 S-11 "Iskra"
S-11 „Iskra” - historia mieleckiej produkcji pierwszego polskiego odrzutowca
TS-11 Iskra - samolot szkolno-treningowy, produkowany przez 25 lat w WSK "PZL Mielec" (obecnie Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. w Mielcu), zaprojektowany przez zespół pod kierunkiem Tadeusza Sołtyka. Pierwsza polska konstrukcja lotnicza napędzana silnikiem odrzutowym.
Historia powstania samolotu TS-11 Iskra i jego rozwój
Przejście lotnictwa myśliwskiego w latach 50-tych na samoloty odrzutowe wytworzyło zapotrzebowanie na odrzutowe samoloty szkolno-treningowe. PZL TS-11 ”Iskra” był pierwszym polskim samolotem odrzutowcem przeznaczonym do zaawansowanego szkolenia pilotów wojskowym. W 1957 r. zespół kierowany przez inż. Tadeusza Sołtyka rozpoczął opracowanie w Instytucie Lotnictwa projektu samolotu .W Zakładzie Produkcji Doświadczalnej IL wykonano drewnianą makietę o naturalnej wielkości dla oceny celowości rozmieszczenia wyposażenia oraz wygody pracy załogi i obsługi naziemnej. Dalsze prace nad projektem konstrukcyjnym kontynuowano już w Ośrodku Konstrukcji Lotniczych (OKL) przy WSK Okęcie, gdzie została przeniesiona grupa doc. mgr. inż. Tadeusza Sołtyka.
W 1958 r. WSK-Okęcie rozpoczęło budowę czterech prototypów. Pierwszy latający prototyp (nr 02), wyposażony w silnik Rolls-Royce ”Viper-8” i bez uzbrojenia, został oblatany 5.02.1960 r. Uzbrojone prototypy nr 03 i nr 04, wyposażone w silniki HO-10, oblatano w marcu i lipcu 1961 r. Próby w locie potwierdziły łatwość w pilotażu, dużą zwrotność i stateczność samolotu.
Rozpoczęto seryjną produkcję w WSK-Mielec
Projekt TS-11 ”Iskra” powstawał w czasie trwania nieformalnego konkursu na podstawowy szkolno-bojowy samolot dla państw Układu Warszawskiego. W sierpniu 1961 r. prototyp TS-11 nr 03 był poddany na moskiewskim lotnisku Monino próbom porównawczym z samolotami Jak-30 konstrukcji A.S. Jakowlewa i Aero L-29 ”Delfin” konstrukcji Jana Vicke z Czechosłowacji. ”Iskra” otrzymała wysoką ocenę w opinii komisji prowadzącej te badania, jednakże przyjęto, że lotnicy Układu Warszawskiego będą szkolić się na samolotach L-29. Tylko dzięki decyzji dowódcy wojsk lotniczych Polski gen .pilotowi Frey Bieleckiemu uruchomiono seryjną produkcję tego samolotu w WSK-Mielec.
Po wprowadzeniu szeregu zmian konstrukcyjnych, po technicznym przygotowaniu produkcji seryjnej rozpoczęto ją w 1962 r. Pierwszy seryjny samolot oblatano w 1963 r. Pierwsze seryjne samoloty otrzymały w silniki HO-10. W 1964 r. pierwsza partia samolotów ”Iskra bis” została przekazana użytkownikowi do prób eksploatacyjnych. Wykryte przy tym usterki były niezwłocznie analizowane przez zespół konstrukcyjny i usuwane przez wytwórnię. Samoloty następnej serii, pozbawione wykrytych wad, wprowadzono w 1964 r. do szerokiej eksploatacji w WOSL, prowadząc na nich normalne szkolenie.
W kwietniu 1964 r. rozpoczęto badania w locie prototypu nr 03, wyposażonego w silnik SO-1. Na prototypie samolotu PZL TS-11 nr 03 z silnikiem SO-1, przystosowanym do pobicia rekordów przez samoloty o masie 1750-3000 kg, ustanowieni zostały cztery rekordy świata:
2.09.1964 r.- lot po obwodzie zamkniętymi 100 km- prędkość 715,7 km/h, pil. inż. Andrzej Abłamowicz
24.09.1964 r.- lot po obwodzie zamkniętym 500 km- prędkość 730,7 km/h, pil. inż. Ludwik Natkaniec,
24.09.1964 r.- odległości w obwodzie zamkniętym- 510 km, pil. inż. Ludwik Natkaniec,
26.09.1964 r.- lot na trasie krótkiej 15-25 km- prędkość 839 km/h, pil. inż. Ludwik Natkaniec.
Od samego początku ”Iskry” były podstawowym samolotem szkolno-treningowym w polskim lotnictwie wojskowym. Próbna eksploatacja umożliwiła wprowadzenie wielu poprawek konstrukcyjnych w kolejnych seriach produkcyjnych. W 1966 r. oblatano pierwszą seryjną ”Iskrę” z silnikiem SO-1, a w 1967 r. uruchomiono produkcję seryjną tych silników w WSK Rzeszów.
Prace nad rozwojem silnika trwały nadal
Opracowano projekt wersji z dopalaczem. Następnie opracowano nową wersję, która otrzymała oznaczenie SO-3. Odmiana SO-3B posiadała zwiększony ciąg do 10,8 kN (1100 kG). Opracowano szereg wersji rozwojowych: - w 1968 r. powstała wersja ”Iskra bis B” (prototypem jej była ”Iskra 100”, oblatana 26.06.1968 r.) uzbrojona w bomby i pociski rakietowe.
W 1969 w PSP powietrzne zgłosiły do WSK Mielec jako seryjnego producenta potrzebę gruntownej modernizacji Iskry. Do prowadzenia prac badawczo rozwojowych dla potrzeb WSK Mielec decyzją MPM został powołany w 1969 r. Zakład Doświadczalny, przekształcony później bo w 1972 r. w Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Sprzętu Komunikacyjnego. To pierwsze zlecenie. było zadaniem trudnym, bo równolegle z naborem kadry specjalistów, a tych nie było zbyt wielu- bo nadal byli potrzebni w WSK specjaliści do obsługi produkcji seryjnej.
Dodatkowe uzbrojenie? Kombinacja dowolna
Również rozmowy z Głównym Konstruktorem T. Sołtykiem, który w okresie planów likwidacji polskiego lotnictwa odszedł dwa lata wcześniej do przemysłowej automatyki, zakończyły się tylko zgodą na pełną modernizację tego samolotu, ale prowadzoną we własnym zakresie.
Trzeba było zaproponować w odpowiedzi na postawione zadanie PSP, trzy nowe wersje oznaczane od tego czasu jako Iskra 200. Były to: 200Art.,200 SB, i200 BR ”Iskra 200 Art. wariant szkolno-rozpoznawczy, do kierowania ogniem artylerii, mająca dodatkowo trzy aparaty fotograficzne AFA-39, powstała jako pierwsza. Oblot w 1971. W tej wersji drugą kabinę przeznaczono dla nawigatora. Samolot ma uzbrojenie takie jak ”Iskra bis B” Seria Art. wykonana w 1972r liczyła 5 sztuk.
W 1973 r. powstała wersja szkolno-bojowa ”Iskra 200SB”, oblatana 19.09.1973 r. Samolot miał możliwość stosowania dowolnej kombinacji dodatkowego uzbrojenia o zestawie podobnym jak w poprzedniej wersji. Napęd stanowił zmodernizowany silnik SO-3 o większej żywotności. Odmiany seryjne noszą oznaczenia: ”Iskra bis D” (szkolno-bojowa) W 1975 r. został podpisany kontrakt na dostawę 50 samolotów PZL TS-11 wersji SB dla Indyjskich Sił Powietrznych. Pierwsza partia samolotów została odesłana do Indii w końcu września 1975 r. Łącznie samolotów tej wersji wykonano 86 sztuk.
W 1987 koniec historii Iskry w Mielcu
Jednomiejscowa szturmowo-rozpoznawcza ”Iskra 200BR”. Jej przeznaczeniem byt trening operacyjny i zastosowania taktyczne. Oblot tej wersji miał miejsce w 1974r. W miejscu drugiej kabiny zamontowano dodatkowy zbiornik paliwa, a pod spodem aparat fotograficzny. Pod skrzydłami można było podwiesić rozszerzony zestaw uzbrojenia, składający się z dowolnej kombinacji: bomb o masie do 100 kg, dwóch wyrzutni rakietowych dla 8 npr i zasobników z karabinami maszynowymi. Samolot posiadał większy zasięg lotu, a napęd stanowił zmodernizowany silnik SO-3B o ciągu 10,8 kN (1100 kG). Wersja ta nie weszła do produkcji seryjnej
Od roku 1975 do 1987 produkowano na zamówienie PSP Iskry zawierające sprawdzone w eksploatacji, dobre rozwiązania z wymienionych modernizacji. Oznaczano te samoloty jako Iskra bis DF. Łącznie wykonano ich 122 egzemplarze.
Samolot ISKRA bis DF o numerze fabrycznym 3H 2015 zakończył 23.09.1987 roku trwającą 25 lat produkcję Iskier w Mielcu. W sumie w PZL Mielec wykonano 423 Iskry.
Dla celów reklamowych przeznaczono jeden egzemplarz seryjny ”Iskry bis DF” (SP-DOF). Maszyna była eksponowana kolejno: we wrześniu 1976 r. na Międzynarodowej Wystawie Lotniczej w Farnborough, w 1977 r. na Salonie Lotniczym w Paryżu i w 1978 r. ponownie w Farnborough. ”Iskra” była również kilkakrotnie wystawiana na Międzynarodowych Targach Poznańskich.
Produkcję seryjną ”Iskier” zakończono w 1987 r. Samolot ISKRA bis DF o numerze fabrycznym 3H 2015 zakończył 23.09. 1987 roku trwającą 25 lat produkcję Iskier w Mielcu. W sumie w PZL Mielec wykonano 423 Iskry.
©® GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
