 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
J
Jagnięca Dolina, Jagnięcy szczyt, Jałowiecka Dolina, Jałowiecka Przełęcz, Jałowiecki Mnich, Jamnicka Dolina, Jamnicka Przełęcz, Jamnickie Stawy, Jamski Staw, Jarząbcza Dolina, Jarząbcza Przełęcz, Jarząbczy Wierch, Jastrzębia Dolina, Jastrzębia Turnia, Jatki, Jaworowa Dolina, Jaworowe Szczyty, Jaworowe Turnie, Jaworzyna Tatrzańska, Jaworzynka Dolina, Jaworzyńska Kopa, Jaworzyńska Przełęcz, Jaworzyńska Przełęcz, Jeżowa Kopa, Jeżowy Wierch, Juhaska Turnia, Juraniowa Dolina, Juraniowa Przełęcz
Jagnięca Dolina,
Dolina Jagnięca (słow. Červená dolina, niem. Rotseetal, węg. Vörös-tó-völgy) – mała, skalna dolinka położona na terenie Tatr Wysokich na Słowacji. Jest to boczna dolinka odchodząca od Doliny Zielonej Kieżmarskiej (dolina Zeleného plesa) w kierunku północnym, doliny oddziela wysoki, ponad dwustumetrowy rygiel skalny.
Topografia
Dolina Jagnięca graniczy:
- od północnego wschodu z Doliną Białych Stawów (dolina Bielych plies), rozdziela ją Kozia Grań (Kozí hrebeň) z Kozią Turnią (Kozí štít)
- od północnego zachodu z Doliną Kołową (Kolová dolina), rozdziela je odcinek głównej grani tatrzańskiej od Jagnięcego Szczytu (Jahňací štít) do Czerwonej Turni (Belasá veža)
- od południowego zachodu z Doliną Jastrzębią (Malá Zmrzlá dolina), rozdziela je krótka Jastrzębia Grań (Karbunkulový hrebeň) odchodząca od Czerwonej Turni z kulminacją w Jastrzębiej Turni (Jastrabia veža).
W dolinie znajdują się trzy niewielkie stawy:
- Czerwony Staw Kieżmarski (Červené pleso) położony na wysokości 1811 m n.p.m., jego powierzchnia wynosi 0,2 ha, głębokość 1,2 m
- Modry Stawek (Belasé pleso) położony na wysokości 1865 m, posiada 0,01 ha powierzchni i ok. 3,5 m głębokości.
- Jagnięcy Stawek (Malé Červené pliesko) położony na wysokości 1920 m, dokładnie niepomierzony.
Opis doliny
Dolinka ma długość około 1 km i powierzchnię 0,75 km². Jest typową doliną wiszącą polodowcowego pochodzenia. Składa się z dwóch położonych jeden nad drugim kotłów lodowcowych ze stawkami. Nie była wypasana, stale natomiast przebywają w niej kozice. Mieczysław Karłowicz, który w 1907 r. był świadkiem polowania na nie przez księcia Christiana Hohenlohego, pisał o tej dolinie: Dzika, kamienista, bezuroczna. Polska nazwa doliny pochodzi od Jagnięcego Szczytu, natomiast słowacka, niemiecka i węgierska – od Czerwonego Stawu Kieżmarskiego.
Pierwszymi osobami, o których wiadomo, że dotarli do Doliny Jagnięcej, byli Georg Buchholtz z uczniami i Jakob Buchholtz 8 lipca 1726 r. Zimą pierwsi w dolinie byli Imre Barcza, Oszkár Jordán i Tihamér Szaffka 10 kwietnia 1909 r.
Jagnięcy szczyt,
Jagnięcy Szczyt (słow. Jahňací štít, niem. Weißseespitze, węg. Fehér-tavi-csúcs[1]) – szczyt o wysokości 2230[2][3][4][5] lub 2229[6] m położony w słowackiej części Tatr Wysokich, najbardziej na północny wschód wysunięty masyw grani głównej Tatr Wysokich (kolejny Szalony Wierch znajduje się już w Tatrach Bielskich). Ma dwa wierzchołki połączone niemal poziomą granią, z których wyższy jest południowo-zachodni.
Topografia
Jagnięcy Szczyt jest położony pomiędzy Czerwoną Turnią w masywie Kołowego Szczytu na południowym zachodzie – rozdziela je Kołowa Przełęcz – i Szalonym Wierchem – oddziela je Przełęcz pod Kopą na granicy Tatr Wysokich i Tatr Bielskich[3].
Powyżej Kołowej Przełęczy w południowo-zachodniej grani Jagnięcego Szczytu, nazywanej także Granią Townsona, znajdują się kolejno:
- Kołowy Przechód (Kolový priechod),
- Wyżni Kołowy Przechód (Vyšný Kolový priechod),
- Mały Jagnięcy Kopiniak (Malý jahňací zub),
- Niżni Jagnięcy Karb (Nižný jahňací zárez),
- Wielki Jagnięcy Kopiniak (Veľký jahňací zub),
- Wyżni Jagnięcy Karb (Vyšný jahňací zárez)[1].
Z kolei grań opadająca w kierunku północno-wschodnim na Przełęcz pod Kopą nosi nazwę Koperszadzkiej Grani. Najbliższym wzniesieniem w tej grani jest Biały Kopiniak, od Jagnięcego Szczytu odgraniczony Białym Karbikiem[3].
Masyw Jagnięcego Szczytu góruje nad:
- Doliną Kołową na zachodzie,
- Doliną Skoruszową i Doliną Zadnich Koperszadów na północy,
- Doliną Jagnięcą na południu,
- Doliną Białych Stawów na wschodzie.
Dolina Jagnięca i Dolina Białych Stawów są odgałęzieniami Doliny Kieżmarskiej, natomiast Dolina Kołowa i Dolina Zadnich Koperszadów należą do systemu Doliny Jaworowej[4].
Od szczytu odchodzą dwie boczne granie:
- Jagnięca Grań (Hrebeň Jahnencov) odgałęzia się od głównego wierzchołka w kierunku północno-zachodnim i oddziela Dolinę Kołową od Doliny Skoruszowej; najbliższymi obiektami w niej są Wyżni Jagnięcy Przechód i Wielka Jagnięca Baszta,
- Kozia Grań (Kozí hrebeň) odgałęzia się od niższego wierzchołka w kierunku południowo-wschodnim, a jej najwyższym wierzchołkiem jest Kozia Turnia. Tutaj najbliższymi obiektami są Zadnia Jagnięca Szczerbina i Zadnie Jagnięce Kopki. Grań ta rozdziela Dolinę Białych Stawów od Doliny Jagnięcej[5].
Ewenementem w skali tatrzańskiej jest fakt, że wszystkie granie Jagnięcego Szczytu mają własne nazwy[3].
Północna ściana Jagnięcego Szczytu opada do Jagnięcego Kotła w Dolinie Skoruszowej i ma ok. 350 m wysokości. Ograniczają ją dwa żleby spadające z Pośredniego Jagnięcego Przechodu w Jagnięcej Grani i z Wyżniej Białej Przełączki w Koperszadzkiej Grani. W prawej stronie tej ściany wyróżnia się wyraźny filar, w dolnej części podcięty ścianą czołową. W górze ściany znajduje się płytki Klimkowy Żleb. Do Doliny Białych Stawów opadają z Jagnięcego Szczytu dwie ściany: łagodniejsza północno-wschodnia i bardziej stroma wschodnia. Są one od siebie oddzielone dużym filarem, zbiegającym niżej niż obie ściany. Ściana północno-wschodnia ma ok. 400 m wysokości i charakter trawiasto-skalistego zbocza, natomiast ściana wschodnia opada ok. 200 m w stronę Żółtego Stawku. Na południe do Doliny Jagnięcej spada ściana południowa osiągająca 170 m wysokości. Kolejno od prawej do lewej znajdują się w niej:
- skrajnie prawy filar,
- prawy żleb (Żleb Heftyego),
- prawy filar, rozdzielający się w dolnej części na trzy żebra,
- duże zacięcie, u dołu którego znajduje się spory trawnik,
- środkowy filar,
- środkowa rynna (Rynna Haydego),
- lewy filar z okapami w dolnej części,
- lewy żleb (Żleb Staniszewskiego),
- prawy filar południowej ściany Wielkiego Jagnięcego Kopiniaka[5].
Geologia
Mający kształt piramidy Jagnięcy Szczyt jest pierwszym od północy masywem Tatr zbudowanym z granitów[3], ale w Koperszadzkiej Grani jest wychodnia najstarszych w Tatrach skał osadowych, przez Edwarda Passendorfera opisanych jako zlepieniec koperszadzki[6].
Turystyka i taternictwo
Jagnięcy Szczyt jest jednym z najczęściej odwiedzanych szczytów w Tatrach. Należy do niewielu wierzchołków w słowackich Tatrach Wysokich, na które możliwe jest wejście znakowaną ścieżką. Taternicy wytyczyli w jej ścianach liczne drogi o różnych trudnościach, spośród których najwięcej znajduje się w ścianie południowej. Prowadzą nią m.in. drogi Haydego, Puškáša i Stanisławskiego[5].
Widok ze szczytu jest bardzo rozległy i według Świerza i Chmielowskiego odznacza się „niepospolitą różnorodnością motywów”. Samuel Weber podawał, że można stąd zobaczyć 16 stawów. Szczególnie alpejski krajobraz prezentują stąd szczyty pobliskiej grupa Łomnicy, a wśród nich Mały Kieżmarski Szczyt opadający do Doliny Zielonej Kieżmarskiej potężnymi ścianami 900-metrowej wysokości[6].
Historia
Dolna część stoków Jagnięcego Szczytu była dawniej wypasana. Nazwa Jagnięce lub Hala Jagnięca odnosiła się pierwotnie właśnie do dolnych fragmentów Jagnięcej Grani i wiązała się z wypasem jagniąt, a od niej powstała nazwa szczytu. Używano dawniej też formy Jagnięcy Wierch[5]. Masyw nosił także inne nazwy, np. Szczyt Białego Jeziora (Štít Bieleho plesa), Białostawiański Szczyt, Biała Turnia (Bielý štít)[5]. Na panoramach Georga Buchholtza i Istvána Berzeviczyego (1717–1719) pojawiły się nazwy słowackie Lastovica, Lastovicza i niemieckie Schwalbenberg (Szczyt Jaskółczy). Obecna nazwa została ustalona około 1880 r.[6]
Przez wierzchołek Jagnięcego Szczytu przebiegała granica pomiędzy dobrami jaworzyńskimi a własnością „chotarów” z Kieżmarku i Białej Spiskiej (w latach 1412–1769 tereny te należały do Polski). Do końca XIX wieku stał na szczycie kopiec graniczny[7].
Pierwsze odnotowane wejście: Robert Townson i spiski przewodnik Hans Gross – 9 sierpnia 1793 r. Jednak wcześniej na szczycie bywali pasterze, kłusownicy, a także górnicy, którzy w XVIII wieku na jego północno-zachodnim grzebieniu wydobywali miedź. Pierwsze zimowe wejście odnotowano 3 grudnia 1911 r., dokonali go Lajos Rokfalusy i Gyula Hefty[5]. Szlak na szczyt wybudowano w latach 1911–1912[6].
Jałowiecka Dolina,
Dolina Jałowiecka (słow. Jalovecká dolina, Jalovská dolina[1]) – dolina walna w zachodniej części słowackich Tatr Zachodnich.
Topografia
Górna część doliny podchodzi pod grań główną na odcinku od Banówki po Siwy Wierch. Od wschodniej strony obramowanie doliny tworzy Grań Rosochy i najbardziej zachodnia odnoga Rosochy z Trnacem, Rokitowcem i Skałą, od zachodniej długa grań ciągnąca się od Siwego Wierchu poprzez Ostrą, Wielką Kopę, Małą Kopę, Babki, Szczawne i Sokół. Wylot doliny znajduje się na wysokości ok. 800 m n.p.m. w miejscowości Jałowiec na Liptowie. W górnej części dolina rozgałęzia się. Główny ciąg stanowi Dolina Bobrowiecka Liptowska, która ciągnie się pod szczyt Brestowej (1934 m) w grani głównej. Drugie główne odgałęzienie to dolina Parzychwost ciągnąca się po Banówkę (2178 m, najwyższy punkt w otoczeniu doliny) i Pachoł (2167 m) – obydwa szczyty również znajdują w grani głównej. Dolina Parzychwost ma boczną odnogę – Dolinę Głęboką z kotłem lodowcowym zwanym Głębokim Workiem. Mniejszymi odgałęzieniami i żlebami Doliny Jałowieckiej są: Sokoli Żleb, Mnichowy Żleb, Zapaczny Żleb, Zabijaczny Żleb, Rokitowiec, żleb Brzezowczyk, Żleb pod Wałowiec, żleb Cielarczysko[2]. Rozpiętość pionowa doliny wynosi aż 1380 m[3].
Opis doliny
Cała dolina ma długość 8,5 km. Jej dolna część to głęboki jar o stromych zboczach i długości ok. 3 km. Dolina zbudowana jest głównie z gnejsów i łupków krystalicznych. W górnych partiach północno-wschodniej części doliny spotyka się granitoidy, a w części zachodniej występują skały osadowe: dolomity i wapienie. Górna część doliny była zlodowacona. Po zlodowaceniach pozostało kilka kotłów lodowcowych. Jednym z nich jest położony pomiędzy Spaloną Kopą i Pachołem Głęboki Worek – najwyższe piętro doliny Parzychwost. Ostatni lodowiec miał grubość ok. 110 m i długość ok. 4,3 km. W rejonie Kotlin (w pobliżu przełęczy Palenica Jałowiecka) w plejstocenie występowało zjawisko przepływu lodów przez główną grań w kierunku północnym (transfluencja lodowca)[3].
Duże zróżnicowanie podłoża (zarówno skały osadowe, jak i krystaliczne) powoduje, że występuje tutaj bogata gatunkowo szata roślinna. W 1988 r. lasy zajmowały 44% powierzchni, kosówka 32%, a hale 24%. Od kiedy zaprzestano wypasu, stopniowo zmniejsza się powierzchnia hal na korzyść lasów, a zwłaszcza kosówki, dawniej silnie przetrzebionej na potrzeby pasterstwa[3].
W głównym ciągu doliny znajdują się trzy niewielkie jeziora zwane Bobrowieckimi Stawkami: Czarny Stawek, Mały Stawek (najmniejszy, w związku z czym często pomijany przez polskojęzyczne źródła)[4] i Biały Stawek. Niekiedy wysychają.
Głównym potokiem jest Jałowiecki Potok powstający z połączenia Potoku z Polany i Parzychwostu[5]. Odmienny pogląd – oparty przede wszystkim na wielokrotnej różnicy w wielkościach przepływu – występuje we wszystkich źródłach słowackich. Zgodnie z nimi górny bieg Jałowieckiego Potoku stanowi odcinek nazywany w polskich źródłach potokiem Parzychwost, natomiast Potok z Polany jest wyłącznie prawym dopływem Jałowieckiego Potoku[6].
Historia i turystyka
Dolina Jałowiecka jest jedną z dolin tatrzańskich mało znanych i rzadko odwiedzanych przez Polaków. Dla turystów polskich opisał ją Ludwik Zejszner, który w 1835 r. wędrował tędy, podziwiając „szczyty z wysokogórskim wejrzeniem”. Z Polaków prowadzili tutaj obserwacje także botanik Bolesław Kotula i fizjograf Antoni Rehman. Dzisiaj opuszczona dolina niegdyś wrzała intensywnym życiem pasterskim. W 1925 r. wypasano w niej 1220 owiec, a oprócz tego źrebięta, woły i konie. Centrum gospodarcze doliny stanowiła Bobrowiecka Polana[3]. Oprócz niej były jeszcze następujące polany: Praszywe, polana Parzychwost, polana Wałowiec, Nowa Hala, Niedźwiedzia Polana i polana Czerwieniec[5]. Doliną prowadziła dość uczęszczana, kiepskiej jakości droga gospodarcza z Orawy na Liptów (przez Palenicę Jałowiecką). W dawnych wiekach prowadzono też tutaj prace górnicze (wskazują na to miejscowe nazwy topograficzne)[3].
Doliną prowadzą znakowane szlaki turystyczne. Do rozdroża do Parzychwostu są dostępne przez cały rok, powyżej rozdroża tylko w sezonie letnim (15 czerwca – 30 października). Ruch turystyczny jest tutaj niewielki.
Jałowiecka Przełęcz,
Jałowiecka Przełęcz (słow. Jalovecké sedlo) – położona na wysokości 1858 m przełęcz w Grani Rosochy w słowackich Tatrach Zachodnich. Znajduje się w tej grani pomiędzy Jałowiecką Kopą (1938 m) a Jałowieckim Przysłopem (2142 m). Pomiędzy Jałowiecką Przełęczą a Jałowieckim Przysłopem znajduje się jeszcze słabo wyróżniający się wierzchołek Pośredniego Przysłopu. Jałowiecka Przełęcz jest najniższym punktem w tej grani. Stoki spod trawiastej przełęczy opadają z jednej strony do Doliny Żarskiej, z drugiej do doliny Parzychwost, która jest boczną odnogą Doliny Jałowieckiej i od nazwy tej doliny pochodzi nazwa przełęczy. Żlebami spod Jałowieckiej Przełęczy na obydwu jej stokach spływają niewielkie potoczki, a zimą zsuwają się lawiny.
Jałowiecki Mnich,
Mnich (1460 m), dla odróżnienia od innych tatrzańskich szczytów o tej samej nazwie nazywany Jałowieckim Mnichem (słow. Mních) – szczyt w grzbiecie wznoszącym się po zachodniej stronie wylotu Doliny Jałowieckiej w słowackich Tatrach Zachodnich[1]. Grzbiet ten o nazwie Rygiel (Regeľ) odgałęzia się z grani pomiędzy Małą Kopą (1637 m) a Babkową Przehybą (1491 m) i opada do Mnicha w południowo-wschodnim kierunku. Na wierzchołku Mnicha rozgałęzia się na dwa ramiona; jedno opada na południe do Przesieki (806 m), drugie, krótsze opada w kierunku wschodnim do Doliny Jałowieckiej (naprzeciwko Trnaca). Grzbiet Mnicha oddziela Mnichowy Żleb od Sokolego Żlebu[2]. Zbudowany jest ze skał węglanowych[3]. W większości jest zalesiony, ale w partiach szczytowych znajdują się od południowej strony stromo podcięte ściany i skały wznoszące się ponad lasem. Na grzbiecie po północno-zachodniej stronie wierzchołka Mnicha jest duża polana Czerwieniec. Nieco poniżej jej północnego końca znajduje się sezonowe schronisko turystyczne Chata Czerwieniec[1]. W 1981 r. na znacznej części Mnicha utworzono obszar ochrony ścisłej o powierzchni 74,75 ha dla ochrony krasowych form skalnych (w tym jaskiń), dobrze zachowanych siedlisk leśnych, bogatej fauny naskalnych roślin wapieniolubnych i wysokogórskiej fauny[4]. Obszar ten obejmuje również Sokoli Żleb i część zboczy Sokoła[2]. W wapiennych skałach Mnicha i Sokoła gniazdują m.in. rzadkie gatunki ptaków[3].
W podszczytowych partiach Mnicha jest wiele jaskiń, głównie o pionowym rozwinięciu. Największa z nich to Studnia w Mnichu, mająca głębokość 56 m[1]. Jaskinie te od dawnych czasów były penetrowane przez pasterzy – poszukiwaczy skarbów, którzy do pokonywania pionowych progów używali drewnianych ostrewek[3].
Prehistoryczne grodzisko
Na szczycie Mnicha istniało w młodszym okresie halsztackim (około 2,5 tysięcy lat temu) grodzisko obronne. Było to jedno z najwyżej położonych grodzisk na Liptowie, obok refugium na Południcy (1548 m) w Niżnych Tatrach. Zbudowane zostało na planie trójkąta, którego dwa boki kulminujące w wierzchołku chronione są przez skały, a podstawę stanowi wał długości około 70 metrów, szerokości 6–7 m i wysokości około 5 m. Ma on przerwę na bramę, za którą znajduje się sztuczne zagłębienie, pełniące niegdyś funkcję dziedzińca wejściowego. Wał wzmocniony był murem z płyt piaskowca, pochodzącego prawdopodobnie z okolic Liptowskiego Mikułasza, a możliwe, że także konstrukcją drewnianą. Piaskowcowe płyty noszą miejscami ślady pożaru. Na terenie grodziska znaleziono granitowe okrąglaki, zapewne z Jałowieckiego Potoku, będące amunicją do proc, których używano do obrony przed najeźdźcami. Odkryto też fragmenty ceramiki, które pozwoliły na określenie wieku grodziska[5].
Jamnicka Dolina,
Dolina Jamnicka (słow. Jamnícka dolina, niem. Jamnicatal, węg. Jamnica-völgy[1]) – dolina w słowackich Tatrach Zachodnich, będąca orograficznie prawym odgałęzieniem Doliny Wąskiej.
Topografia
Górna jej część podchodzi pod leżące w grani głównej Rohacze, Wołowiec, Łopatę i Jarząbczy Wierch. Jak większość słowackich dolin przebiega z północy na południe, w Niżniej Łące łączy się z Doliną Raczkową – drugim, bliźniaczym odgałęzieniem Doliny Wąskiej. Boczne jej obramowanie po zachodniej stronie stanowi grzbiet Barańców, po wschodniej Otargańce. Stoki tych grzbietów są przeważnie trawiaste, dość strome, a przy tym ich wysokość względem dna doliny jest wysoka: 600-1000 m. Lawiny schodzące w Dolinie Jamnickiej i Raczkowej należą do największych w całym łuku Karpat. Powierzchnię terenów lawinowych w Dolinie Jamnickiej ocenia się na 530 ha.
Dolina Jamnicka ma długość 9 km i powierzchnię 35 km². Najwyższymi szczytami w jej otoczeniu są Baraniec (2185 m) i Raczkowa Czuba (Jakubina, 2194 m). Dolina i jej zbocza zbudowane są z granitów i gnejsów. Jej rzeźba jest pochodzenia lodowcowego, obserwować tu możemy typowe kotły lodowcowe (Rohacki Kocioł i Kocioł Jamnickich Stawów), wały moren, żłoby, progi skalne i niecki wypełnione stawami. Są tu dwa Jamnickie Stawy i Płaczliwy Stawek. W czasie ostatniego zlodowacenia północnopolskiego lodowiec miał długość 8 km, grubość ponad 150 m i dochodził do wysokości 900 m n.p.m. Dnem doliny spływa Jamnicki Potok uchodzący do Raczkowego Potoku.
Historia
Dolina Jamnicka od dawna była użytkowana gospodarczo, była jednym z większych ośrodków pasterstwa na Słowacji. Nazwa doliny pochodzi od pasterskiej miejscowości Jamnik, która miała tu swoje pastwiska. Lasy wycięte zostały niemal zupełnie, pierwotne lasy ostały się jedynie w niedostępnych miejscach (tzw. lasy urwiskowe). Górna granica lasu jest tu silnie obniżona w wyniku długoletniego pasterstwa i dużych lawin. Po włączeniu doliny do TANAP-u następuje stopniowe odtwarzanie się lasów i porastanie zboczy kosodrzewiną. Na dnie doliny zachowały się jeszcze nieduże i zarastające stopniowo polany: Majerczysko, Polana pod Młaczkami, Polana pod Pustem. Dolina była także używana jako przejście z Podhala na Liptów. Jest dobrze przebadana naukowo. Kompleksowo, ze znaczącym udziałem polskich naukowców badano tutaj skład skał, geomorfologię lodowcową, klimat, gatunki i zespoły roślinne, historię pasterstwa, nazewnictwo.
Bazę wyjściową do zwiedzania doliny stanowi osiedle turystyczno-wypoczynkowe u ujścia Doliny Wąskiej, w tym autokemping „Raczkowa”. Dojechać tu można Tatrzańską Drogą Młodości (nr 537), skręcając na północ w miejscowości Przybylina.
Jamnicka Przełęcz,
Jamnicka Przełęcz (słow. Jamnícke sedlo) – znajdująca się na wysokości 1911 m n.p.m.[1] przełęcz w słowackich Tatrach Zachodnich, pomiędzy leżącymi w grani głównej Wołowcem (2063 m) a Rohaczem Ostrym (2086 m)[2][1]. Grań Tatr Zachodnich na odcinku tym ma przebieg mniej więcej północ-południe. Wschodnie zbocza spod przełęczy opadają do wysoko położonego Kotła Jamnickich Stawów (górna część Doliny Jamnickiej), zaś zachodnie, bardzo strome, do znacznie niżej leżącego dna Doliny Rohackiej.
Przełęcz powstała w rejonie miękkich łupków, ale wznoszące się nad nią Rohacze zbudowane są z granitów. Jest trawiasta, u podnóża Rohacza Ostrego duże granitowe gołoborze. Z przełęczy dobrze widać Jamnickie Stawy oraz Dolinę Rohacką. Dawniej z przełęczy bardzo stromymi zachodnimi stokami prowadziła ścieżka łącząca Dolinę Rohacką z Jamnicką (zaznaczona jest na mapie kpt. Aulicha z 1831 r.[3]).
Jamnickie Stawy,
Jamnickie Stawy (słow. Jamnícke plesá) – dwa stawy w Dolinie Jamnickiej w słowackich Tatrach Zachodnich. Znajdują się w górnym piętrze tej doliny, w dolinie wiszącej zwanej Kotłem Jamnickich Stawów, pod zboczami Rohacza Ostrego, Wołowca i Łopaty, oddzielone od pozostałej części doliny wałowatym wzniesieniem Stawiańskiego Wierchu. Położone są na dwóch poziomach:
- Wyżni Jamnicki Staw (słow. Vyšné Jamnícke pleso), położony na wysokości ok. 1840 m n.p.m.
- Niżni Jamnicki Staw (słow. Nižné Jamnícke pleso), położony na wysokości ok. 1730 m n.p.m.
Wyżni Jamnicki Staw (słow. Vyšné Jamnícke pleso) – jeden z dwu Jamnickich Stawów w słowackich Tatrach Zachodnich. Położony jest w górnej części Doliny Jamnickiej, na górnym tarasie Kotła Jamnickich Stawów, pod zboczami Rohacza Ostrego, Wołowca i Łopaty. Znajduje się na płaskim w tym miejscu dnie doliny. Od pozostałej części doliny oddzielony jest wałowatym wzniesieniem Stawiańskiego Wierchu. Pomiary wykonane w 1935 r. przez Jerzego Młodziejewskiego: głębokość 2,9 m, powierzchnia 0,431 ha, rozmiar 107 × 51 m. Nowsze pomiary (sprzed 1971 r.): powierzchnia 0,41 ha, rozmiar 110 × 58 m. Ma pojemność ok. 4850 m³. Wypływa z niego potok odprowadzający wodę do drugiego, niżej położonego Niżniego Stawu Jamnickiego. Otoczenie stawu jest trawiasto-kamieniste. Dominujący w murawie sit skucina, rudziejący już w połowie lata, wybarwia stoki na czerwonawo.
Niżni Jamnicki Staw (słow. Nižné Jamnícke pleso) – jeden z dwu Jamnickich Stawów w słowackich Tatrach Zachodnich. Położony jest w górnej części Doliny Jamnickiej, na dolnym tarasie Kotła Jamnickich Stawów, pod zboczami Wołowca i Łopaty (poniżej Dziurawej Przełęczy). Znajduje się w zagłębieniu kotła lodowcowego. Od pozostałej części doliny oddzielony jest wałowatym wzniesieniem Stawiańskiego Wierchu. Pomiary wykonane w 1935 r. przez Jerzego Młodziejewskiego: głębokość 8,1 m, powierzchnia 0,952 ha, rozmiar 161 × 84 m. Nowsze pomiary (sprzed 1971 r.): powierzchnia 1,13 ha, rozmiar 178 × 95 m. Staw ma pojemność ok. 17 000 m³. Dno stawu ma dwa zagłębienia; ich głębokość – 3 m i 8,1 m. Staw zasilany jest przez niewielki potok spływający z Wyżniego Jamnickiego Stawu. Ze stawu wypływa zaś Jamnicki Potok. Otoczenie stawu jest trawiasto-kamieniste. Dawniej w okolicach stawu wypasali mieszkańcy miejscowości Kokawa. Od nazwy tej miejscowości pochodzi nazwa Kokawskich Ogrodów – porośniętego bujną roślinnością rozszerzenia dna doliny, położonego poniżej stawu. Od kiedy zaprzestano tu wypasu, okolice stawu stopniowo porastają kosodrzewiną.
To o tej okolicy pisał w 1862 r. Kazimierz Łapczyński: „Dolinka Do Dziurawego, całkowicie zasypana łomami granitów, dwoma szmaragdowymi jeziorami wiecznie na skrajny Rohacz spogląda”.
Jamski Staw,
Jamski Staw (słow. Jamské pleso, niem. Jamsko-See, węg. Jamszkó-tó) – staw położony na wysokości 1447 m n.p.m., wśród wałów morenowych należących do Doliny Ważeckiej (Važecká dolina), w słowackich Tatrach Wysokich. Potężne wały morenowe stanowiące przedłużenie południowego ramienia Krywania noszą nazwę Jam i od nich pochodzi nazwa stawu. Według dawniejszych pomiarów (sprzed 1956 r.) miał on głębokość 5 m i powierzchnię 0,5 ha. Nowsze pomiary z lat 1961–1967 wykazują, że jezioro to ma 0,69 ha i głębokość około 4,2 m. Woda jest mało przezroczysta (2,5 m).
W latach 1935–1943 stało tu niewielkie prywatne schronisko „Krivánska chata”, wybudowane przez taternika Gustáva Nedobrego, jednak spłonęło w lutym 1943 r. Nedobrý doprowadził do stawu także drogę samochodową i zmienił jego nazwę na Krivánske pleso, aby bardziej spopularyzować swoje schronisko. Gaj limbowy, znajdujący się w pobliżu stawu, zasadzony został na cześć słowackiego powstania narodowego przez pracowników TANAP-u.
Jarząbcza Dolina,
Dolina Jarząbcza – jedna z trzech odnóg w górnej części Doliny Chochołowskiej w Tatrach Zachodnich. Wyrzeźbiona została przez lodowiec. Jej dnem płynie Jarząbczy Potok; po połączeniu się z Wyżnim Chochołowskim Potokiem tworzą Chochołowski Potok.
Górna część doliny (Jarząbcza Rówień) to porastający kosówką kocioł polodowcowy. W jego otoczeniu znajdują się położone w grzbiecie głównym: Łopata, Niska Przełęcz, Jarząbczy Wierch, Jarząbcza Przełęcz i Kończysty Wierch. Od zachodu dolina ograniczona jest grzbietem Czerwonego Wierchu, oddzielającym ją od Doliny Chochołowskiej Wyżniej, od wschodu północną granią Kończystego Wierchu i północno-zachodniego grzbietu Trzydniowiańskiego Wierchu, oddzielającymi ją od Doliny Starorobociańskiej i Doliny Trzydniowiańskiej.
Nazwa pochodzi od góralskiego rodu Jarząbków, do których należały okoliczne polany. Pierwotne nazewnictwo w Tatrach związane było z polanami (terenami wykorzystanymi gospodarczo przez człowieka). Nazwa Hala Jarząbcza związana była niegdyś z obecnymi polanami Wyżnia i Niżnia Jarząbcza Polana, położonymi w Dolinie Chochołowskiej, z czasem przeniosła się w górę, na inne obiekty, np. Jarząbcze Szałasiska i Jarząbcze Rówienki.
Na Polanie Jarząbczej został zastrzelony w 1897 r. przez austriackiego żandarma Jasiek Stękała, uważany za ostatniego zbójnika tatrzańskiego. Jako dezerter ukrywał się na polanie przez 3 lata.
23 czerwca 1983 r. Jan Paweł II odbył wycieczkę z Polany Chochołowskiej przez Dolinę Jarząbczą. W pobliżu Jarząbczych Szałasisk, w miejscu, do którego dotarł, znajduje się krzyż i pamiątkowa tablica.
Jarząbcza Przełęcz,
Jarząbcza Przełęcz (1955 m[1][2], według wcześniejszych pomiarów 1954 m) – przełęcz w grani głównej Tatr Zachodnich pomiędzy Jarząbczym Wierchem (2137 m) a Kończystym Wierchem (2002 m)[3][4][5]. Granią tą biegnie granica polsko-słowacka. Południowe stoki spod przełęczy opadają stromo do Doliny Zadniej Raczkowej, Północne stoki zwane Koryciskami opadają do kotła lodowcowego Jarząbcza Rówień w Dolinie Jarząbczej. Są strome i pocięte licznymi bruzdami (żlebkami)[5]. Przez przełęcz da się przejść z Doliny Jarząbczej do Doliny Zadniej Raczkowej[6].
Pomiędzy Jarząbczą Przełęczą a Jarząbczym Wierchem znajduje się jeszcze w grani wypiętrzenie zwane Kopą Prawdy[5].
Jarząbczy Wierch,
Jarząbczy Wierch lub po prostu Jarząbczy (słow. Hrubý vrch) – szczyt w potężnej grani Otargańców w słowackich Tatrach Zachodnich, sąsiadujący w tej grani z Raczkową Czubą (2194 m). Znajduje się tuż powyżej (ok. 100 m na południe) grani głównej, pomiędzy Kończystym Wierchem (2002 m), od którego oddzielony jest Jarząbczą Przełęczą (1954 m), a Łopatą (1958 m), oddzielony od niej Niską Przełęczą (1831 m). Po szczytach tych i przełęczach biegnie granica polsko-słowacka[1]. Główny wierzchołek Jarząbczego Wierchu znajduje się na słowackiej stronie, granica państwowa biegnie bowiem granią główną, przez jego niższy punkt, na którym niesłusznie znajduje się polska tabliczka z wysokością 2137 m[2].
Jarząbczy Wierch wznosi się ponad dolinami: Jarząbczą (po polskiej stronie), Jamnicką i Raczkową (po słowackiej stronie). U podnóży jego urwistych wschodnich zboczy w Dolinie Raczkowej znajdują się trzy Raczkowe Stawy. Zbocza zachodnie są nieco łagodniejsze, wybitnie kamieniste i występują na nich charakterystyczne rowy na 4 poziomach. Z obydwu tych zboczy zimą osuwają się potężne lawiny. Dolna część północnych stoków to tzw. Niskie Turnie – pocięte żlebkami urwiste ściany stromo opadające do kotła lodowcowego Jarząbczej Równi[3].
Jest to wyniosły szczyt zbudowany z granodiorytów rohackich. Właściwy wierzchołek ma wysokość 2137 m. Prowadzi na niego zielony szlak turystyczny[2]. Z rzadkich w Polsce roślin występuje na Jarząbczym Wierchu rutewnik jaskrowaty, przymiotno węgierskie i jarząb nieszpułkowy[4].
Nazwa pochodzi od góralskiego rodu Jarząbków. Na mapie Baltazara Hacqueta z 1796 r. oznaczony był jako Iarszembina. Pierwszym zdobywcą szczytu był najprawdopodobniej szwedzki przyrodnik Göran Wahlenberg, który w 1813 r. pomierzył jego wysokość. Pierwsze wejście zimowe – narciarze Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy (Henryk Bednarski, Gustaw Kaleński) w 1910 r.[2] Ze szczytu rozległe widoki, szczególnie dobrze widać stąd pobliskie Rohacze, Starorobociański Wierch, Bystrą z Zadnią Kopą i masyw Barańca.
Jastrzębia Dolina,
Dolina Jastrzębia, Mała Papirusowa Dolina (słow. Malá Zmrzlá dolina, dawniej Jastrabá dolina, niem. Kleines Papirustal, węg. Kis-Papirusz-völgy) – wisząca dolina polodowcowa, boczne odgałęzienie Doliny Zielonej Kieżmarskiej (dolina Zeleného plesa) oddzielone od niej wysokim, pionowym progiem zwanym Jastrzębimi Spadami.
Dolina Jastrzębia położona jest w Tatrach Wysokich na terenie Słowacji pomiędzy:
- Doliną Jagnięcą (Červená dolina), od północnego wschodu rozdziela je krótka Jastrzębia Grań (Karbunkulový hrebeň) odchodząca od Czerwonej Turni (Belasá veža) z kulminacją w Jastrzębiej Turni (Jastrabia veža),
- Doliną Kołową (Kolová dolina), od północnego zachodu rozdziela je główna grań Tatr od Czerwonej Turni do Kołowego Szczytu (Kolový štít),
- Doliną Czarną Jaworową (Čierna Javorová dolina), od zachodu rozdziela je główna grań Tatr od Kołowego Szczytu do Czarnego Szczytu (Čierny štít),
- Doliną Dziką (Veľká Zmrzlá dolina), od południa rozdziela je północno-wschodnie ramię Czarnego Szczytu zwane Czarnym Grzbietem.
Pierwsze znane odwiedziny Doliny Jastrzębiej to wyprawa Stanisława Staszica z przewodnikami w 1804 r. W zimie byli tu jako pierwsi Gyula Hefty i István Laufer 25 marca 1912 r.
Dziś Dolina Jastrzębia nie jest dostępna dla turystów. Jej pusty, skalisty krajobraz jest widoczny z Magistrali Tatrzańskiej.
Jastrzębia Turnia,
Jastrzębia Turnia (słow. Jastrabia veža, niem. Karfunkelturm, węg. Karbunkulus-torony[1]) – szczyt o wysokości 2139[2] lub 2137[3][4] m, znajdujący się w słowackiej części Tatr Wysokich. Kończy on Jastrzębią Grań, która odchodzi w kierunku wschodnim od Czerwonej Turni (Belasá veža), znajdującej się w głównej grani Tatr pomiędzy Kołowym Szczytem a Jagnięcym Szczytem[2].
Topografia
Od najbliższego od zachodu w Jastrzębiej Grani Jastrzębiego Kopiniaczka szczyt jest odgraniczony głęboką Jastrzębią Przełęczą, z kolei we wschodniej grani Jastrzębiej Turni znajdują się następujące obiekty:
- Wyżnia Jastrzębia Kazalnica,
- Wyżnia Jastrzębia Szczerbina (Vyšná jastrabia štrbina),
- Wielki Jastrzębi Ząb (Veľký jastrabí zub),
- Pośrednia Jastrzębia Szczerbina (Prostredná jastrabia štrbina),
- Pośredni Jastrzębi Ząb (Prostredný jastrabí zub),
- Niżnia Jastrzębia Szczerbina (Nižná jastrabia štrbina),
- Mały Jastrzębi Ząb (Malý jastrabí zub)[3].
Jastrzębia Turnia to urwista, granitowa turnia w kształcie baszty[4]. Szczyt wznosi się ponad Zielonym Stawem Kieżmarskim i wraz z całą Jastrzębią Granią oddziela od siebie Dolinę Jastrzębią i Dolinę Jagnięcą[5].
W stronę Doliny Jagnięcej Jastrzębia Turnia opada dwoma ścianami – północną i północno-wschodnią, przedzieloną krawędzią w okolicy linii spadku wierzchołka. Obie te ściany mają wysokość ponad 100 m i są przecięte Niżnią i Wyżnią Sieczkową Drabiną. Do Doliny Zielonej Kieżmarskiej spada ściana południowo-wschodnia, ograniczona z prawej strony Długim Jastrzębim Żlebem, a z lewej Pośrednim Jastrzębim Żlebem. Z prawej graniczy ona z trójkątną południowo-wschodnią ścianą Pośredniego Jastrzębiego Zęba, osiągającą wysokość ok. 300 m. Sama ściana południowo-wschodnia ma ok. 400 m wysokości i wznosi się ponad Zielonym Stawem Kieżmarskim. Jej kulminacją jest Wyżnia Jastrzębia Kazalnica, nieco niżej znajduje się Niżnia Jastrzębia Kazalnica. Ku Jastrzębiemu Ogrodowi w Dolinie Jastrzębiej opadają natomiast kolejne dwie ściany szczytu: południowa i południowo-zachodnia. Ta pierwsza wznosi się ponad Niżnią Jastrzębią Drabiną, druga ponad Jastrzębim Piargiem. Przez urwiska tych ścian przebiega w poprzek Wyżnia Jastrzębia Drabina, a granicą pomiędzy nimi jest 250-metrowy południowy filar Jastrzębiej Turni. W ścianie południowo-zachodniej wyróżnia się wielki, głęboki Komin Diešków[3].
Turystyka i taternictwo
Turnia dostępna jest tylko dla taterników, ale jej podnóżami prowadzi szlak turystyczny na Jagnięcy Szczyt. Na jej południowych ścianach znajduje się około 20 trudnych dróg wspinaczkowych[5]. Najdogodniejsza droga na szczyt wiedzie od Jastrzębiej Przełęczy i obchodzi zachodnią grań przez Wyżnią Jastrzębią Kazalnicę[3].
Widok ze szczytu jest dość ograniczony, ale ciekawy. Widoczne jest stąd otoczenie Doliny Kieżmarskiej, Kieżmarski Szczyt, Mały Kieżmarski Szczyt, Łomnica i Durny Szczyt[3].
Historia
Ze szczytem związana jest legenda o ukrytym w niej pięknym karbunkule (rubinie), który miał kiedyś świecić na jej niedostępnym wierzchołku. Podanie to spisali m.in. Robert Townson (1793) i Maciej Bogusz Stęczyński (1845). Spiska wersja Karfunkelturm występowała w 1802 r. u Johanna Asbótha[4]. To samo pochodzenie ma słowacka nazwa grani i szczytu (Karbunkulová veža, również w języku węgierskim szczyt nazywa się: Karbunkulus-torony lub Rubint-torony[1]). Obecną nazwę wprowadził do literatury Jan Gwalbert Pawlikowski, który w 1878 r. miał zasłyszeć ją od Słowaków ze Stwoły[4].
Pierwsze odnotowane wejścia:
letnie – Maciej Sieczka, ok. 1880 r., z inicjatywy Jana Gwalberta Pawlikowskiego,
zimowe – Tihamér Szaffka, Imre Barcza i Oszkár Jordán, 10 kwietnia 1909 r.[3]
Poeta Kazimierz Andrzej Jaworski, który zdobył jej wierzchołek w 1926 r., opisał ją słowami: Jestem z wszystkich najmniejsza, lecz wiem żem najśliczniejsza. Fotografie z tego szczytu wykonał w 1906 r. Mieczysław Karłowicz[4]. Do legendy o karbunkule nawiązywali liczni twórcy, w tym Franciszek Henryk Nowicki (1884) czy Tadeusz Dropiowski (Karbunkuł; Cztery sceny fantastyczne z Tatr Spiskich, 1921). Do dwóch pieśni o szczycie skomponował muzykę Johann Móry[5].
Jatki,
Bielskie Jatki lub po prostu Jatki (słow. Jatky, niem. Fleischbänke, Belaer Fleischbänke, węg. Mészárszékek[1]) – skalisty grzbiet znajdujący się w głównej grani Tatr Bielskich na Słowacji i stanowiący najwyższą część tej grani na wschód od Szalonego Wierchu.
Przebieg grani
Grzbiet na zachodzie rozpoczyna się zboczami opadającymi na Szaloną Przełęcz (Sedlo pod Hlúpym, 1933 m), która oddziela go od Szalonego Wierchu (Hlúpy, 2061 m), leżącego na północno-wschodnim krańcu grani głównej Tatr[2]. Kolejno na wschód znajdują się wzniesienia, poprzedzielane płytkimi przełęczami:
- Zadnie Jatki (Zadné Jatky) – dwa wierzchołki: 2020 m i 1984 m
- Przełączka nad Wielkim Koszarem – 1950 m
- Pośrednie Jatki – 1980 m
- Przełączka nad Małym Koszarem – 1964 m
- Skrajne Jatki (Przednie Jatki, Predné Jatky) – dwa wierzchołki o wysokości ok. 2012 m
- Golica Bielska – 1981 m[3].
Golica Bielska jest ostatnim wzniesieniem w grani Bielskich Jatek i razem z dwuwierzchołkowymi Skrajnymi Jatkami tworzy charakterystyczny kształt korony, widocznej z Doliny Przednich Koperszadów. Na wschód od Golicy Bielskiej znajduje się rozłożysty masyw Bujaczego Wierchu (Bujačí vrch, 1960 m), oddzielony od grzbietu Jatek szeroką Bujaczą Przełęczą[2].
Zadnie i Skrajne Jatki są odpowiednio czwartym i piątym co do wysokości szczytem w całych Tatrach Bielskich.
Otoczenie
Grzbiet Bielskich Jatek ma długość ok. 3 km. Jego południowe zbocza opadają dość stromo do Doliny Przednich Koperszadów, górnego piętra Doliny Kieżmarskiej. U stóp Jatek znajdują się Bielska Rówień i polana Jeruzalem[2]. Do dolin Przednich Koperszadów i Kieżmarskiej opadają Szalony Żleb oraz Żleb spod Jatek[3].
Północne stoki Jatek Bielskich na niektórych fragmentach są nieco mniej strome. Ku północy od grani Jatek odchodzą też odnogi: długie Kozi Klin z Szaloną Turnią, Łasztowicą i Opaloną Turnią oraz grań rozwidlająca się w Turni nad Jaworzynką, a także krótsze Ciaskowy Klin i Pośredni Diabli Grzbiet. Grzbiety te rozdzielają kilka dolin: Szeroką, Kępy, Jaworzynkę Bielską oraz Wielki i Mały Koszar, górne piętra Doliny pod Koszary[3][2].
Turystyka
Granią Jatek Bielskich do 1978 r. prowadził najbardziej wysunięty na wschód fragment Magistrali Tatrzańskiej, wybudowany już w latach 1893–94 i 1907–08. Został on jednak zamknięty, a na terenie grzbietu utworzono rezerwat ścisły. Obecnie wstęp na teren Jatek jest wzbroniony[3]. Najlepsze widoki na grań rozciągają się z okolic Przełęczy pod Kopą (rozwidlenie szlaków zielonego i niebieskiego) oraz z zielonego szlaku, wiodącego Doliną Kieżmarską[2].
Wschodnia część grani Jatek na niektórych mapach widnieje pod nazwą Koszary (Košiare). Nazwa samego grzbietu prawdopodobnie wiąże się z częstymi przypadkami spadania z jej południowych zboczy wypasanych w przeszłości bydła i koni[3].
Jaworowa Dolina,
Dolina Jaworowa (słow. Javorová dolina, niem. Javorovatal, Uhrngärtner Grund, Ahorntal, węg. Javorova-völgy, Jávor-völgy) – duża (ok. 10 km długości, 40 km² powierzchni), silnie rozgałęziona walna dolina tatrzańska położona na terenie Słowacji, po północnej stronie Tatr Wysokich.
Topografia
Wylot doliny znajduje się na wysokości ok. 1000 m n.p.m., w pobliżu Jaworzyny Tatrzańskiej (Tatranská Javorina), najbardziej na północ wysuniętej osady tatrzańskiej na Słowacji, położonej pod zachodnimi zboczami Tatr Bielskich, nad brzegiem Jaworowego Potoku (Javorinka). Dolina wznosi się w kierunku południowym, przechodząc pod koniec w tarasowo ukształtowane górne piętro zwane Doliną Zadnią Jaworową (Zadná Javorová dolina). W Dolinie Zadniej Jaworowej główna oś doliny skręca w kierunku wschodnim, podchodząc pod Lodową Przełęcz (Sedielko, 2376 m). Najwyższym punktem w otoczeniu doliny jest wierzchołek Lodowego Szczytu (Ľadový štít) – 2627 m.
Dolina Jaworowa graniczy:
- od zachodu z Doliną Białki i jej główną gałęzią – Doliną Białej Wody (Bielovodská dolina); rozdziela je północno-zachodnie ramię Szerokiej Jaworzyńskiej (Široká, 2210 m) wznoszące się od Gombosiego Wierchu (Gombošov vrch, 1194 m) przez Karczmarski Wierch (Skalka, 1438 m), Golicę (Holica, 1628 m), Zadnią Kopę (Zadná kopa, 1674 m), Horwacki Wierch (Horvátov vrch, 1902 m) i Spismichałową Czubę (Zámky, 2010 m) po główny wierzchołek Szerokiej Jaworzyńskiej (2210 m), a następnie Jaworowa Grań (Javorový hrebeň), dzieląca się na Jaworowe Wierchy i Jaworowe Turnie (Javorové veže), zakończona Małym Jaworowym Szczytem (Malý Javorový štít, 2380 m)
- od południa z Doliną Staroleśną (Veľká Studená dolina); rozdziela je główna grań Tatr od Małego Jaworowego Szczytu przez Jaworowy Szczyt (Javorový štít, 2418 m) i Ostry Szczyt (Ostrý štít, 2367 m) do Małego Lodowego Szczytu (Široká veža, 2462 m)
- od południowego wschodu z Doliną Małej Zimnej Wody (Malá Studená dolina); rozdziela je główna grań Tatr od Małego Lodowego Szczytu przez Lodową Kopę (Malý Ľadový štít, 2603 m), Lodowy Szczyt (Ľadový štít, 2627 m), Śnieżny Szczyt (Snehový štít, 2465 m) do Wyżniego Baraniego Zwornika (Vyšná Barania strážnica, ok. 2500 m)
od wschodu z Doliną Kieżmarską (Dolina Kežmarskej Bielej vody); rozdziela je główna grań Tatr od Wyżniego Baraniego Zwornika przez Czarny Szczyt (Čierny štít, 2429 m), Kołowy Szczyt (Kolový štít, 2418 m), Modrą Turnię (Zmrzlá veža, 2312 m), Czerwoną Turnię (Belasá veža, 2290 m), Jagnięcy Szczyt (Jahňací štít, 2230 m) i Przełęcz pod Kopą (Kopské sedlo, 1750 m) po Szalony Wierch (Hlúpy, 2061 m)
- od północy z dolinami północnych stoków Tatr Bielskich – Doliną do Regli (Monkova dolina), Strzystarskim Żlebem (Tristárska dolina), Doliną Hawranią (Havrania dolina), Doliną Nową (Nová dolina) i Doliną Międzyścienną (Medzistenná dolina); rozdziela je główna grań Tatr Bielskich od Szalonego Wierchu przez Płaczliwą Skałę (Ždiarska vidla, 2142 m), Hawrań (Havran, 2152 m), Nowy Wierch (Nový, 2010 m), Murań (Muráň, 1890 m), Mały Murań (Malý Muráň, 1356 m) po Rogową (Rogová, 1268 m).
Dolina Jaworowa rozgałęzia się w liczne boczne doliny i żleby. Są to:
- po stronie zachodniej doliny boczne wcinające się w masyw Szerokiej Jaworzyńskiej lub Jaworowych Wierchów, na terenie ścisłego rezerwatu przyrody:
-- Dolina Białego Potoku,
-- Dolina Szeroka (Široká dolina) – największa powierzchniowo gałąź po stronie zachodniej; jej prawe (wschodnie) odgałęzienie to Dolina Świstowa Jaworzyńska (Dolina Svišťoviek),
-- Suchy Żleb Jaworowy,
-- Koński Żleb,
-- Świstówka Jaworowa (dolina Javorinka),
-- Dolina Zielona Jaworowa (Zelená Javorová dolina),
-- Dolina Żabia Jaworowa (Žabia Javorová dolina),
- po stronie wschodniej:
-- Bujak,
-- Stefanowy Żleb (Dolina Štefanky),
-- Dolina Zadnich Koperszadów (Zadné Meďodoly) z odgałęzieniami: Doliną Kołową (Kolová dolina) i Doliną Skoruszową (Jahňacia dolina),
-- Dolina Czarna Jaworowa (Čierna Javorová dolina) z Doliną Śnieżną (Ľadová dolinka),
-- Dolina Sucha Jaworowa (Suchá dolina),
-- Sobkowy Żleb.
Wody
Jaworowy Potok w dolnej części Doliny Jaworowej
Zielony Staw Jaworowy, nad nim Zielona Przełęcz
Głównym ciekiem wodnym doliny jest Jaworowy Potok (Javorinka) wypływający z Żabiego Stawu Jaworowego i wpadający do Białki na wysokości ok. 805 m, poza Tatrami. Jego dopływami w obrębie Doliny Jaworowej są (wymienione w kolejności od góry):
- dopływy lewe: Ryglowa Woda, Żabi Potok Jaworowy, Zielony Potok Jaworowy (Zelený potok), Świstowa Woda, Koński Potok, Suchy Potok Jaworowy, Szeroki Potok (Široký potok), Biały Potok (Biely potok),
- dopływy prawe: Zadnia Sobkowa Woda, Skrajna Sobkowa Woda, Sucha Woda Jaworowa, Czarny Potok Jaworowy (Čierny potok), Koperszadzki Potok (Meďodolský potok), Stefanowy Potok (Štefanka), Bujaczy Potok.
Wodospady są najliczniejsze w Dolinie Czarnej Jaworowej (Czarna Siklawa w głównej części doliny, Wielka, Srebrna i Złota Sikawka w Dolinie Śnieżnej). Seria niewysokich kaskad i wodospadów istnieje na Jaworowym Potoku, w pobliżu Jaworowej Polany (Javorová poľana).
W dolinie znajduje się 6 stałych jezior. Są to (w kolejności od największego do najmniejszego):
- Kołowy Staw (Kolové pleso, 1565 m, 1,67 ha) – największy, leżący w Dolinie Kołowej,
- Żabi Staw Jaworowy (Žabie Javorové pleso, 1878 m, 1,11 ha) – najwyżej położony w dolinie staw, leżący w Dolinie Zadniej Jaworowej,
- Czarny Staw Jaworowy (Čierne Javorové pleso, 1492 m, 0,81 ha) – najniżej położony, leżący w Dolinie Czarnej Jaworowej,
- Zielony Staw Jaworowy (Zelené Javorové pleso, 1815 m, 0,75 ha) – w Dolinie Zielonej Jaworowej,
- Mały Żabi Staw Jaworowy (Malé Žabie Javorové pleso, 1704 m, 0,19 ha) – w Dolinie Żabiej Jaworowej,
- Cichy Staw (Tiché pleso, ok. 1750 m, 0,05 ha) – pochodzenia krasowego, w Dolinie Szerokiej.
Oprócz wymienionych stawów jest też kilka okresowych zbiorników wodnych: Płaczliwe Stawki, Koperszadzkie Stawki, Ryglowe Oka, Sobkowe Oko, Świstowe Oko i Ciche Oko (Malé Tiché pleso).
Geologia
Południowa część doliny rozwinęła się na obszarze zbudowanym ze skał krystalicznych – granitów, granodiorytów i tonalitów.
Skały osadowe wieku mezozoicznego (piaskowce, wapienie, dolomity, łupki i margle) występują w części północnej (Tatry Bielskie, masyw Szerokiej Jaworzyńskiej, Czarnogórska Czuba, Skoruszowy Dział). Są to utwory:
- serii wierchowej – masyw Szerokiej Jaworzyńskiej, Czarnogórska Czuba, Skoruszowy Dział,
- serii reglowej dolnej – południowe zbocza Tatr Bielskich, wzniesienia reglowe (Suchy Wierch Jaworowy, Zadnia Kopa, Karczmarski Wierch).
Szczyt Szerokiej Jaworzyńskiej oraz górną część jej północnych ramion budują granity – jest to tzw. czapka krystaliczna. Na niewielkim fragmencie Koperszadzkiej Grani występuje zlepieniec koperszadzki – najstarsza tatrzańska skała osadowa wieku permskiego.
Z obecnością skał wapiennych wiążą się liczne zjawiska krasowe, takie jak jaskinie i wywierzyska. Najdłuższą i najgłębszą jaskinią Doliny Jaworowej jest jaskinia Jaworzynka (Javorinka) – długość odkrytych korytarzy 10501 m, deniwelacja 477 m[1]. Inne znane jaskinie to m.in.: Czarnogórska Jaskinia (Čiernohorská jaskyňa), Murańska Jaskinia (Muráňská jaskyňa), Ciasna Jaskinia (Tesná jaskyňa), System Suchej i Mokrej Dziury (Systém Suchej a Mokrej diery).
W plejstocenie Dolina Jaworowa była wielokrotnie zlodowacona. Główny lodowiec zasilany był polami firnowymi z górnych pięter, a jego jęzor kończył się w pobliżu wylotu doliny. Dolina Szeroka posiadała krótki lodowiec, który nie łączył się z głównym – dolna część doliny nie uległa zlodowaceniu. Po działalności lodowców pozostały charakterystyczne ślady w postaci U-kształtnego profilu górnej części doliny, bocznych dolinek wiszących, cyrkowych jezior, moren i innych form rzeźby polodowcowej.
Przyroda
Dzięki znacznym deniwelacjom na obszarze Doliny Jaworowej wykształciły się wszystkie typowe dla Tatr piętra roślinności: regiel dolny, regiel górny, piętro kosodrzewiny, hale i piętro turni. Bardzo zróżnicowane podłoże geologiczne przekłada się na bogactwo flory – rosną tu zarówno gatunki charakterystyczne dla podłoża granitowego, jak i wapiennego. Wśród lasów znajduje się kilkanaście różnej wielkości polan. M.in. Gałajdówka (Poľana pod Muráňom), Polana pod Upłazem (Poľana pod Úplazom), Jaworzynka (Javorinská poľana), Jaworowa Polana (Javorová poľana), a w Dolinie Szerokiej Kubalowa Polana (Kubalova poľana), Michałczyna Polana (Michalčina poľana), Sucha Polana (Suchá poľana) i Szeroka Polana (Široká poľana). Część obszarów leśnych zajmują stare wiatrołomy. W ostatnich latach poważnym zagrożeniem dla jaworzyńskich lasów stała się gradacja kornika drukarza, która spowodowała zamieranie drzew na dużym obszarze. Długotrwała ochrona doliny skutkuje obfitością fauny, zwłaszcza zwierzyny leśnej.
Cały obszar Doliny Jaworowej leży od 1949 r. w granicach TANAP-u i prawie w całości objęty jest ścisłą ochroną rezerwatową. Ścisłe rezerwaty przyrody, których całość lub fragment znajduje się na terenie doliny, to rezerwaty: "Javorová dolina", "Bielovodská dolina" i "Belianske Tatry".
Historia
Prawdopodobnie już od końca XIII wieku Dolina Jaworowa należała do tzw. państwa niedzickiego. W 1589 r. kupił je Jerzy Horváth Palocsay, po czym tereny te pozostały własnością rodziny Horváthów Palocsayów do 1856 r., kiedy odziedziczyli je Salamonowie. Górna część Doliny Zadnich Koperszadów należała od 1671 r. do miasta Biała Spiska. W 1879 r. całą Dolinę Jaworową (oprócz części Zadnich Koperszadów) zakupił książę Christian Hohenlohe. Urządził on w Tatrach Jaworzyńskich wielki zwierzyniec, ogrodzony płotem, którego resztki zachowały się w niektórych miejscach do dnia dzisiejszego. Obejmował on oprócz Doliny Jaworowej także Dolinę Białej Wody i zachodnią część Tatr Bielskich. Hohenlohe zakazał wstępu na teren zwierzyńca turystom (1887 r.), a następnie udostępnił im jedynie dwa szlaki – na Polski Grzebień i na Przełęcz pod Kopą. Silnie ograniczył też pasterstwo, co niewątpliwie korzystnie wpłynęło na stan lasów w dolinie. Do swojego zwierzyńca sprowadzał obce gatunki (np. koziorożce z Alp, jelenie z Kaukazu i Ameryki, żubry i bizony). Hohenlohe urządzał tu częste polowania. Po jego śmierci Tatry Jaworzyńskie przeszły na własność siostrzeńca, Augusta Hohenlohego, który w roku 1935 sprzedał je państwu czechosłowackiemu. Tatry Jaworzyńskie były od zakończenia I wojny światowej terenem spornym między Polską a Czechosłowacją i weszły na krótko w skład II RP pod koniec listopada 1938 r. Po rozpoczęciu II wojny światowej tereny te zostały zwrócone Republice Słowackiej przez III Rzeszę. Po wojnie weszły w skład Czechosłowacji, a od 1993 r. – Słowacji.
Pasterstwo w Dolinie Jaworowej istniało od XVI wieku. Było ono uprawiane przede wszystkim przez mieszkańców Jurgowa, ale także Czarnej Góry, Łapsz Wyżnich, Rzepisk, Lendaku i Białej Spiskiej, do której należała część Doliny Zadnich Koperszadów. Pasterstwo trwało do roku 1955, kiedy zostało ostatecznie zakazane przez TANAP.
W Dolinie Kołowej prowadzone były prace górnicze związane z wydobyciem rud miedzi i srebra, a w Dolinie Świstowej Jaworzyńskiej – rud żelaza (w 1759 r. baron Ferenc Horváth Palocsay założył w Jaworzynie hutę).
W Dolinie Jaworowej nigdy nie istniało schronisko turystyczne, były natomiast szałasy pasterskie, gajówki, domki myśliwskie oraz szopy i karmniki. Obecnie w dolinie znajdują się dwie leśniczówki: na Gałajdówce – „Pod Muráňom” i przy wylocie Doliny Szerokiej – „Kubalová”. Oprócz leśniczówek i budynków im towarzyszących, domki służbowe TANAP-u stoją na Skoruszowym Burdelu (Burdel) i w środkowej części doliny (nieco na północ od ujścia Doliny Zielonej Jaworowej, w pobliżu szlaku turystycznego).
Jaworowe Szczyty,
Jaworowy Szczyt (słow. Javorový štít, niem. Krotenseespitze, węg. Varangyos-tavi-csúcs) – słowacki szczyt o wysokości 2418 m n.p.m.[1] (według wcześniejszych pomiarów 2417 m) w głównej grani Tatr, położony pomiędzy Małym Jaworowym Szczytem (Malý Javorový štít) a Ostrym Szczytem (Ostrý štít).
Topografia
Od Małego Jaworowego Szczytu wierzchołek jest oddzielony przełęczą Rozdziele (Javorová škára), głęboko wciętą w niemal poziomą grań szczytową. Bliżej Rozdziela znajduje się niższy zachodni wierzchołek, Pośredni Jaworowy Szczyt (Prostredný Javorový štít). Na wschód od niego, za płytką Jaworową Szczerbiną (Javorová štrbina), położony jest główny wierzchołek. Od Małego Ostrego Szczytu w masywie Ostrego Szczytu jest on oddzielony Jaworową Przełęczą (Javorové sedlo).
Jaworowy Szczyt widziany od wschodu
Jaworowy Szczyt i Jaworowy Mur
Zbocza opadają w kierunku dolin: Zadniej Jaworowej (Zadná Javorová dolina) i Staroleśnej (Veľká Studená dolina). Północne ściany schodzące do Doliny Jaworowej tworzą wysokie (ok. 400 m) urwiska, którymi poprowadzono znane drogi taternickie. Razem ze ścianami Małego Jaworowego Szczytu i Jaworowych Turni tworzą one Jaworowy Mur – jeden z najpotężniejszych murów skalnych w Tatrach. W kierunku Doliny Staroleśnej, na południowy wschód od wierzchołka Jaworowego Szczytu odchodzi granitowa Siwa Grań o długości kilkuset metrów, kończąca się w pobliżu szlaku turystycznego poprowadzonego z przełęczy Czerwona Ławka (Priečne sedlo) do Schroniska Zbójnickiego. Znajdują się w niej kolejno: Siwy Przechód, Siwa Kopa, Siwa Ławka, Siwy Mnich, Siwa Szczerbina i Siwy Mniszek. Na południowy zachód od grani rozciąga się Jaworowa Galeria, pochyły taras ograniczony z dołu Jaworowymi Basztami. W grani opadającej od głównego wierzchołka na Jaworową Przełęcz znajdują się niewielkie Siwe Czuby (Sivé zuby), oddzielone trawiastymi Siwymi Wrótkami (Sivé vrátka).
Historia i nazewnictwo
Pierwsze odnotowane wejścia – krakowianin Karol Englisch z matką Antoniną i przewodnikiem Johannem Hunsdorferem 13 sierpnia 1897 r., zimą węgierscy taternicy: Gyula Hefty i Gyula Komarnicki 9 grudnia 1911 r. Do najważniejszych dróg w masywie należy m.in. te wyznaczone w 1932 r. na północnej ścianie przez Wiesława Stanisławskiego. W zimie pierwszy raz ścianą tą weszli Zbigniew Korosadowicz i Jan Staszel 5–7 stycznia 1933 r.[2]
Nazwa szczytu związana jest z położoną poniżej Doliną Jaworową.
Jaworowe Turnie,
Jaworowe Turnie (słow. Javorové veže, niem. Javorovatürme, Ahorntürme, węg. Javorova-tornyok[1]) – pięć wybitnych turni w Jaworowej Grani – bocznej grani odchodzącej od Małego Jaworowego Szczytu (Malý Javorový štít) w kierunku północno-zachodnim. Grań ta położona jest pomiędzy Doliną Białej Wody (Bielovodská dolina) i Doliną Jaworową (Javorová dolina). Od Małego Jaworowego Szczytu oddzielona jest Wyżnią Rówienkową Przełęczą (Zadné Javorové sedlo).
Kolejno od Wyżniej Rówienkowej Przełęczy znajdują się:
Zadnia Jaworowa Turnia (Zadná Javorová veža, ok. 2335 m n.p.m.),
Wyżnia Ryglowa Przełęcz (Horné Ríglové sedlo),
Wielka Jaworowa Turnia (Veľká Javorová veža, 2291 m),
Ryglowa Przełęcz (Ríglové sedlo),
Pośrednia Jaworowa Turnia (Prostredná Javorová veža, ok. 2209 m),
Zadnia Rogowa Przełęcz (Zadné Rohové sedlo),
Jaworowy Róg (Javorový roh, 2238 m),
Pośrednia Rogowa Przełęcz (Prostredné Rohové sedlo),
Rogowa Grań (Rohový hrebeň),
Skrajna Rogowa Przełęcz (Predné Rohové sedlo),
Skrajna Jaworowa Turnia (Predná Javorová veža, 2222 m).
Turnie te opadają na północny wschód (do Doliny Jaworowej) wysokimi i urwistymi ścianami skalnymi, tworzącymi wspólnie z urwiskami Jaworowych Szczytów wspaniały mur skalny – Jaworowy Mur. Od strony Doliny Rówienek urwiska są nieciągłe i wyraźnie niższe. Oprócz wymienionych obiektów w grani znajduje się wiele mniejszych turniczek i zębów skalnych.
Kontynuacją Jaworowych Turni na północny zachód są Jaworowe Wierchy, za którymi wypiętrza się rozłożysty masyw Szerokiej Jaworzyńskiej. Od najbliższego z grupy Jaworowych Wierchów Żabiego Wierchu Jaworowego oddziela je Skrajna Jaworowa Przełęcz (Predné Javorové sedlo).
Jaworowe Turnie oraz Jaworowe Wierchy tworzą razem tzw. Jaworową Grań (Javorový hrebeň).
Jaworzyna Tatrzańska,
Jaworzyna Tatrzańska (dawniej także Jaworzyna Spiska[4], słow. Tatranská Javorina, niem. Uhrngarten, węg. Javorina) – wieś (obec) w północnej Słowacji, w powiecie Poprad, w historycznym rejonie Spisz. Miejscowość jest atrakcyjna turystycznie. Położona jest w Kotlinie Jaworzyńskiej u wylotu Doliny Jaworowej i otoczona szczytami Tatr.
Do 21 grudnia 2007 r. funkcjonowało obok wsi przejście graniczne Tatranská Javorina - Łysa Polana.
Historia
Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z roku 1320[5], jednak de facto początki Jaworzyny sięgają XVIII wieku. W 1759 na jej obecnym terenie rodzina Horváth uruchomiła hutę żelaza. Pracowali w niej sezonowi pracownicy z niedalekiego Jurgowa, innych rejonów Spisza, Moraw, Śląska, a nawet z Czech. Wokół huty utworzyła się niewielka osada, która zaczęła podupadać w II połowie XIX wieku – wyczerpały się złoża rudy, a w Zakopanem otwarto konkurencyjną hutę. Nowi właściciele – rodzina Solomonów – postanowiła otworzyć we wsi fabrykę papy. W 1879 Jaworzynę kupił pruski junkier Christian Kraft Fürst von Hohenlohe-Öhringen. Wtedy na dobre powstała tutaj wioska, a właściciel zainwestował pieniądze w odbudowę miejscowych lasów, zdewastowanych wycinkami oraz pasterstwem i założył hodowlę zwierząt. Teren był niedostępny dla pasterzy, drwali i turystów i strzeżony przed nieproszonymi gośćmi. Dla siebie książę wybudował na Maćkowej Polanie pałacyk myśliwski, w którym (jako ośrodku rządowym) pod koniec 1938 gościł prezydent Ignacy Mościcki. Pod koniec XIX wieku książę Hohenlohe-Öhringen postawił drewniany katolicki kościółek św. Anny (mimo że sam był ewangelikiem). Zmarł w 1926 i został pochowany zgodnie ze swoją wolą na miejscowym cmentarzu. Majątek odziedziczył jego bratanek August, ale w 1936 sprzedał go państwu.
W okresie międzywojennym miejscowość zasłynęła głównie jako teren sporu pomiędzy Polską a Czechosłowacją. Po utracie kontroli tych terenów przez Węgry w listopadzie 1918 do Jaworzyny wkroczyło polskie wojsko, a później polska administracja. W styczniu 1919 Jaworzynę zajęły wojska czechosłowackie i administracja tego państwa, a wobec braku porozumienia pomiędzy Warszawą a Pragą zdecydowano o przeprowadzeniu plebiscytu na Spiszu, zaś sporny teren obsadziły wojska francuskie. Ostatecznie do plebiscytu nie doszło (Polska poszła na ustępstwa, gdyż toczyła się wówczas wojna z bolszewikami), a Rada Ambasadorów zdecydowała, że większość Spiszu przypadnie Czechosłowacji. Polska próbowała jeszcze zmienić wynik decyzji odnośnie do Jaworzyny Tatrzańskiej i miejscowości Zdziar, ale Liga Narodów 12 III 1924 pozostawiła je w granicach Czechosłowacji[6]. Jaworzyna straciła na tym gospodarczo, gdyż tereny przyłączone do Polski i oddzielone granicą były powiązane z nią ekonomicznie.
10 Brygada Kawalerii podczas zajmowania Jaworzyny Spiskiej, listopad 1938
W 1938, wykorzystując osłabienie Czechosłowacji, Polska wystosowała ultimatum, w którym przedstawiła swoje żądania terytorialne wobec autonomicznej Słowacji. Ostatecznie po okresie drobnych starć zbrojnych i rokowań w grudniu 1938 Jaworzynę wraz z okolicą przyłączono do Polski. 30 czerwca 1939 wieś weszła w skład gminy Bukowina Tatrzańska[7]. W 1939 Słowacja odzyskała wieś, powracając w tym rejonie do granicy sprzed 1938. Stan ten po II wojnie światowej nie uległ już zmianie i Jaworzyna znalazła się w granicach Czechosłowacji, a od 1993 – Słowacji.
Od 1947 do 1992 Jaworzyna wchodziła w skład gminy Zdziar (Ždiar). Obecnie częścią gminy Jaworzyna jest osiedle Podspady (Podspády).
Jaworzynka Dolina,
Dolina Jaworzynka, zwykle nazywana po prostu Jaworzynką – dolina w Tatrach, stanowiąca wschodnie odgałęzienie Doliny Bystrej.
Topografia
Odgałęzia się od Doliny Bystrej w Kuźnicach na wysokości 1014 m. Otoczenie doliny stanowią: od wschodu Boczań i Skupniów Upłaz, od południa Wielka Kopa Królowa, Mała Kopa Królowa i Kopa Magury, od zachodu północno-zachodnie ramię Kopy Magury w którym wznoszą się Jaworzyńska Czuba, Zawrat Kasprowy i Jaworzyńskie Czoła. W górnej części dolina rozgałęzia się – orograficznie prawe odgałęzienie tworzy Długi Żleb podchodzący pod Przełęcz między Kopami, zaś lewe to Żleb pod Czerwienicą wcinający się między stoki Małej Kopy Królowej i Kopy Magury[1]. W górnej części doliny, na stokach Jaworzyńskich Turni, znajduje się nieudostępniona turystycznie Jaskinia Magurska[2].
W orograficznie prawych zboczach doliny poniżej Skupniowego Upłazu wznoszą się liczne skały i turniczki: Cyganka, Cycek, Cygan, Parzące Turnie, Mnich, Krzemionka, Wołowa Turnia i Gruba Turnia[3]. Skałę Mnich (8 m wysokości) Władysław Cywiński uważa za jedną z najtrudniej dostępnych w całych Tatrach. Zdobył ją Robert Janik[4].
Opis doliny
Dolina wyżłobiona jest całkowicie w skałach wapiennych. Jest wąska i długa, wyglądem przypomina wąwóz, a jej zbocza są strome. Dolna część doliny, na której znajduje się polana Jaworzynka z szałasami, jest niemal całkowicie płaska i pozioma. W dnie doliny znajduje się koryto potoku Jaworzynka, jednak woda spływa nim tylko po większych opadach, dolina ma bowiem podziemne odwodnienie. Sprawia to, że w dolinie jest cicho. Turyści dawno już doceniali walory tej doliny. Stefan Żeromski pisał: „tego wąwozu Jaworzyny pod Magurą do śmierci nie zapomnę...”, a Felicjan Faleński nazywał ją „doliną ciszy, cienia i pogody”[2].
W orograficznie prawych zboczach doliny znajdują się charakterystyczne wapienne ostańce skalne. Długoletnie pasterstwo i prace górnicze spowodowały, że każdej części tych zboczy i skałkom nadano nazwę. Nazwy te straciły już znaczenie, gdyż obecnie nie są już nikomu potrzebne. Zbocza lewe nie uległy takiemu zniszczeniu jak prawe, gdyż były zbyt strome zarówno dla celów pasterskich, jak i do wyrębu. Zachowały się na nich spore fragmenty naturalnych lasów urwiskowych. Władysław Cywiński w przewodniku Tatry pisze, że w położonej blisko miasta i licznie odwiedzanej przez turystów dolinie Jaworzynce jest więcej dużych zwierząt (jeleni, kozic) niż w dzikiej, ściśle chronionej i praktycznie nieodwiedzanej przez ludzi Dolinie Waksmundzkiej czy Pyszniańskiej. Zagląda tutaj niedźwiedź brunatny, a być może ma nawet w dolinie gawrę[4]. Stwierdzono tutaj występowanie rzadkich w polskich Karpatach roślin takich jak dwulistnik muszy i sosna drzewokosa[5].
Przez dolinę wiedzie bardzo popularny szlak turystyczny na Halę Gąsienicową.
Historia
W przeszłości dolina była jednym z ośrodków pasterstwa w Tatrach. Całą dolinę, łącznie ze stokami, zajmowała Hala Jaworzynka, do której należała znajdująca się na dnie doliny polana Jaworzynka[6]. Nadmierny wypas stoków wschodnich doprowadził do ich całkowitej erozji; stoki te zamienione zostały w piarżyste usypisko. Ich regenerację rozpoczęto już przed II wojną światową i kontynuowano po wojnie. Najskuteczniejsze okazało się zalesienie ich modrzewiem i olchą. Te dwa gatunki drzew obcych florze Tatr najlepiej zniosły warunki panujące w tej dolinie (m.in. dobowe różnice temperatur dochodzące do 60°C); są też bardziej od świerka odporne na wiatrołomy[4].
W dolinie prowadzono również prace górnicze – wydobywano rudy żelaza. Po pracach tych pozostały jeszcze sztolnie i zwałowiska płonnego urobku. W 1920 r. na zboczu doliny wybudowano pierwszą w Polsce dużą skocznię narciarską. Jej rekord wynosił 42 m[2].
Jaworzyńska Kopa,
Jaworzyńska Kopa (słow. Javorína, 1277 m n.p.m.) – szczyt w grani głównej słowackich Tatr Zachodnich, po wschodniej stronie Wyżniej Huciańskiej Przełęczy. Tuż za Jaworzyńską Kopą, we wschodnim kierunku znajduje się Mała Biała Skała. Zbocza południowe obydwu tych szczytów opadają do Doliny Suchej Sielnickiej. Jaworzyńska Kopa jest szczytem zwornikowym – w południowo-zachodnim kierunku odchodzi od niej długa boczna grań poprzez Jaworzyńską Przełęcz, Golicę Huciańską, Kwaczańską Przełęcz aż do Ostrego Wierchu Kwaczańskiego.
Jaworzyńska Kopa jest zalesiona, ale od południowo-wschodniej strony jej wierzchołek tworzy wysoką i bardzo stromą wapienną ścianę sterczącą ponad lasem. Po tej ścianie szczyt Jaworzyńskiej Kopy jest łatwo rozróżnialny.
Jaworzyńska Przełęcz,
Jaworzyńska Przełęcz (1605 m) – przełęcz pomiędzy Kopą Magury (1704 m) a Jaworzyńską Czubą (ok. 1625 m) w polskich Tatrach Zachodnich. Jest to płaska i trawiasta przełęcz w grzbiecie odchodzącym na północny zachód od Kopy Magury (a dokładniej WNW) i oddzielającym Dolinę Kasprową od doliny Jaworzynki. Trawiasto-kosówkowy stok opadający do doliny Jaworzynki nosi nazwę Gładkie. Jakieś 100 m poniżej przełęczy znajdują się w nim urwiste ścianki przecięte płytką i krętą depresją. Poniżej tych skałek znajduje się Jaskinia Magurska, która wbrew swojej nazwie nie znajduje się w Kopie Magury, lecz w Jaworzyńskiej Czubie.
Rejon przełęczy zbudowany jest ze skał wapiennych. Na przełęcz łatwo można wejść z obydwu tych dolin. Dawniej była wypasana, jej okolice przeszukiwali poszukiwacze skarbów, a później również poszukiwacze jaskiń. Obecnie jednak jest niedostępna turystycznie. Rejon przełęczy zbudowany jest ze skał wapiennych.
Jaworzyńska Przełęcz,
Jeżowa Kopa,
Jeżowa Kopa lub po prostu Jeżowa (słow. Ježová) – szczyt o wysokości 2043 m w słowackich Tatrach Zachodnich. Jego zachodnie stoki opadają do Doliny Raczkowej, wschodnie do Doliny Bystrej. Jeżowa Kopa znajduje się w bocznej grani Bystrej, która od Bystrej odbiega w południowo-wschodnim kierunku. Na Jeżowej Kopie grań ta rozgałęzia się na dwie odnogi:
- ku południowemu zachodowi opada grzbiet Hola (Hoľa) zakończony wzniesieniem Keczki Przybylińskiej (Kečka, 1489 m). Grzbiet ten ogranicza od wschodniej strony Dolinę Raczkową
- w południowym kierunku biegnie rozpłaszczony grzbiet, który poprzez Pokrzywnik dochodzi do Suchego Hradka (Suchý hrádok, 1204 m). Grzbiet ten ogranicza od zachodniej strony Dolinę Bystrą.
Południowe, opadające do Kotliny Liptowskiej stoki Jeżowej Kopy pomiędzy tymi grzbietami są zalesione. Nazywane są w zachodniej części Jałowiczarkami (Jalovičiarky), a we wschodniej Ciemnym Lasem (Temná hora). Ulegają one dalszemu rozczłonkowaniu na kilka głębokich i krętych żlebów i dolinek. W kierunku od zachodu na wschód są to: Żleb Potok, Żleb Jaworzynka, Skalniste i Dolinka Kozowa.
Jeżowy Wierch,
Jeżowy Wierch, Jeżów Wierch (słow. Ježov vrch) – wybitny szczyt reglowy w słowackich Tatrach Zachodnich. Wznosi się na wysokość 1090 m n.p.m.[1] w grzbiecie Jambory oddzielającym Dolinę Bobrowiecką (Bobrovecká dolina) na zachodzie od Doliny Juraniowej (Juráňova dolina) na wschodzie.
Od Umarłej Kopki (Umrlá, 1048 m[1]) oddzielony jest głębokim wcięciem Umarłej Przełęczy (sedlo Umrlá, Umrlé sedlo, 983 m[1]). Wierzchołkowe partie to wyrównany grzbiet o długości ok. 800 m, w którym wznosi się kilka garbów. Rozpoczyna go na południu najwyższa kulminacja masywu o wysokości 1090 m (według wcześniejszych pomiarów 1083 m), blisko zaś jego północnego końca wznosi się niewiele niższy (1086 m[1]) wierzchołek z metalowym słupkiem triangulacyjnym. Na stronę Doliny Juraniowej opadają z Jeżowego Wierchu dolomitowe ściany skalne o wysokości dochodzącej do ok. 30 m. Cały masyw jest porośnięty mieszanym lasem z dominacją buka i świerka. W pobliżu skalnych urwisk można zobaczyć okazy sosny zwyczajnej. Strome stoki wschodnie leżą na terenie rezerwatu przyrody „Juráňova dolina” (obejmującego całą Dolinę Juraniową). Na Jeżowy Wierch nie prowadzą żadne szlaki turystyczne.
Juhaska Turnia,
Juhaska Turnia (słow. Ovčiarska veža, niem. Jolánspitze, węg. Jolán-csúcs) – turnia o wysokości ok. 2490 m n.p.m. znajdująca się w słowackich Tatrach Wysokich. Leży w długiej południowo-wschodniej grani Wyżniego Baraniego Zwornika. Od Spiskiej Grzędy (dokładniej od Spiskiej Igły) oddziela ją Juhaska Przełączka, a od Pięciostawiańskiej Turni – Pięciostawiańska Przełączka. Podobnie jak na inne okoliczne obiekty, nie prowadzi na jej szczyt żaden znakowany szlak turystyczny, do wierzchołka mają dostęp jedynie taternicy. Najłatwiej osiągnąć go od strony Pięciostawiańskiej Przełączki, natomiast w stronę Juhaskiej Przełączki turnia opada urwistym uskokiem.
Polską nazwę Juhaskiej Turni nadał Stanisław Eljasz-Radzikowski, nazwa słowacka Ovčiarska veža jest kalką nazwy polskiej (ovčiar = pasterz). Nazwy niemiecka i węgierska zostały nadane na cześć pierwszej zdobywczyni, Jolán Adriányi.
Pierwsze wejścia:
- Jolán Adriányi i przewodnik Johann Glatz, 6 września 1902 r. – letnie,
- G. Schmidt, 6 kwietnia 1916 r. – zimowe.
Juraniowa Dolina,
Dolina Juraniowa (słow. Juráňova dolina) – dolina w słowackich Tatrach Zachodnich. Jest największym odgałęzieniem Doliny Cichej Orawskiej. Dawniej nazywana była też Doliną Lieskowską.
Topografia
Dolina Juraniowa zajmuje powierzchnię ok. 4,3 km², a jej długość to 4 km. Wylot znajduje się na wysokości ok. 860 m n.p.m. na południowym krańcu Szatanowej Polany (Šatanová). Dolna część doliny jest wąska i tworzy na długości ok. 1000 metrów wąwóz skalny zwany Juraniową Cieśniawą (Tiesňavy). Utworzył się on między dolomitowymi urwiskami Jeżowego Wierchu (Ježov vrch) na zachodzie i Czaplowego Wierchu (Čaplovka) na wschodzie. Powyżej wąwozu dolina rozszerza się, a jej dno zajmują dwie długie polany – leżąca na wysokości ok. 935-960 m n.p.m. Sywarna Polana i położona tuż na południe od niej Juraniowa Polana (ok. 965-1070 m n.p.m.). W południowo-wschodniej części tej ostatniej Dolina Juraniowa dzieli się na dwie odnogi: główną, południowo-wschodnią, podchodzącą pod szczyt Bobrowca (Bobrovec), oraz boczną, północno-wschodnią, podchodzącą pod Furkaskę (Veľká Furkaska). Boczna gałąź zwie się Jaworzynką Juraniową i oddzielona jest od głównej grzbietem Wałowca (Válovec) odchodzącym na północny zachód tuż powyżej Juraniowej Przełęczy (sedlo Príslop). Najwyższym punktem w otoczeniu doliny jest Bobrowiec – 1658 m n.p.m.
Dolina Juraniowa graniczy:
- od zachodu z Doliną Bobrowiecką, rozdziela je grzbiet biegnący od Jamborowego Wierchu przez Jamborową Skałkę (słow. Skalka) i Umarłą Przełęcz (słow. sedlo Umrlá) po Jeżowy Wierch;
- od południowego wschodu z Doliną Chochołowską, rozdziela je grzbiet biegnący od Jamborowego Wierchu przez Bobrowiec, Juraniową Przełęcz i Parzątczak po Furkaskę;
- od północnego wschodu z Doliną Furkaską i z Doliną Czaplową, granicę z Doliną Furkaską stanowi fragment płn.-zach. ramienia Furkaski (Juraniowe), a granicę z Doliną Czaplową dalsza (niższa) część tego ramienia i masyw Czaplowego Wierchu.
Głównym ciekiem wodnym doliny jest Juraniowy Potok (Juráňov potok).
W czasie plejstocenu (epoki lodowej) Dolina Juraniowa nie uległa zlodowaceniu.
Całość doliny objęta jest od 1974 r. ścisłym rezerwatem przyrody "Juráňova dolina". Utworzono go w celu ochrony skalnego wąwozu z wodospadami i marmitami, bogatej roślinności górskiej i fragmentów lasu o charakterze pierwotnym. W Juraniowej Cieśniawie znajduje się jedno z najniżej usytuowanych (880 m n.p.m.) naturalnych stanowisk kosodrzewiny w Karpatach.
Historia
Nazwa doliny pochodzi prawdopodobnie od nazwiska Juran występującego w XVII wieku w miejscowości Liesek na Orawie, do której należały pastwiska w Dolinie Juraniowej. W drugiej połowie XVIII wieku wydobywano w niej rudę żelaza, transportowaną na dół przez Umarłą Przełęcz. W latach 1885-86 zbudowano w Juraniowej Cieśniawie drewniany pomost nad potokiem o długości 903 metrów w celu ułatwienia wywozu drewna z górnych partii doliny. Uległ on całkowitemu zniszczeniu w czasie powodzi w 1934 r. Rok później oddział KČST z Twardoszyna zbudował obecną ścieżkę, miejscami wyciosaną w skale. W 1974 r. dolinę objęto ochroną rezerwatową, a w 1987 r. weszła razem z większą częścią słowackich Tatr Zachodnich w skład TANAP-u.
Juraniowa Przełęcz
Juraniowa Przełęcz (słow. sedlo Prislop) – znajdująca się na wysokości 1376 m n.p.m.[1][2] (według niektórych wcześniejszych pomiarów 1382 m[3]) wybitna przełęcz w północnej grani Wołowca pomiędzy Bobrowcem (1665 m) a Parzątczakiem (1486 m) w Tatrach Zachodnich[3][1]. Przez grań tę przebiega granica polsko-słowacka i Wielki Europejski Dział Wodny (między zlewniami Morza Czarnego i Bałtyku). Zachodnie stoki spod Juraniowej Przełęczy opadają do słowackiej Doliny Juraniowej, wschodnie do polskiej doliny Głębowiec. Tuż po północnej stronie Juraniowej Przełęczy odchodzi krótka grzęda Wałowca, oddzielająca główny ciąg Doliny Juraniowej od jej odnogi – Jaworzynki Juraniowej[4]. Na polskiej stronie, pod szczytem Parzątczaka znajduje się polana Jaworzyna pod Furkaską, prowadzi z niej przez Juraniową Przełęcz droga do Doliny Juraniowej[3].
Przełęcz jest zalesiona. Dawniej prowadził przez nią szlak turystyczny z Bobrowieckiej Przełęczy przez Bobrowiec na Umarłą Przełęcz. Został przez TANAP zamknięty w czerwcu 2008 r.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
