych gałęzi i pni drzew oraz krzewów, ponadto niektóre owoce, nasiona oraz grzyby. W jego jadłospisie znajdują się: trawa, koniczyna, buraki, marchew, kapusta, a także zboża. W lesie ich pokarm stanowi kora, zioła, pączki drzew, żołędzie. W okresie zimy, ze względu na brak podstawowego pożywienia, które ginie pod warstwą śniegu potrafią być niezłymi szkodnikami. Wtedy często udają się do domowych ogródków, gdzie obgryzają kapustę, pączki drzew i krzewów. W czasie dnia nie żerują, żywią się przeważnie wczesnym rankiem i wieczorem oraz w nocy. Pełna dzienna dawka żywieniowa zająca wynosi 800-1000 g świeżej masy Zając w zasadzie nie pije wody. Wystarcza mu woda zawarta w pokarmie oraz kropelki rosy lub deszczu na roślinach. Znane są jednak sporadyczne wypadki picia przez zające wody z rowów, kałuż itp.
ROZMNAŻANIE. Parkoty zajęcy zaczynają się w zależności od pogody od połowy stycznia lub początku lutego i trwają do sierpnia, najintensywniej w maju, czerwcu. W okresie parkotu za jedną samicą biega często kilka samców. Parkoty zajęcy odbywają się zarówno w nocy, jak i w ciągu całego dnia. W czasie parkotów gachy prowadzą często zażarte boje, które polegają na biciu się przednimi skokami i drapaniu pazurami, czego widomym znakiem jest czasami rozerwane ucho, a często wyrwana turzyca. Na ogół w łowiskach jest tylko nieznacznie więcej samców niż samic. Zapłodniona samica koci się po około 42 dniach, dając 24 młodych. Młode rodzą się dobrze wyrośnięte, owłosione i z otwartymi oczami. Żywią się przez okres 23 tygodni mlekiem matki. Matka nie troszczy się zbytnio o swoje maleństwa. Bardzo wcześnie pozostawia je same, przychodzi tylko je karmić, a po 23 tygodniach całkowicie przestaje opiekować się nimi. Młode do czasu wyrośnięcia żyją razem, a potem rozłączają się, nie odchodzą jednak zbytnio od miejsca urodzenia. Wykol zajęcy odbywa się na powierzchni ziemi, w osłoniętej kotlinie (pod krzakiem, w rowie itd.). Pierwszy wykot ma miejsce w marcu i dlatego młode te nazywa się marczakami. Ten miot bardzo często na skutek warunków atmosferycznych (mrozy i deszcze), które występują w marcu i są szkodliwe dla młodych zajączków, zostaje mocno przerzedzony. Samica powtórnie zapłodniona daje w maju drugi rzut, w lipcusierpniu trzeci, czasem jeszcze we wrześniu czwarty. Pełny rozwój fizyczny osiąga zając po 6 miesiącach. Rocznie jedna samica może dać przy sprzyjających okolicznościach 810 młodych w 24 miotach, ale znaczna część z nich ginie na skutek nieodpowiednich warunków pogodowych, zatruć karmą lub działania szkodników. Zając jest pochodzenia azjatyckiego, pustynnego i dlatego jest bardzo wrażliwy na wilgoć i deszcz, w szczególności w pierwszych tygodniach życia. Wtedy to ginie najwięcej sztuk, nieraz całe mioty.
Zające mogą osiągnąć dojrzałość płciową już w pierwszym roku życia. Minimalny okres niezbędny do osiągnięcia tej dojrzałości i przystąpienia do rozrodu wynosi u samic 7 miesięcy, u samców zaś 5-6 miesięcy. Zając przez 10 miesięcy w roku wykazuje fizjologiczną zdolność do rozmnażania się. Przerwa występuje jedynie w październiku i listopadzie, kiedy w najądrzach samców brak jest plemników. W warunkach klimatycznych zachodniej Polski pierwsze zające rodzą się już na początku lutego. Są to jednak wypadki stosunkowo rzadkie. Liczące się w skali populacji mioty pojawiają się dopiero w marcu. Stanowią one około 10% łącznej liczby urodzonych w sezonie. Samica rzuca w roku 3 lub 4 mioty, w odstępach około dwóch miesięcy. Łączna liczba urodzonych przez jedną samicę wynosi średnio 7,4 młodych. Liczba młodych w miocie waha się od 1 do 6. W pierwszym wczesnowiosennym miocie rodzą się zazwyczaj tylko jedno lub dwa młode. Im starszy zając, tym większa średnia wielkość miotów. Okres laktacji trwa do 30 dni. Młode karmione są mlekiem raz na dobę pod osłoną ciemności. Na podstawie badań nieużytkowanej łowiecko populacji zająca, maksymalną fizjologiczną długość życia zająca określono na 12-13 lat. Praktycznie licząca się długość życia zająca wynosi 5 lat. Lista potencjalnych drapieżników - prześladowców zająca jest obszerna. Znajdują się na niej wszystkie ssaki drapieżne, z kotem domowym i psem włącznie oraz większe ptaki drapieżne z jastrzębiem, błotniakiem stawowym i myszołowem na czele. Niewiele jednak z tych drapieżników jest w stanie pochwycić i udławić dorosłego zająca. Stanowi on ofiarę jedynie dla wilka, rysia, silniejszego psa oraz lisa, a wyjątkowo dla orła przedniego, puchacza i jastrzębia. W łowiskach polnych, czyli tam gdzie populacja zająca może występować w znacznym zagęszczeniu - podstawowym i jedynym liczącym się w bilansie ilościowym drapieżcą dla zająca jest lis.
TRYB ŻYCIA. W warunkach krajobrazu cywilizowanego zając prowadzi głównie nocny tryb życia. Podczas dnia przebywa w swojej kotlinie (legowisku), śpiąc bądź spoczywając. O wyborze miejsca na legowisko decyduje występowanie osłony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i oczywiście także bezpieczeństwo. Jeżeli do legowiska zbliża się wróg, zazwyczaj wcześnie zauważony przez zająca, to zając w pierwszej fazie trwa w bezruchu. Z chwilą przekroczenia przez prześladowcę określonej strefy bezpieczeństwa, ogromnym susem wyskakuje z kotliny i ucieka. Jest on wytrwałym i szybkim biegaczem; potrafi rozwinąć szybkość do 80 km/h. Zając również doskonale skacze w dal i wzwyż. Potrafi też dobrze pływać, choć na ogół nie wchodzi do wody bez rzeczywistej potrzeby. Sam sposób poruszania się zająca odbiega dość znacznie od sposobu poruszania się innych ssaków lądowych. Biega wyłącznie kłusem. Porusza się skokowo, przy czym tylne nogi stawiane są obok siebie, a przednie - jedna za drugą. Sporo czasu zajmuje zającowi czyszczenie ciała. Za pomocą szczotkowatych łapek, zwilżonych przez polizanie, myje i szczotkuje cały kożuch. Zając w zasadzie jest nietowarzyski i prowadzi samotne życie. Nawet więzy matki z młodymi są bardzo luźne i krótkotrwałe. Nie jest on jednak zwierzęciem absolutnie asocjalnym. Występuje u niego tendencja do grupowego rozmieszczenia w terenie. Badania pozwoliły ustalić, że zające tworzące tego rodzaju luźne, małe skupienia pozostają pomiędzy sobą w kontakcie słuchowym, węchowym i wzrokowym. Obszary aktywnie zajmowane przez poszczególne zające są stosunkowo niewielkie i obejmują powierzchnię rzędu kilkunastu hektarów. Na tym obszarze znajduje się jedna lub kilka zajmowanych kotlin oraz żerowisko. Teren penetrowany przez zające jest jednak znacznie większy. Łączy się to przede wszystkim z faktem, że w razie niebezpieczeństwa szuka on ratunku w ucieczce. Ustalono, że w okresie, kiedy pola nie są pokryte roślinnością, średnia odległość takiej ucieczki wynosi okoł0 1000 m w linii prostej. Następnie zając zatacza łuk i wraca na teren, z którego został ruszony. Areał osobniczy zakreślony pętlami tras ucieczki, przebiegającymi w różnych kierunkach, ma powierzchnię około 350 ha.
Zając w czasie dnia (w nocy bowiem żeruje), pragnąc ukryć się przed nieprzyjaciółmi, zalega w kotlinach, których ma kilka na swoim terenie (obszar o promieniu do l km), wybierając jedną z nich w zależności od pogody i kierunku wiatru. Kotlinę stanowi specjalnie wykopane na ten cel wgłębienie w ziemi albo przypadkowo napotkany dołek, bruzda itd., w której zając leżąc jest najczęściej do połowy odsłonięty. W okresie letnim zając przygotowuje sobie kotlinę bez trudności, ale w zimie, kiedy ziemia jest zmarznięta i wykopać jej nie może, musi korzystać z naturalnych osłon i wyszukiwać odpowiednie miejsca w orkach, podorywkach, łubinie, oziminach, w wysokich trawach, młodnikach świerkowych i sosnowych, szkółkach, torfowiskach lub kopczyskach. W kotlinie zając zwraca głowę w tym kierunku, skąd wieje wiatr, pragnąc słuchem lub wzrokiem uchwycić pierwsze oznaki niebezpieczeństwa.
Warunki atmosferyczne decydująco wpływają na miejsce dziennego wypoczynku zająca. W czasie deszczu zające chronią się z pola do lasu, pod krzaki lub w wysokich uprawach dających osłonę. Na jesieni, kiedy liście opadają z drzew, zające wychodzą z lasu i krzaków na pola, gdyż stały szelest je niepokoi. Są jednak zające, które stale przebywają w lesie i nawet pozostają w nim przez zimę. W czasie odwilży, kiedy śnieg spada z drzew, zające uciekają z lasu i krzaków na czyste pola lub pozostają w starodrzewiu i na polanach. W okresie zamieci śnieżnych i ostrych, zimowych wiatrów szukają schronienia w głębokich kotlinach, pozwalając się nawet całkowicie zasypać śniegiem lub przechodzą w gęstwiny do głębi lasu. W tym okresie przygotowują sobie kotliny na zboczach wzniesień, za krzakami, stogami, w kopczyskach lub rowach, pragnąc znaleźć w nich osłonę i zacisze. W pogodne i słoneczne dni zające siedzą w płytkich kotlinach lub całkiem na wierzchu. W lesie zające występują raczej na pobrzeżach, do głębi zachodzą tylko w silne mrozy.
Zające żyją pojedynczo z wyjątkiem okresu parkotów. Czasem można spotkać się z twierdzeniem, że istnieją dwie odmiany zajęcy: polne i leśne, które mają jakoby różnić się wielkością i kolorem turzycy oraz trybem życia. Faktem jest, że są pewne różnice w kolorze turzycy i trybie życia między zającami przebywającymi stale w polu a przebywającymi stale w lesie, jednakże nie są to różnice wynikające z odrębności odmiany, lecz z wpływu środowiska. Z uwagi na wrodzoną cechę zająca, polegającą na przywiązaniu się do miejsca urodzenia, zdarza się, że zające, które urodziły się w lesie, najchętniej tam pozostają przez cały rok i to zarówno w nocy, jak i w dzień. Jeśli nie znajdują tam żeru, to wówczas od wiosny do jesieni nad wieczorem wychodzą w pole. Ubarwienie zająca żyjącego stale w lesie jest jaśniejsze, bardziej popielate, co może być spowodowane faktem, że zając ten przebywa mniej pod wpływem bezpośredniego światła słonecznego oraz w środowisku bardziej popielatym niż brązowym. Zając, mając dłuższe skoki tylne niż przednie, lubi pomykać pod górę. W związku z długością nóg tylnych trop zająca ma odciski łap tylnych przed przednimi. Zając ma nadzwyczaj dobry słuch i w zimie przy zmarzniętej ziemi potrafi już z bardzo daleka usłyszeć stąpanie myśliwego lub naganki. Wzrok ma raczej słaby, ale wszelki ruch dostrzeże nawet z dużej odległości, natomiast stojące nieruchomo przedmioty rozpoznaje tylko z bliskiej odległości, np. nieruchomo stojącego myśliwego na tle drzew nie zauważy, ale najdrobniejszy ruch stojącego nie ujdzie jego uwagi.
Twierdzenie, że zając śpi z otwartymi oczami, nie pokrywa się z prawdą. Zając ma kożuch koloru ziemi i to daje mu pewność, że nie zostanie zauważony. Dlatego można nieraz podejść zająca w kotlinie na bliską odległość i obserwować, ale nie oznacza to, że zając śpi w tym czasie. Jeśli bowiem śpi, to oczy ma zamknięte. Potwierdzeniem tego jest fakt, że zające, które mają płytkie kotliny na .śniegu, podnoszą się bardzo szybko, gdyż wiedzą, iż kolor ich turzycy odbija się od tła i dlatego są ostrożniejsze. Zając wydaje głos w zasadzie tylko wtedy, kiedy znajduje się w bezpośrednim niebezpieczeństwie, np. goniony przez psa albo kiedy jest ranny (głos wydawany wówczas przez niego nazywa się kniazieniem) oraz w czasie parkotów (muskanie). Zając, mimo że przebywa na suchych terenach, wody się nie boi. Jeżeli zachodzi potrzeba, potrafi przepłynąć rzekę wpław lub przejść po kruchym i łamliwym lodzie. Potrafi także przeskoczyć przeszkodę, np. rów.
WPŁYW NA ŚRODOWISKO. Szkody wyrządzane przez zające, a mogące mieć znaczenie gospodarcze, powstają głównie w sadach i szkółkach zadrzewionych, których młode drzewka są narażone zimą na ogryzanie kory. Szkody w uprawach polnych, w porównaniu ze szkodami wyrządzanymi przez niektóre inne gatunki zwierząt łownych, są stosunkowo niewielkie. Przy dużej obfitości roślin żerowych i rozproszeniu zajęcy szkody te są nawet trudno zauważalne. Na terenach leśnych szkody wyrządzane przez zające polegają przede wszystkim na zgryzaniu pędów młodych drzewek na uprawach. W łowiskach leśnych zajęcy jednak zwykle jest niewiele, stąd i ewentualny rozmiar szkód jest nieznaczny.
POLOWANIE. Na zające poluje się od 1 lisopada do 31 grudnia, a w drodze odłowu do 31 stycznia. Na zające poluje się tylko zbiorowo - pędzeniami, przy udziale zo najmniej 6 myśliwych. Polowanie w kotły, na pomyka, z podjazdu, na zasiadkę oraz z psami gończymi i chartami jest niedozwolone.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWAR - DARZ BÓR! |
