Gleba
gleba [łac.],
naturalny twór wierzchniej warstwy skorupy ziemskiej powstały ze zwietrzeliny skalnej w wyniku oddziaływania na nią zmiennych w czasie i przestrzeni czynników glebotwórczych;
najbardziej zewnętrzna część skorupy charakteryzująca się żyznością i biorąca udział w produkcji biomasy roślinnej, a pośrednio także zwierzęcej; jest tworem przyrody, w którym zachodzą ciągłe procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych, ich przemieszczanie i akumulacja. Procesem rozpoczynającym tworzenie się gleby jest wietrzenie skał macierzystych; wietrzenie fizyczne umożliwia zatrzymywanie wody, co jest warunkiem pojawienia się organizmów i ukorzeniania się roślin; wietrzenie chemiczne powoduje uwolnienie składników mineralnych, w tym także pokarmowych, z form niedostępnych dla roślin; również na skutek wietrzenia chemicznego tworzą się z części minerałów pierwotnych minerały wtórne (ilaste), umożliwiające, wraz z próchnicą, gromadzenie składników pokarmowych w zwietrzelinie, a później w glebie (sorpcja glebowa). W pierwszym etapie powstawania gleby o szybkości procesu glebotwórczego i jakości gleby decyduje skała macierzysta — skały zasadowe słabiej ulegają wietrzeniu niż kwaśne; wpływ skały macierzystej maleje w miarę rozwoju procesu glebotwórczego, a zaczynają dominować zewnętrzne czynniki glebotwórcze: klimat, zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych, hydrosfera, ukształtowanie terenu, a na obszarach uprawianych — człowiek (czynnik antropogeniczny).
W wyniku działania czynników glebotwórczych w określonym czasie powstaje profil glebowy, który jest odzwierciedleniem historii gleby i jej stanu aktualnego, umożliwia identyfikację gleby w polu na podstawie jej cech morfologicznych: budowy profilu, barwy (zależnej od składu mineralnego, zawartości próchnicy i wody, np. gleby zasobne w związki żelaza — barwa czerwona, w próchnicę — ciemnoszara), miąższości (głębokość profilu glebowego od jego powierzchni do skały macierzystej), struktury gleby (odzwierciedla jej zagęszczenie, w glebach uprawianych decyduje o stopniu trudności zabiegów agrotechnicznych), nowotworów glebowych (skupiska związków mineralnych i organicznych) i domieszek (składniki gleby nie pochodzące z glebotwórczego procesu).
Gleba jest układem trójfazowym składającym się z części stałych, roztworu glebowego i powietrza glebowego; stała faza gleby składa się z cząstek różnej wielkości (granulometryczny skład gleby): minerałów i skał w różnym stopniu zwietrzenia, oraz materii organicznej (organizmy glebowe, obumarłe resztki roślinne i zwierzęce, próchnica glebowa); roztwór glebowy tworzy woda i rozpuszczane w niej związki mineralne; powietrze glebowe jest uboższe od atmosferycznego w tlen i bogatsze w dwutlenek węgla, parę wodną i in. gazy (np. metan) powstające głównie w wyniku działania organizmów glebowych. Gleba swą funkcję w ekosystemie spełnia dzięki żyzności, o której decyduje zawartość składników pokarmowych w glebie oraz ich dostępność dla roślin, wynikająca z właściwości fizycznych gleby i z możliwości przechodzenia związków nie pobieranych przez rośliny w dostępne dla nich formy jonowe; składniki pokarmowe pobierane z gleby przez rośliny dzielą się na makroelementy (azot, potas, wapń i magnez) i mikroelementy (najważniejsze to: mangan, miedź, cynk, bor, molibden, siarka, fluor, jod); dostępność składników pokarmowych w znacznym stopniu zależy od odczynu glebowego — większość jest łatwiej pobierana w odczynie lekko kwaśnym lub obojętnym.
Gleba stanowi podstawowy warsztat gospodarstwa wiejskiego; jej wartość i przydatność dla tego celu jest efektem naturalnych właściwości zależnych od skały macierzystej i procesu glebotwórczego, stąd np. gleba na podobnej skale macierzystej ukształtowana przez proces brunatnienia jest lepsza pod względem użytkowania rolnicznego niż poddana bielicowaniu. Wartość gleb uprawianych zależy także od człowieka; ukształtowanie właściwości gleby przez proces glebotwórczy i przez działanie człowieka może doprowadzić do tzw. ukulturowienia gleby (kulturoziemne gleby) lub jej degradacji (industrioziemne i urbanoziemne gleby).
Charakterystyka i rodzaje gleb
Gleby stanowią zewnętrzną część powłoki ziemskiej, będącą przekształconą, ożywioną oraz rozdrobnioną. Są to substancje o charakterze mineralno- organicznym, mające możliwość przekazywania składników odżywczych dla roślin, co określa się mianem żyzności.
Gleby powstają w wyniku procesu glebotwórczego, polegającego na stopniowej przemianie zwietrzelin skał albo skał luźnych. Jego przebieg zależy od następujących czynników:
Podłoża, czyli skał macierzystych, z których powstaje gleba;
Klimatu;
Towarzyszących składników organicznych;
Flory oraz fauny czyli świata roślinnego i zwierzęcego;
Proces glebotwórczy prowadzi do powstania określonego profilu glebowego, świadczącego o określonym typie gleby, mającego charakterystyczne zabarwienie. Profil glebowy składa się z następujących warstw:
A1- humus, czyli próchnica, zbierająca się w procesie akumulacji
A2- zwany poziomem wymywania (eluwialnym, bielicowania)
B- zwany poziomem wmywania (iluwialnym, brunatnienia)- zachodzi tu proces pokrywania cząsteczek gleby otoczką o barwie rdzawobrunatnej
C- poziom skał macierzystych- będących częścią zwietrzeliny albo też skałą, która nie przechodzi procesów glebotwórczych
D- poziom skał podścielających.
Czynniki glebotwórcze, oddziałując w sposób długotrwały, powodują powstawanie gleb, których profil jest wyraźnie wykształcony. Z kolei gleby inicjalne- młode i niedostatecznie wykształcone (zwane też szkieletowymi) nie mają wyróżnionych poziomów, a ich związek ze skałą macierzystą jest słaby.
Ze względu na występowanie gleb w określonych strefach klimatycznych wyróżnić można:
Gleby tundry- nieurodzajne, większą część roku pokryte zmarzliną, można spotkać je w klimacie subpolarnym okołobiegunowym;
Gleby bielicowe- niewielkie urozmaicenie, wysoki poziom wymycia, występują w chłodnym klimacie w miejscach występowania lasów iglastych; istnieje możliwość ich eksploatacji w celach rolniczych, ale w takim wypadku musi zostać podniesiona ich jakość; nadają się na przykład pod uprawę żyta, jęczmienia, owsa czy ziemniaków;
Gleby brunatne- w miarę żyzne, powstają w miejscach, powrastanych przez lasy liściaste oraz mieszane; dobrze uprawia się na nich różne rodzaje zbóż, a także roślin okopowych, w tym celu wymagane jest jednak odpowiednie nawożenie;
Czarnoziemy- występują w sferze klimatycznej umiarkowanej w klimacie ciepłym w związku z roślinnością stepową; występujący w nich wysoki poziom próchnicy stanowi o ich żyzności; najlepiej nadają się pod uprawę pszenicy, bawełny oraz buraków cukrowych.
Szaroziemy pustynne- w miejscach o klimacie pustynnym oraz półpustynnym, nie za bardzo urodzajne, a ich profil glebowy jest płytki;
Czerwonoziemy- zawierają duże ilości żelaza, żółtoziemy oraz laterty- nieurodzajne, uprawia się na nich bardzo trudno; można spotkać się z nimi w wilgotnym klimacie równikowym.
Ponadto spotkać się można z glebami astrefowymi, niezwiązanymi z żadną ze stref klimatycznych:
Rędziny- powstają na wapieniach podlegających wietrzeniu, a poziom próchnicy zalega w nich na skale macierzystej, pozostałe poziomy w zasadzie nie istnieją; dość urodzajne, najlepiej uprawia się na nich rośliny okopowe;
Mady (gleby aluwialne)- powstają w dolinach rzecznych oraz w okolicach ujść rzek, a złożone są z drobnych cząstek materiału, nanoszonego przez rzekę; zawierają dużo próchnicy, dlatego można uprawiać na nich różne rodzaje roślin, natomiast należy je często meliorować; najwięcej gleb tego typu występuje w Mezopotamii, Egipcie, na Nizinie Chińskiej czy też w Indiach.
Czarne ziemie- powstają w procesie bagiennym, bardzo żyzne, natomiast uprawa na nich jest dosyć trudna;
Gleba bagienna- powstaje w okolicach bagien, a nawet po wysuszeniu nie jest zbyt urodzajna;
Gleby górskie- nieurodzajne, występują na obszarach górskich;
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Ziemia - Nasza Planeta
