 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
G
Gaborowa Przełęcz, Gaborowe Stawki, Ganek, Gąsienicowa Dolina, Gąsienicowa Turnia, Gąsienicowe Stawy, Gerlach, Gęsia Szyja, Giewont, Gładka Przełęcz, Gładki Wierch, Głęboka Dolina, Głodówka, Golica Huciańska, Goły Wierch, Goryczkowa Czuba, Goryczkowa Dolina, Goryczkowa Przełęcz nad Zakosy, Goryczkowa Przełęcz Świńska, Góry Choczańskie, Granacka Przełęcz, Granacki Staw, Granaty, Granaty Wielickie, Grań Baszt, Grań Soliska, Gronik, Grześ, Grzybowiec
Gaborowa Przełęcz,
Gaborowa Przełęcz (słow. Gaborovo sedlo) – znajdująca się na wysokości 1938 m n.p.m. niewybitna przełęcz w grani głównej Tatr Zachodnich pomiędzy Siwym Zwornikiem (1965 m) a Starorobociańskim Wierchem (2176 m). Na niektórych mapach opisana jest jako Gaborowa Przełęcz Niżnia. Nazwa przełęczy pochodzi od Doliny Gaborowej, znajdującej się po południowej stronie przełęczy.
Z nazewnictwem tej przełęczy oraz sąsiedniej we wschodnim kierunku przełęczy Liliowy Karb istniało wiele nieporozumień. Gaborowa Przełęcz nazywana była dawniej Gaborowym Zadkiem lub Raczkową Przełęczą, co wprowadzało zamieszanie, gdyż Słowacy Raczkową Przełęczą (Račkovo sedlo) nazywają przełęcz pomiędzy Starorobociańskim Wierchem i Kończystym Wierchem (po polsku Starorobociańską Przełęcz). Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej obydwie te nazwy są błędne. Józef Nyka w popularnym przewodniku Tatry polskie używa nazwy Raczkowa Przełęcz bez precyzyjnego uściślenia, czy nazwa ta dotyczy Gaborowej Przełęczy, czy Liliowego Karbu, zaznacza jednak, że nazwa ta jest wypierana przez Gaborową Przełęcz.
Przez szczyty te i przełęcz główną granią biegnie granica polsko-słowacka. Po północnej stronie stoki przełęczy opadające do górnej części Doliny Starorobociańskiej podcięte są stromymi urwiskami, tzw. Wielkimi Jamami. Po południowej, słowackiej stronie stoki łagodnie opadają do wysoko położonej Doliny Gaborowej. Rejon przełęczy zbudowany jest ze skał krystalicznych.
Gaborowe Stawki,
Gaborowe Stawki – grupa 5 stawów w górnej części Doliny Gaborowej, w tzw. Dolinie Zadniej Gaborowej w słowackich Tatrach Zachodnich. Znajdują się na wysokości ok. 1900 m n.p.m. poniżej Liliowego Karbu. Są niewielkie, nie mają własnych nazw, jeden z nich tylko ma nieco większe rozmiary. Znajduje się on po wschodniej stronie zielonego szlaku prowadzącego przez Dolinę Zadnią Gaborową. Stawki te wypełniają zagłębienia pomiędzy morenowymi kopkami, pozostałościami lodowca niegdyś wypełniającego tę dolinę.
Ganek,
Ganek, Wielki Ganek (słow. Veľký Ganek, Gánok, niem. Grosser Ganek, Gangspitze, węg. Nagy-Ganek, Ganek) – trójwierzchołkowy szczyt w słowackiej części Tatr Wysokich. Położony jest w głównej grani Tatr Wysokich w miejscu, w którym zmienia ona kierunek na południowo-wschodni. Najwyższy wierzchołek Wielki Ganek ma wysokość 2465 m (według wcześniejszych pomiarów 2459, 2462 lub 2465 m). Dwa niższe to Pośredni Ganek (Prostredný Ganek, 2450 m) i Mały Ganek (Malý Ganek, 2442 m). Mały i Pośredni Ganek oddzielone są Małą Gankową Przełączką, natomiast Pośredni i Wielki Ganek – Pośrednią Gankową Przełączką.
Mały Ganek jest szczytem zwornikowym. Odchodzi od niego boczna Pusta Grań z Kaczą Turnią i Pustymi Turniami, oddzielająca Dolinę Ciężką (Ťažká dolina) od Doliny Kaczej (Kačacia dolina) – są to doliny należące do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina). Od południa pod Ganek podchodzi Dolinka Rumanowa (Rumanova dolinka) – odnoga Doliny Złomisk (Zlomisková dolina), należącej do systemu Doliny Mięguszowieckiej (Mengusovská dolina). W grani głównej w kierunku zachodnim szczyt oddzielają od Wysokiej (Vysoká) trzy Rumanowe Przełęcze (Rumanove sedlá), natomiast w kierunku południowo-wschodnim od Rumanowego Szczytu (Rumanov štít) oddziela go Gankowa Przełęcz (Gánkova štrbina).
Nazwa Ganek używana jest dopiero od ok. 1860 r. i pochodzi od charakterystycznego kształtu Galerii Gankowej.
Na północny zachód od Małego Ganku znajduje się rozległy taras tektoniczny zwany Galerią Gankową. Jest on podcięty od strony Doliny Ciężkiej trzystumetrową pionową ścianą. Poprowadzone przez nią drogi na szczyt należą do najtrudniejszych w Tatrach (drogi Łapińskiego-Paszuchy i Tadeusza Orłowskiego).
Na północny wschód z wierzchołków Ganku opada ku Dolinie Kaczej wysoka, 750-metrowa ściana, po raz pierwszy pokonana 17 sierpnia 1921 r. przez Mieczysława Świerza i Kazimierza Wąsowicza. Zimą jako pierwsi pokonali tę ścianę Janusz Vogel i Paweł Vogel w dniach 13-15 grudnia 1948 r.
Opadający spod głównego wierzchołka do Doliny Kaczej 800-metrowy wschodni filar Ganku pokonali jako pierwsi Wincenty Birkenmajer i Kazimierz Kupczyk 15 lipca 1930 r. Birkenmajer swe wrażenia z tego wejścia opublikował później w poetyckiej formie jako Wiersz nie dokończony ("Taternik" 1933, nr 3-4).
Szczyt jest dostępny także znacznie łatwiejszą drogą od Popradzkiego Stawu (wejście turystyczne dozwolone tylko w towarzystwie przewodnika).
Masyw Ganku i prowadzące nań drogi wspinaczkowe "wystąpiły" w nakręconym tu przez praskich filmowców filmie dokumentalnym pt. Cesta 626[6].
Taternictwo
Ganek należy do Wielkiej Korony Tatr. Ściany szczytu opadają pionowymi ścianami w kierunku dolin. Z tego powodu był uważany za niedostępny. W latach 1877-95 bez powodzenia próbowali wejść na niego polscy turyści z zakopiańskimi przewodnikami, m.in. Leopold Świerz, Ludwik Chałubiński i Karol Potkański. Zdobyli go wreszcie 11 sierpnia 1895 r. południowo-wschodnią granią od strony Gankowej Przełęczy Władysław Kleczyński, przewodnik Klemens Bachleda i tragarz Józef Gąsienica z Bystrego. Droga ta jest dziś uznawana jako "droga normalna" na szczyt. 19 sierpnia 1905 r. Kazimierz Bizański i Klimek Bachleda zdobyli szczyt granią północno-zachodnią od Wschodniej Rumanowej Przełęczy. W latach 1905-1907 dokonano trzech kolejnych wejść wariantami tej trasy. Jednego z nich dokonali 22 sierpnia 1906 r. Zygmunt Klemensiewicz i Jerzy Maślanka – jako pierwsi zdobywcy szczytu bez udziału góralskiego przewodnika[6]. Pierwsze niepolskie wejście na szczyt miało miejsce 12 sierpnia 1907 r. Dokonał go niemiecki alpinista Alfred Martin z pomocą spiskiego przewodnika Johanna Franza[6]. Pierwsze zimowe wejście miało miejsce 20 marca 1910 r., a dokonali go (drogą pierwszych zdobywców) Mieczysław Lerski i Jerzy Maślanka.
Gąsienicowa Dolina,
Dolina Gąsienicowa, dawniej także Dolina Gąsienicowych Stawów (słow. Gąsienicova dolina, niem. Gąsienicatal, Gąsienica-Seetal, węg. Gąsienica-tavak-völgy) – górne piętro Doliny Suchej Wody Gąsienicowej w polskich Tatrach. Oddziela się od niej na wysokości 1425 m (miejsce ujścia Czarnego Potoku do Suchej Wody Gąsienicowej).
Topografia
Dolinę Gąsienicową ograniczają[2]:
- od wschodu – północna grań Skrajnego Granatu
- od południa – fragment wschodniej grani Świnicy od Skrajnego Granatu do Świnicy i odcinek głównej grani do Kasprowego Wierchu
- od zachodu – północno-wschodnia grań Kasprowego Wierchu po Kopę Magury
Dolina Gąsienicowa ma dwie odnogi rozdzielone Granią Kościelców i nazywane Doliną Czarną Gąsienicową (po wschodniej stronie tej grani) i Doliną Zieloną Gąsienicową (po jej zachodniej stronie).
Dolina Zielona Gąsienicowa ma jedną odnogę – Dolinę Suchą Stawiańską, nazywaną też Kotłem Kasprowym lub Kotłem Gąsienicowym, oraz górne piętra – Świnicką Kotlinkę, Mylną Kotlinkę i Zadnie Koło, położone u podnóża Świnicy. Odnogą Doliny Czarnej Gąsienicowej jest Dolinka Kozia, a górne jej piętra tworzą kotły Czarnego i Zmarzłego Stawu.
Sieć wodna
W odnodze południowo-zachodniej, nazywanej też Doliną Zieloną Gąsienicową, znajdują się prawie wszystkie stawy Doliny Suchej Wody (tzw. Gąsienicowe Stawy). Są to:
Zielony Staw Gąsienicowy (3,764 ha),
Długi Staw Gąsienicowy (1,564 ha),
Kurtkowiec (1,536 ha z wyspą),
Dwoisty Staw Gąsienicowy (dwa stawy: 1,355 i 0,880 ha),
Zadni Staw Gąsienicowy (0,515 ha),
Litworowy Staw Gąsienicowy (0,407 ha),
Czerwone Stawki Gąsienicowe (dwa stawy: 0,196 i 0,138 ha),
Mokra Jama (0,048 ha),
Kotlinowy Stawek (0,021 ha),
Dwoiśniaczek (cztery stawy: 0,019, 0,014, 0,007 i 0,002 ha),
Troiśniak (trzy stawy: 0,017 i 0,003 ha, trzeci zanikający),
Dwoiśniak (0,007 ha, drugi staw wyschnięty),
Jedyniak (0,006 ha),
Samotniak (wyschnięty).
W odnodze południowo-wschodniej, nazywanej Doliną Czarną Gąsienicową, znajdują się pozostałe dwa stawy: Czarny Staw Gąsienicowy (największy w całej dolinie – 17,94 ha) oraz Zmarzły Staw Gąsienicowy (0,28 ha).
Dolina odwadniana jest w dużej części poprzez przepływy podziemne. Wody całej Doliny Zielonej Gąsienicowej przepływają podziemnymi przepływami, m.in. do Doliny Goryczkowej (wydobywają się w Goryczkowym Wywierzysku) i Kasprowej (wypływają tu w Jaskini Kasprowej Niżniej). Głównym ciekiem doliny jest Czarny Potok i Sucha Woda, na znacznej części swojej długości również zanikające pod głazami.
Historia
Nazwa Doliny Gąsienicowej związana jest z nazwiskiem Gąsieniców, dawniejszych właścicieli. Była dawniej intensywnie wypasana, wchodziła w skład Hali Gąsienicowej. W zapisach pojawiła się już w 1653 r. jako hala Stawów. Na mapach z XIX wieku figuruje nazwa Doliny Siedmiu Stawów. Tętniła życiem pasterskim, była odwiedzana przez zbójników, według podań tutaj werbował do powstania Aleksander Kostka-Napierski[3]. W 1964 r. zakończono wykup od prywatnych właścicieli, rozebrano większość szałasów i zlikwidowano wypas[3]. Od tego momentu rozpoczyna się w wyniku naturalnej sukcesji ekologicznej zarastanie doliny lasem i kosodrzewiną. Obecnie dno doliny porastają już ogromne łany kosodrzewiny.
Turystyka
Odwiedzana przez turystów już na początku XIX wieku jest węzłem dla wielu szlaków turystycznych i bazą wypadową narciarzy (wyciągi narciarskie) i taterników. W dolinie w latach 1921–1925 zbudowano schronisko „Murowaniec”. Do niego poprowadzono w latach 1921–1923 utwardzoną drogę (zamkniętą dla samochodów, używaną m.in. do zaopatrzenia schroniska). Innymi zabudowaniami w dolinie są: baza szkolenia taterników – „Betlejemka”, leśniczówka TPN – „Księżówka”, meteorologiczna stacja pomiarowa PAN, budynek strażników TPN „Gawra” oraz kilka szałasów pasterskich. Obecnie jest to, jak uważa Władysław Cywiński, ...najintensywniej zagospodarowana tatrzańska dolina. Do oceny służą 3 zmierzalne, obiektywne czynniki: ilość miejsc noclegowych, kilometraż szlaków i pojemność wyciągów na jednostkę powierzchni.
Gąsienicowa Turnia,
Gąsienicowa Turnia (słow. Gąsienicova turnia, niem. Gąsienica-Turm, węg. Gąsienica-torony[1]) – niewybitne, skaliste wzniesienie we wschodniej grani Świnicy w Tatrach Wysokich. Ma cztery wierzchołki o wysokościach w kierunku od zachodu na wschód: 2266 m, 2279 m, 2279 m, 2276 m[2] (Wielka encyklopedia tatrzańska podaje 2280 m). Od sąsiedniej Niebieskiej Turni oddziela je Niebieska Przełączka Wyżnia (2253 m), a od Świnicy Gąsienicowa Przełączka (2260 m), Świnicka Kopa (2298 m) i Świnicka Szczerbina Wyżnia (2295 m).
Nazwa pochodzi od Doliny Gąsienicowej, nad którą się wznosi. Północne stoki Gąsienicowej Turni opadają do Mylnej Kotlinki w najwyższym piętrze tej doliny, zaś południowe do polodowcowego kotła Dolinki pod Kołem (górne piętro Doliny Pięciu Stawów Polskich). Górna część tych stoków, zarówno z południowej, jak i północnej strony, to strome ściany, w których znajdują się drogi wspinaczkowe. Stokami południowymi, sporo poniżej wierzchołków, prowadzi czerwony szlak turystyczny z Kasprowego Wierchu na Zawrat. Powyżej szlaku, w pobliżu wierzchołków, znajdują się dwie niewielkie jaskinie: Świnicka Koleba i Świnicka Koleba Niżnia[3].
Latem pierwszymi znanymi zdobywcami byli Stefania Wieniewska (później Klemensiewiczowa) z Zygmuntem Klemensiewiczem i Romanem Kordysem 1 sierpnia 1907 roku. Zimą pierwszego wejścia dokonali Mariusz Zaruski, Henryk Bednarski, Jerzy Cybulski, Józef Lesiecki, Stefan Mazurkiewicz i Stanisław Zdyb 3 marca 1910 roku.
Z rzadkich roślin na Gąsienicowej Turni występuje ukwap karpacki – gatunek w Polsce występujący tylko w Tatrach i to na niewielu stanowiskach.
Gąsienicowe Stawy,
Gąsienicowe Stawy (słow. Gąsienicove plesá, niem. Gąsienica-Seen, węg. Gąsienica-tavak) – grupa jezior w Dolinie Gąsienicowej, najliczniejsza w polskich Tatrach grupa stawów w jednej dolinie. W literaturze turystycznej podawana jest przeważnie liczba 21 stawów. Jednak informacje te – zarówno liczba stawów, jak i ich dane metryczne – bazując na przedwojennych pomiarach, nie zgadzają się ze stanem obecnym. Według nowszych danych z obserwacji lotniczych niektóre z tych stawów wyschły, a powierzchnia innych się zmniejszyła.
1. W części zachodniej, w Dolinie Zielonej Gąsienicowej znajdują się:
Zielony Staw Gąsienicowy (3,764 ha)
Długi Staw Gąsienicowy (1,564 ha)
Kurtkowiec (1,536 ha z wyspą)
Dwoisty Staw Gąsienicowy (dwa stawy: 1,355 i 0,880 ha)
Zadni Staw Gąsienicowy (0,515 ha)
Litworowy Staw Gąsienicowy (0,407 ha)
Czerwone Stawki Gąsienicowe (dwa stawy: 0,196 i 0,138 ha)
Mokra Jama (0,048 ha)
Kotlinowy Stawek (0,021 ha)
Dwoiśniaczek (cztery stawy: 0,019, 0,014, 0,007 i 0,002 ha)
Troiśniak (trzy stawy: 0,017 i 0,003 ha, trzeci zanikający)
Dwoiśniak (0,007 ha, dwa stawy, drugi staw wyschnięty)
Jedyniak (0,006 ha)
Samotniak (wyschnięty)
2. W części wschodniej, w Dolinie Czarnej Gąsienicowej znajdują się dwa stawy[1]:
Czarny Staw Gąsienicowy (17,94 ha)
Zmarzły Staw Gąsienicowy (0,28 ha)
Dane metryczne stawu Mokra Jama nie są podawane w turystycznej literaturze, pomijany jest też w wykazach stawów, jednak jest dobrze znany turystom – znajduje się przy szlaku turystycznym i w porównaniu z kilkoma innymi opisywanymi jest znaczny. Oprócz tych wymienionych stawów w Dolinie Gąsienicowej są jeszcze okresowe, nieduże oczka wodne.
Najgłębszym z Gąsienicowych Stawów jest Czarny Staw Gąsienicowy (51 m – trzeci co do głębokości staw Tatr). On też jest największy pod względem powierzchni. Najwyżej położony jest Zadni Staw Gąsienicowy (1852 m), najniżej – Mokra Jama. Najmniejsze są Jedyniak i Dwoiśniak. Wyschnął już Samotniak i jeden z Dwoiśniaków, zanika jeden z Troiśniaków. Wszystkie nazwy stawów są ludowego pochodzenia (z wyjątkiem nazwy stawu Samotniak). Zbiorowe określenie Gąsienicowe Stawy pochodzi od Doliny Gąsienicowej, ta zaś nazwa od Gąsieniców – nazwiska pierwszych jej właścicieli. W ludowym nazewnictwie używano nazwy Stawy.
Stawy są pochodzenia polodowcowego, w większości znajdują się w cyrkach lodowcowych. Niektóre, jak np. Dwoisty Staw, wypełniają zagłębienia pomiędzy zwałami głazów i piargów. Kotlinowy Stawek powstał w zagłębieniu po martwym lodzie. Stan wody w stawach jest na ogół wyrównany. Najwyższe stany przypadają w okresie wiosennych roztopów, najmniejsze w jesieni i w zimie. Poziom wody w stawach podnosi się też po dużych opadach deszczu (przeważnie z jednodniowym opóźnieniem). Niektóre ze stawów dają początek potokom; z Czarnego Stawu wypływa Czarny Potok, z Zielonego Stawu Sucha Woda.
W stawach nie występowały ryby. Wiele z nich zostało jednak w latach 50 i 60 XX wieku sztucznie zarybionych poprzez wpuszczenie do nich pstrągów. Było to nieprzemyślane działanie, o skutkach szkodliwych dla fauny tych stawów. W zimnych oligotroficznych jeziorach tatrzańskich fauna drobnych zwierząt mogących stanowić pokarm dla ryb jest bardzo uboga. Pstrągi w niektórych stawach wyginęły zupełnie, w innych nieliczne wegetują, wyjadając drobne bezkręgowce. Największą szkodę spowodowało zarybienie Dwoistego Stawu. Występował w nim będący polodowcowym reliktem skorupiak skrzelopływka bagienna; było to jedyne stanowisko tego gatunku w całej Polsce. Najprawdopodobniej właśnie zarybienie było przyczyną jego wyginięcia; w niewielkim stawku pstrągi wyniszczyły go zupełnie, nim w zimie wyginęły – zarybiający nie wzięli pod uwagę, że w zimie staw ten traci wodę pod lodem. TPN nie wyklucza w przyszłości restytucji skrzelopływki przy pomocy osobników z Wyżniego Małego Furkotnego Stawku.
Gerlach,
Gerlach (główny egzonim[1]) lub Gierlach (egzonim wariantowy), dawniej też Garłuch (słow. Gerlachovský štít, Gerlachovka, niem. Gerlsdorfer Spitze, Gerlach, węg. Gerlachfalvi-csúcs), 2655 m n.p.m. – najwyższy szczyt Tatr oraz całych Karpat i jednocześnie Słowacji, położony w bocznej grani Tatr Wysokich. Szczyt ten należy do Korony Europy oraz Wielkiej Korony Tatr.
Topografia
Masyw Gerlacha składa się z kilku wierzchołków. Grań rozpoczyna się od strony północno-zachodniej wierzchołkiem zwornikowym z granią główną – Zadnim Gerlachem (Zadný Gerlach, 2616 m), którego zbocza obniżają się do Przełęczy Tetmajera (Gerlachovské sedlo), za którą wznosi się główny wierzchołek (2655 m). Dalej w grani znajdują się kolejno Wyżnie Gerlachowskie Wrótka, wierzchołek Pośredniego Gerlacha, Pośrednie Gerlachowskie Wrótka, Gerlachowska Czuba i Niżnie Gerlachowskie Wrótka. Grzbiet kończy się południowo-wschodnim szczytem Małego Gerlacha (Kotlový štít, 2601 m). Z wierzchołka Małego Gerlacha odchodzą dwa boczne ramiona obejmujące Gerlachowski Kocioł (Gerlachovský kotol).
Masyw Gerlacha góruje nad:
- od południowego zachodu – Doliną Wielicką (Velická dolina),
- od północnego wschodu – Doliną Batyżowiecką (Batizovská dolina),
- od południa szczyt Zadniego Gerlacha zamyka Dolinę Kaczą (Kačacia dolina) należącą do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina).
Na szczyt, nazwany przez Mieczysława Karłowicza królem tatrzańskim (Franciszek Henryk Nowicki przyznał mu „berło gór”), nie prowadzi żaden znakowany szlak turystyczny. Najczęściej używane wejście jest poprowadzone z Doliny Wielickiej przez Wielicką Próbę, dostępny jest także z Doliny Batyżowieckiej przez tzw. Batyżowiecką Próbę – oba szlaki są silnie eksponowane (wejścia turystyczne tylko w towarzystwie przewodnika). Bazą wypadową jest zwykle hotel górski „Śląski Dom”. Inne drogi wejściowe to m.in. Żleb Karczmarza, Próba Tatarki i Żleb Darmstädtera, Droga Martina (Martinovka). Bardzo popularna ściana zachodnia ma wysokość 350 metrów, a po jej pokonaniu, do szczytu pozostaje jeszcze 150 metrów deniwelacji[3].
Roślinność
Mimo surowych warunków klimatycznych i bardzo krótkiego sezonu wegetacyjnego, w rejonie samego wierzchołka można jeszcze znaleźć stanowiska 15 gatunków roślin naczyniowych, w tym: dzwonka alpejskiego, wrotycza alpejskiego, goryczki przeźroczystej, omiegu kozłowca, situ skuciny i pierwiosnki maleńkiej.
Historia zdobywania
Pierwsze wejścia na Gerlach nie były dokładnie odnotowane. Zapewne jeszcze w XVIII i na początku XIX w. jego stoki były penetrowane przez spiskich myśliwców, ale nie wiadomo jak wysoko mogli oni docierać. Najprawdopodobniej w 1834 r. na szczycie stanęli – podczas polowania na kozice – niejaki Gelhof, murarz i drobny przedsiębiorca budowlany z Wielkiej (dziś część Popradu), jego szwagier, nauczyciel szkoły w Nowej Leśnej Johann Still, młynarz z Wielkiego Sławkowa Martin Spitzkopf-Urban oraz dwóch innych, nieznanych „koziarzy”. Wejście to zostało potwierdzone pisemnie dopiero w 1874 r. w liście Johanna Stilla, złożonym na ręce Antona Döllera, w tym czasie członka zarządu Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego[4] .
11 sierpnia 1855 r. na szczycie stanęli dwaj polscy botanicy Zygmunt Bośniacki i ks. Wojciech Grzegorek, którzy weszli tam zapewne wraz z zakopiańskimi przewodnikami[5] . Na pewno weszli na niego austriaccy inżynierowie wojskowi, prowadzący prace kartograficzne w 1868 r.[6] Pierwszy turysta, nieznany z nazwiska, został wprowadzony na szczyt w końcu lat 60. XIX wieku przez Martina Spitzkopfa[7]. W sierpniu 1872 r. wszedł na Gerlach Franz Holst, berliński student pochodzący z Prus Wschodnich, prowadzony przez Johanna Stilla. Później przez długi czas panowało przekonanie, że było to pierwsze wejście Stilla na ten szczyt. Miał on jakoby publicznie stwierdzić, że na Gerlach wszedł po raz pierwszy właśnie w roku 1872[7][6].
Kolejne wejście na wierzchołek Gerlachu miało miejsce 7 sierpnia 1874 r., a dokonali go śląski teolog Theodor Steinberg ze swym uczniem Hugonem Elsnerem oraz przewodnikiem Johannem Stillem i tragarzem (później również przewodnikiem) Samuelem Horvay'em. Wszystkie powyższe wejścia wiodły południowymi stokami masywu, od strony Gerlachowskiego Kotła. 31 sierpnia tegoż roku Gerlach zdobyli węgierski geograf i sławny wkrótce alpinista Mór Déchy, wspomniany już Anton Döller, Josef Schäferling i Paul Schwartz wraz ze Stillem i Horvay'em. Było to pierwsze w historii wejście popularną dziś drogą przez Wielicką Próbę[4]. Jeszcze 22 września tego samego roku na Gerlachu stanął ksiądz Józef Stolarczyk z doborowymi przewodnikami zakopiańskimi, Wojciechem Gąsienicą-Kościelnym, Wojciechem Giewontem, Wojciechem Rojem starszym i Szymonem Tatarem starszym[5].
W roku 1875 zanotowano już sześć wejść. Dziewiątym było w czerwcu wejście wiedeńskiego turysty dra Oskara Simony'ego z Samuelem Horvay'em[7]. Następnym 31 lipca wejście węgierskiego profesora wiedeńskiego Theresianum Dionizego Dezső z towarzyszami oraz przewodnikami Johannem Stillem i Martinem Spitzkopfem. Jednym z kolejnych w tym samym roku – wejście z 19 sierpnia, w którym uczestniczyli m.in. Tytus Chałubiński z synem Ludwikiem i Walery Eljasz-Radzikowski[8]. Wejście nastąpiło od strony Doliny Wielickiej, najprawdopodobniej drogą księdza Stolarczyka z poprzedniego roku[9]. Od 1876 r. szczyt zaczął być już intensywnie zwiedzany[4].
Zimą szczyt zdobyli pierwsi Janusz Chmielowski, Károly Jordán oraz przewodnicy: Klemens Bachleda, Johann Franz (senior) i Paul Spitzkopf-Urban w dniu 15 stycznia 1905 r.[5]
Wysokość Gerlachu
Przed pomiarami przeprowadzonymi w latach 1837–1838 przez leśniczego Ludwiga Greinera na Spiszu za wyższe od Gerlachu uznawano powszechnie Łomnicę lub Lodowy Szczyt, zaś mieszkańcy Liptowa byli przekonani o pierwszeństwie Krywania. Wyniki badań przeprowadzonych metodami geodezyjnymi wykazały wysokość Gerlachu równą 2640,54 m (w rzeczywistości 2655 m), Łomnicy: 2624,73 m (2634 m), Lodowego Szczytu: 2594,71 m (2627 m). Krywań już wcześniej został uznany za niższy od Łomnicy. Greiner opublikował wyniki w 1839 r. w drukowanych przez królewsko-węgierską drukarnię uniwersytecką „Gemeinnützige Blätter zur Belehrung und Unterhaltung”, później jeszcze dwa razy w innych miejscach. Były to mało poczytne czasopisma, więc Łomnica jeszcze przez długi czas uchodziła za najwyższy szczyt tatrzański. Encyklopedia Powszechna Samuela Orgelbranda z 1867 r. podawała wysokości: Łomnica 2696 m, Lodowy Szczyt 2655 m, Wysoka 2465 m, Gierlachowski Szczyt 2307 m[10].
Artefakty na szczycie
W 1896 r. Węgry świętowały 1000-lecie swego państwa. Z tej okazji węgierska taterniczka, Teresa Egenhoffer, zainicjowała umieszczenie pamiątkowej tablicy na Gerlachu i taką tablicę ufundowała. Wykonano ją w Budapeszcie z ciemnego diorytu. Był na niej wykuty, pozłacany herb królestwa oraz takiż pamiątkowy napis w języku węgierskim, który w 11 wierszach informował o jubileuszu, wspominając jednocześnie 48 rok „mądrego panowania” cesarza Franciszka Józefa I. Według relacji tablica miała wymiary 80x60 cm i grubość 8 cm. Miała ważyć półtora centnara[11][a]. Po poświęceniu przez budapeszteńskiego biskupa tablicę przetransportowano koleją do Łuczywnej, a stąd przez Wyżnie Hagi do Doliny Batyżowieckiej. Ostatni odcinek – wyniesienie tablicy na szczyt Gerlachu – wykonało pod okiem fundatorki w dwa dni ośmiu chłopów ze Stwoły i jeden z tatrzańskich przewodników. Tablicę wkuto w skałę i wmurowano tuż pod wierzchołkiem Gerlachu, po stronie Doliny Batyżowieckiej[11].
Uroczyste odsłonięcie tablicy miało miejsce 18 sierpnia 1896 r., w dniu urodzin cesarza. Brało w nim udział kilkudziesięciu członków Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego (Magyarorszagi Karpategyesület, MKE), w tym ośmiu wybitnych tatrzańskich przewodników spiskich. Na szczycie przemawiała fundatorka, oddając przybraną kwiatami, gałązkami kosodrzewiny i węgierską flagą państwową tablicę pod opiekę tej turystycznej organizacji. Uroczystość zakończono hymnem państwowym. Uczestniczący w uroczystości urzędujący wiceprezes Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego Nikolaus Fischer zaproponował wówczas, by przemianować najwyższy szczyt Tatr na Szczyt Franciszka Józefa I. Zebrani mieli przyjąć tę propozycję okrzykiem „Éljen!” (Niech żyje!)[12]. Inna wersja wydarzenia mówi, że uchwała zapadła na wniosek Teresy Egenhoffer wieczorem tego dnia, na zebraniu delegatów (lub też zarządu) MKE w nowo wybudowanym schronisku ”Śląski Dom” w Dolinie Wielickiej[11]. Kiedy po pewnym czasie MKE uzyskało zgodę cesarza na takie przedsięwzięcie wykonana została niewielka, marmurowa tabliczka z napisem „Ferencz József csúcs” (Szczyt Franciszka Józefa), którą prawdopodobnie w następnym roku zamontowano na wierzchołku góry.
Nowa nazwa szczytu nie przypadła do gustu ani rewolucyjnie nastawionej części społeczeństwa węgierskiego, ani Słowakom, ani też Polakom z drugiej strony Tatr. Małą tabliczkę z nazwą szczytu już we wrześniu 1900 r. zrzucili do Doliny Batyżowieckiej polscy taternicy Stanisław Eljasz-Radzikowski i Kazimierz Brzozowski z przewodnikami góralskimi Klimkiem Bachledą i Jędrzejem Obrochtą. Solidnie osadzoną tablicę millenijną nie było tak łatwo zniszczyć. Nie udało się to grupie Radzikowskiego. Później kilkakrotnie młodzi taternicy węgierscy z akademickiego środowiska w Budapeszcie zawalali ją wprawdzie głazami, ale przewodnicy górscy MKE systematycznie ją na powrót odsłaniali.
Juliusz Zborowski w cytowanym wyżej artykule „Akcja na Gierlachu” pisał, że tablicę „...rozbito w 1918 lub 1919 r.”[11]. Tymczasem tablicę tę widzieli turyści na szczycie Gerlachu jeszcze w lipcu 1920 r., a temat jej przyszłości poruszała nawet prasa nowo powstałej Republiki Czechosłowackiej[12]. Nie wiadomo, co się z nią stało później. Jest wielce prawdopodobne, że usunęli ją w 1922 lub 1923 r. czescy narciarze, którzy zainstalowali wówczas na szczycie sporych rozmiarów, blaszaną chorągiew „Legionistów”. Jednocześnie Czesi zaczęli propagować ideę nazwania Gerlacha „Szczytem Legionistów” (cz. Štít Legionářů; patrz niżej). Metalową chorągiew zrzucił wkrótce ze szczytu zakopiański przewodnik Daniel Gąsienica.
W 1997 r. na szczycie ustawiono metalowy krzyż.
Nie ma żadnego dowodu na istnienie kiedykolwiek na Gerlachu samoistnego pomnika (popiersia) Franciszka Józefa I. Jego autorem miał być rzeźbiarz Alois Štróbl, a pomnik miał być ozdobiony okrągłym, weneckim lustrem, ofiarowanym przez arcyksiężną Klotyldę[13]. Pomnik miał wysadzić w powietrze w październiku 1901 r. niejaki Jozef Pleteník, który poszukiwany przez władze musiał emigrować w następnym roku do Stanów Zjednoczonych[14]. Nie znajduje to potwierdzenia w żadnych innych źródłach[12].
Nazwa
Pochodzenie
Pierwotna nazwa szczytu pochodzi od nazwiska komesa Gerlacha ze Spiskiej Soboty bądź jego syna, występującego w dokumencie z 1326 r.[15] Rdzeń tego imienia wcześniej pojawił się w nazwie spiskoniemieckiej wsi Gerlsdorf (dziś po słowacku Gerlachov, po polsku Gierlachów), położonej na północny zachód od Spiskiej Soboty. Wraz z coraz większym zainteresowaniem Tatrami nizinne nazwy przenosiły się na okoliczne szczyty. W ten sposób ustaliła się niemiecka nazwa Gerlsdorfer Spitze, węgierska Gerlachfalvi-csúcs oraz słowacka Gerlachovský štít oraz skrócona Gerlach.
Gęsia Szyja,
Gęsia Szyja (1489 m) – szczyt w reglowej części Tatr Wysokich. Jest najwyższy w grupie masywu o tej samej nazwie. Grupę Gęsiej Szyi od masywu Koszystej oddziela Rówień Waksmundzka. Dawniej nazwa Gęsia Szyja dotyczyła tylko wąskiego i wygiętego upłazu na wschodnim grzbiecie, od strony Rusinowej Polany. Jego kształt przypominał góralom gęsią szyję. Później nazwę tę zastosowano do całego masywu.
Topografia
Od wierzchołka Gęsiej Szyi odchodzą trzy ramiona[2]:
- ramię wschodnie, niżej skręcające w kierunku północno-wschodnim. Schodzi trawiastymi tarasami w kierunku Rusinowej Polany. Na jego przedłużeniu, już poza Rusinową Polaną, znajduje się Goły Wierch (1206 m) zaliczany jeszcze do Tatr. Biegnący od niego na południe grzbiet to już Pogórze Bukowińskie[1],
- północno-wschodnia grzęda o nazwie Złoty Wierch, oddzielająca Dolinę Złotą od równoległej, bezimiennej dolinki,
- północna grzęda opadająca w widły Filipczańskiego Potoku i Złotego Potoku. Jej dolna część to Wiktorówki. Powyżej Wiktorówek w kierunku północno-wschodnim odgałęzia się grzęda Wojskowy Zrąb oddzielająca dolinki dwóch dopływów Złotego Potoku,
- południowo-wschodni grzbiet, który poprzez Przysłop Waksmundzki łączy Gęsią Szyję z Ostrym Wierchem Waksmundzkim i Kopami Sołtysimi.
Gęsia Szyja znajduje się pomiędzy dwiema dużymi dolinami walnymi: Doliną Suchej Wody (od zachodu) oraz Doliną Białki (od wschodu) i jej odnogami: Doliną Waksmundzką (od południa), doliną Filipką (od północnego zachodu), a od północy z jej odnogą – Doliną Złotą[2].
Opis szczytu
Wierzchołkowa część grzbietu Gęsiej Szyi zbudowana jest z dolomitowych skałek wypiętrzonych na ok. 15 m (tzw. Waksmundzkie Skałki). Już z Rusinowej Polany, a także z drogi na szczyt i samego wierzchołka, można podziwiać szeroką panoramę Tatr od Tatr Bielskich przez Tatry Wysokie do Tatr Zachodnich. Z polany widoczne są Tatry Bielskie i Wysokie do Mięguszowieckich Szczytów. Panorama była propagowana przez Tytusa Chałubińskiego jako „widok na 100 szczytów i przełęczy” już w 1878 r.
Jako pierwsi zimą na Gęsią Szyję weszli Józef Borkowski i Mariusz Zaruski na nartach 4 kwietnia 1907 r.;
Bogata flora roślin wapieniolubnych. W 2007 r. znaleziono tutaj jedno z nielicznych w Polsce stanowisk tojadu mocnego morawskiego.
Giewont,
Giewont – masyw górski w Tatrach Zachodnich o wysokości 1894 m n.p.m. i długości 2,7 km. Jego główny wierzchołek, Wielki Giewont, jest zazwyczaj uznawany za najwyższy szczyt Tatr Zachodnich położony w całości na terenie Polski; choć wyższa jest Twarda Kopa w Czerwonych Wierchach, pomija się ją ze względu na niewielką wybitność.
Topografia
Masyw Giewontu położony jest między Doliną Bystrej, Doliną Kondratową, Doliną Małej Łąki i Doliną Strążyską. Góruje nad Zakopanem i jest z niego znakomicie widoczny. Od strony północnej Giewont jest stromy i trudno dostępny, zbocza południowe są łagodniejsze.
Szczyt znajduje się w północnej grani Kopy Kondrackiej. Masyw Giewontu złożony jest z trzech części: Wielkiego Giewontu (1894 m), Małego Giewontu (1739 m) i Długiego Giewontu (1868 m)[1][3]. Pomiędzy Wielkim a Małym Giewontem znajduje się Giewoncka Przełęcz (1709 m), z której opada cieszący się złą sławą (ponieważ zginęło w nim wielu turystów, którzy zboczyli ze szlaku celem skrócenia drogi powrotnej) Żleb Kirkora. Do roku 2003 zginęło w ten sposób ponad 20 turystów[4]. Wielki Giewont ma północną ścianę o wysokości względnej około 600 m. W kierunku południowym zbocza Wielkiego Giewontu opadają do Kondrackiej Przełęczy. Długi Giewont ma ok. 1,3 km długości.
Między Wielkim a Długim Giewontem położona jest głęboka przełęcz zwana Szczerbą (1810 m), z której opada Żleb Szczerby. Na Wielkim Giewoncie znajduje się 15-metrowy żelazny krzyż na Giewoncie, obiekt pielgrzymek religijnych, ale również niebezpieczne miejsce w czasie burzy.
Geologia
Masyw Giewontu wchodzi w skład tzw. serii wierchowej utworzonej głównie przez skały parautochtoniczne. Sam masyw tworzą dwie płaszczowiny: niższa płaszczowina Czerwonych Wierchów i leżąca na niej płaszczowina Giewontu. Utwory płaszczowiny Czerwonych Wierchów występują tylko w dolnej partii Małego Giewontu, resztę masywu tworzy płaszczowina Giewontu.
Masyw Giewontu budują skały osadowe, przede wszystkim wapienie i dolomity triasu oraz wapienie jury i kredy, jedynie na Kondrackiej Przełęczy znajdują się skały metamorficzne – gnejsy i łupki biotytowe, będące zakończeniem dużej wyspy krystalicznej Goryczkowej, ciągnącej się od Kasprowego Wierchu. W kierunku od Kondrackiej Przełęczy odsłaniają się najpierw lądowe piaskowce z przeławiceniami mułowców i zlepieńców dolnego triasu. Odsłaniają się one w rejonie wyniesienia szczytu.
Powyżej położone są płytkomorskie dolomity najwyższej części dolnego triasu oraz płytkomorskie dolomity z przeławiceniami wapieni środkowego triasu (wyłącznie anizyk, bez wyższej części tego piętra). W porównaniu do dolomitów dolnotriasowych skały te cechują się grubszymi ławicami. Wierzchołkowe partie południowych stoków Giewontu budują wapienie środkowej jury, a sam wierzchołek i wyższą część północnych zboczy tworzą wapienie jury górnej. Niższe partie zboczy północnych tworzą wapienie kredowe z licznymi amonitami. Podobną budowę ma Mały Giewont. Wszystkie warstwy osadowe zapadają pod kątem 80° na północ.
Flora i fauna
Masyw Giewontu położony jest w obrębie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wapienne podłoże sprzyja występowaniu bogatej flory roślin wapieniolubnych. Stwierdzono występowanie rzadkich w Polsce roślin, jak: ostrołódka polna, rogownica szerokolistna, starzec pomarańczowy, szarota Hoppego, wierzba oszczepowata, jastrzębiec śląski, przymiotno węgierskie, podejźrzon rutolistny, potrostek alpejski (wszystkie z wyjątkiem starca i podejźrzona występują w Polsce tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach)[6]. W ścianach Giewontu przebywają w zimie kozice i jest to jedno z niewielu w polskich Tatrach miejsc, w których mogą przetrwać zimę.
Historia i znaczenie
Najstarsze dokumenty wspominają o istnieniu w XVI wieku kopalni miedzi Gyewant w Giewoncie. Nie zostało jednak wyjaśnione ostatecznie pochodzenie nazwy góry. Nazwa góry wywodzi się prawdopodobnie z języka niemieckiego, od słowa Wand (‘ściana, skała’). Pierwotna forma brzmiała zapewne Gewand (grupa skał) bądź Gähwand (‘stroma skała’). Jednak według Mariusza Zaruskiego podobnie jak wiele innych nazw tatrzańskich, nazwa góry pochodzi od nazwiska góralskiego – żyje do tej pory ród Giewontów.
Giewont to góra-symbol, której zarys kojarzony jest z sylwetką śpiącego rycerza. Jedna z wersji legendy o rycerzach śpiących pod Tatrami, którzy obudzą się, gdy Polska znajdzie się w wielkim zagrożeniu, umiejscawia ich właśnie pod Giewontem. Związane jest to z licznymi w ścianach Giewontu jaskiniami, m.in. Jaskinia Zawaliskowa w Długim Giewoncie, Studnia w Giewoncie, Jaskinia Juhaska, Jaskinia Śpiących Rycerzy, Jaskinia Śpiących Rycerzy Wyżnia, Kozia Grota, Dziura w Szczerbie, Ruda Nyża, Dziura nad Doliną Strążyską.
Północne ściany Giewontu są atrakcyjnym celem wspinaczkowym dla taterników. Wytyczono w nich wiele dróg wspinaczkowych. Jednakże znajdują się na obszarze ochrony ścisłej Regle Zakopiańskie i TPN nie zezwala na wspinaczkę.
Walery Eljasz-Radzikowski w 1880 r. pisał o Giewoncie: „Z każdej prawie chaty Giewonta widać, toteż słusznie mu się należy tytuł króla zakopiańskiego”.
Giewont jest bardzo niebezpieczny podczas burzy. Było wiele wypadków porażenia piorunem, w tym śmiertelnych. W dniu 22 sierpnia 2019 podczas burzy pioruny uderzyły w kopułę szczytową Giewontu, śmiertelnie rażąc 4 osoby (w tym dwoje dzieci) i raniąc ponad 100 (w tym kilkadziesiąt ciężko, 157 osób zostało hospitalizowanych). Był to najtragiczniejszy wypadek w historii zdobywania tej góry od 1937 roku, kiedy również zginęły 4 osoby.
Gładka Przełęcz,
Gładka Przełęcz (niem. Gladkijoch, Glatter Pass, słow. Hladké sedlo, węg. Gladki-hág) – jedna z najniższych (1993 m) przełęczy w grani głównej Tatr Wysokich. Oddziela Gładki Wierch od Walentkowego Wierchu. Jej nazwa pochodzi od leżącego poniżej przełęczy (od strony Doliny Pięciu Stawów Polskich) mało stromego i trawiastego zbocza Gładkie. Zbocze południowe, opadające do Wierchcichej Doliny jest również trawiaste, nieco tylko bardziej strome. Obydwa są łatwe do przejścia, z tego też powodu przełęcz ta stanowi wygodne i łatwe połączenie Doliny Pięciu Stawów Polskich z Doliną Wierchcichą. Na przełomie XIX i XX wieku była często wykorzystywana przez turystów
Pierwsze odnotowane przejście turystyczne z Doliny Cichej do Doliny Pięciu Stawów Polskich – Albrecht von Sydow z przewodnikiem w 1827 r.; zimą – Julia Zembatowa i Józef Lesiecki 9 lub 10 stycznia 1910 r.[3]. W 1889 r. przez Gładką Przełęcz Towarzystwo Tatrzańskie poprowadziło szlak z Doliny Pięciu Stawów Polskich do Doliny Cichej (Tichá dolina). Używany był w czasie II wojny światowej przez kurierów i uciekinierów. Obecnie szlak po stronie polskiej jest zamknięty (nadal widoczna jest wyraźna ścieżka). Znakowany szlak turystyczny pozostał tylko po stronie Słowacji (przez Dolinę Cichą i przełęcz Zawory).
Gładka Przełęcz jest też przejściem używanym przez zwierzęta: niedźwiedzie, rysie i jelenie.
Gładki Wierch,
Gładki Wierch (niem. Glatter Berg, słow. Hladký štít, węg. Sima-hegy') – jeden z najniższych (2065 m) szczytów głównej grani Tatr w obszarze Tatr Wysokich, jednocześnie zwornik dla odchodzących od grani w kierunku południowo-zachodnim Liptowskich Kop, od których jest oddzielony przełęczą Zawory (na terytorium Słowacji). Leży pomiędzy Gładką Kotelnicą w grani Kotelnicy i Walentkowym Wierchem w grani głównej.
Gładki Wierch od Walentkowego Wierchu oddzielony jest Gładką Przełęczą, z której prowadzi wygodne wejście na szczyt (droga jest zamknięta). Z kolei od Gładkiej Kotelnicy szczyt oddziela przełęcz Gładka Ławka. Odcinek grani między Gładką Ławką a Czarną Ławką to Kotelnica. Gładki Wierch wznosi się nad trzema dolinami: Doliną Pięciu Stawów Polskich, Doliną Kobylą i Doliną Wierchcichą. Z każdej z dolin jest łatwo dostępny. Najbardziej strome są jego stoki północno-wschodnie, jednak nie jest to ściana. Na szczycie jest tektoniczne pęknięcie[2].
Nazwa szczytu pochodzi od Gładkiego – północnych, opadających do dna Doliny Pięciu Stawów Polskich trawiastych zboczy.
Drogi prowadzące na szczyt były od dawna znane pasterzom. Nie sposób określić daty i nazwiska zdobywcy. Najstarsze odnotowane wejścia turystyczne:
- latem – Teodor Eichenwald, Ferdynand Rabowski, Jan Bachleda Tajber, Wojciech Tylka Suleja, 5 sierpnia 1902 r.,
- zimą – Józef Grabowski z osobami towarzyszącymi, 3 lutego 1912 r.
W latach 1929-1930 na szczycie znajdowała się zimowa stacja badawcza meteorologów z Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Głęboka Dolina,
Dolina Głęboka (słow. Hlboká dolina) – dolina w słowackich Tatrach Zachodnich będąca dużą, orograficznie prawą odnogą doliny Parzychwost. Odgałęzia się od niej nieco poniżej rozdroża Praszywe na wysokości ok. 1090 m[1]. Początkowo biegnie w północnym kierunku. W połowie swojej długości łukowato zmienia kierunek na wschodni i wzdłuż grani głównej Tatr Zachodnich podchodzi pod zachodnie stoki Pachoła i Spalonej Kopy. Orograficznie prawe jej obramowanie tworzy odcinek grani głównej od Pachoła przez Spaloną Kopę i Skrzyniarki po Małego Salatyna, dalej boczna grań odchodząca od Małego Salatyna zwana Jałowiecką Horą z Wielkim Łyścem i Małym Łyścem. Obramowanie lewe tworzy zachodnia grańka Pachoła i jej południowo-zachodnie ramię Zawraty. Najwyższe piętro Doliny Głębokiej to wciśnięty pomiędzy Pacholę i Spaloną Kopę polodowcowy kocioł zwany Głębokim Workiem lub Kieszenią (Vrece). Dolina ma jedno lewoboczne odgałęzienie – Głęboki Żleb. Dnem Doliny Głębokiej spływa Głęboki Potok[2].
Dolina ma długość 4 km i powierzchnię 3,5 km². Opada do doliny Parzychwost wysokim progiem. Głęboki Potok wciął się głęboko w ten próg, tworząc dziki i głęboki jar z wodospadami. Pasterze liptowscy miejsce to nazywali Głębokie (Hlboké) i od tego pochodzi nazwa całej doliny. Dolina była dawniej wypasana. Na wysokości ok. 1400 m na polanie Nowa Hala miała swój szałas słowacka miejscowość Jałowiec. Dolna część doliny jest zalesiona, natomiast górna to dzikie i kamieniste pustkowie. Prowadzi przez nią szlak turystyczny, należący do najrzadziej uczęszczanych przez turystów w Tatrach[3].
Głodówka,
Głodówka – polana położona przy drodze wojewódzkiej nr 960 z Bukowiny Tatrzańskiej nad Morskie Oko. Należy do mezoregionu zwanego Pogórzem Spisko-Gubałowskim. Administracyjnie stanowi odrębną miejscowość typu schronisko turystyczne.
Leży na wysokości 1070–1145 m na pochyłym stoku, nieco poniżej kulminacji wzniesienia Cyrhla nad Białką (1158 m). Ma powierzchnię około 6 ha i obecnie jest coraz mniej użytkowana pastersko[3]. Tuż przy drodze znajduje się niewielki parking, a zaraz obok, w jej zakolu, jest drugi, większy. Na parkingach tych często zatrzymują się samochody i autobusy wycieczkowe; turyści podziwiają stąd panoramę Tatr z Głodówki. Była ona słynna już w początkach turystyki tatrzańskiej w XIX wieku – wówczas nad Morskie Oko również jeżdżono (furmankami) przez Bukowinę Tatrzańską. O panoramie tej Walery Eljasz-Radzikowski w 1874 pisał: Objechałem całe Tatry naokoło i przekonałem się, że znikąd się one wspanialej nie przedstawiają.
Nazwa polany pochodzi od nazwiska dawnego jej właściciela (Głód). Pierwszy dokument wymieniający polanę pochodzi z 1676, kiedy to król Jan III Sobieski wydał pozwolenie sołtysom miejscowości Groń na wyrobienie tej polany. Obecnie poniżej drogi na polanie znajduje się kilka stylowych zabudowań góralskich, powyżej drogi stoi duży murowany budynek – Schronisko Górskie ZHP „Głodówka” wybudowane w latach 1938–1939. Nieco na północ od polany Głodówki leży druga polana (Wyżnia Głodówka) z prywatnym schroniskiem turystycznym.
Golica Huciańska,
Golica Huciańska, Golica, Holica (słow. Holica) – wybitny, lesisty szczyt w słowackich Tatrach Zachodnich, wznoszący się na wysokość 1342 m n.p.m.[1] Znajduje się w bocznej grani odchodzącej od Jaworzyńskiej Kopy (Javorina, 1280 m) i zakończonej Ostrym Wierchem Kwaczańskim (Ostrý vrch, 1129 m). Od Jaworzyńskiej Kopy Golica oddzielona jest Jaworzyńską Przełęczą (Hutianske sedlo, sedlo Javorina, 1187 m), od Ostrego Wierchu natomiast Kwaczańską Przełęczą (Kvačianske sedlo, 1066 m).
Masyw Golicy góruje nad Doliną Suchą Sielnicką (Suchá dolina) oraz nad Doliną Kwaczańską (Kvačianska dolina) i jej górną częścią – Doliną Huciańską. Szczytowe partie są wypłaszczone, z kilkoma niewielkimi garbami, z których najwyższy jest środkowy. Na wierzchołku zachodnim (1340 m) stoi słupek geodezyjny. W kierunku południowym odchodzą od Golicy dwa wyraźniejsze grzbiety. Dłuższy, zachodni, rozpoczyna się niedaleko Kwaczańskiej Przełęczy i oddziela dolinę Jamnik (Suchý jarok) uchodzącą w Kwaczanach (Kvačany) od Doliny Beszeniowskiej (Bešeňovská dolina) – odgałęzienia Doliny Suchej Sielnickiej. Boczne ramię tego grzbietu zakończone jest dosyć wybitną Mesztrową (Meštrová, 870 m), opadającą ku Dolinie Suchej wapiennymi ścianami. Krótszy, wschodni grzbiet schodzi w widły Doliny Beszeniowskiej i Doliny Suchej. Zakończony jest bezimienną kopką (910 m). W kierunkach zachodnim i północnym z Golicy opadają krótkie, na ogół słabo wyodrębnione grzędy, porozdzielane płytkimi, leśnymi żlebami. Jedna z nich, opadająca nad górny koniec właściwej Doliny Kwaczańskiej, zakończona jest skalistą kulminacją Kwarta (Kvart, 932 m). Od strony wschodniej masyw obrywa się bardzo stromym stokiem do Doliny Suchej. Stok ten, upstrzony licznymi skałami i ściankami, nosi nazwę Gołych Ździarów lub Żarów (Holé Žiare).
Południowa i wschodnia część masywu zbudowana jest z wapieni i dolomitów mezozoicznych, stoki opadające do Doliny Huciańskiej utworzone są natomiast przez młodsze skały osadowe – zlepieńce i piaskowce, a w dolnych partiach iłowce[2].
Golica jest w większości porośnięta świerkowymi lasami, gdzieniegdzie występują zręby i polany, z których najbardziej znane są dwie: Zawozy (Závozy) w pobliżu Kwaczańskiej Przełęczy i położone niżej Wyżnie Łąki (Ovsiská) z pensjonatem. Przez polany te oraz wzdłuż zachodnich stoków Golicy biegnie droga krajowa nr 584, łącząca Liptowski Mikułasz (Liptovský Mikuláš) z Zubercem (Zuberec).
Na szczyt nie prowadzą żadne szlaki turystyczne. Nie obowiązują tu jednak zakazy poruszania się poza nimi, gdyż Golica Huciańska, jako jeden z nielicznych wierzchołków w Tatrach, nie leży w granicach parku narodowego. Z podszczytowej polany, położonej na wschód od najwyższego punktu, rozpościera się widok m.in. na Siwy Wierch (Sivý vrch, 1805 m) i Ostrą (Ostrá, 1764 m).
W literaturze słowackiej Golica Huciańska zaliczana jest najczęściej nie do Tatr, lecz do Gór Choczańskich (Chočské vrchy). Podział ten argumentuje się względami geologicznymi. Granica między Górami Choczańskimi a Tatrami Zachodnimi prowadzona jest wtedy przez Jaworzyńską Przełęcz.
Goły Wierch,
Goły Wierch lub Goły Wierch Rusinowy (1206 m n.p.m.) – niewielkie wzniesienie na przedłużeniu północnego ramienia Gęsiej Szyi (1489 m n.p.m.), pomiędzy Rusinową Polaną ze strony zachodniej a Wierchporońcem i Łysą Polaną ze strony wschodniej. Na wierzchołku, po lewej stronie drogi z Wierchporońca, znajduje się mała polana, od której pochodzi nazwa.
Na Gołym Wierchu po południowo-wschodniej stronie szlaku stoi drewniany krzyż z napisem Królowi Ciszy. Został on umieszczony w 1970 r. przez poznańskiego księdza P. Zyberta wraz z grupą studentów w miejscu wcześniejszego, powalonego przez burzę w 1968 r. Zgodnie z tradycją pierwszy krzyż został postawiony na Gołym Wierchu pod koniec XIX wieku przez Stanisława Rusina w miejscu, w którym popełnione zostało morderstwo. Corocznie od 1973 r. 17 sierpnia pod krzyżem odprawiane są msze[3].
Goły Wierch przez geografów zaliczany jest jeszcze do Tatr, po jego północnej stronie zazwyczaj prowadzi się granicę między Tatrami a Pogórzem Bukowińskim.
Poniżej szczytu Gołego Wierchu znakowany szlak (tzw. Siedlarska Droga) łączy się z niedostępną dla turystów Jaworzyńską Drogą, docierającą w rejonie Wierchporońca do Drogi Oswalda Balzera. Pomiędzy tymi drogami biegnie grzbiet Międzydrogi. Na wschód od wierzchołka, w kierunku Łysej Polany, rozciąga się Las Wapienny Piec.
Goryczkowa Czuba,
Goryczkowa Czuba (słow. Goričkova kopa lub Horičkova kopa, 1912 m n.p.m.) – szczyt w Tatrach Zachodnich, leżący w głównej grani Tatr, na granicy polsko-słowackiej.
Topografia
Od sąsiedniego (w kierunku na zachód) szczytu, Wysokiej Suchej Czuby oddzielona jest przełęczą Wysokie Wrótka (1847 m), od położonego na wschód Pośredniego Goryczkowego Wierchu – Goryczkową Przełęczą Świńską (1801 m). Ma dwa wierzchołki rozdzielone przełączką o około pięciometrowym wcięciu. Wyższy o niecałe pół metra jest wierzchołek wschodni[1]. Niektóre z wcześniejszych pomiarów określały wysokość Goryczkowej Czuby na 1913 m[3]. Po północnej, polskiej stronie, od szczytu do Doliny Bystrej biegnie długi grzbiet, zwany Kondratowym Wierchem, który oddziela od siebie dwie dolinki: Dolinę Suchą Kondracką i Dolinę Goryczkową Świńską (zachodnia odnoga Doliny Goryczkowej). Najbardziej strome są północno-zachodnie stoki opadające do Doliny Suchej Kondrackiej. Jest to w taternickim rozumieniu niemal ściana o wysokości ok. 200 m.
Po południowej, słowackiej stronie, stoki Goryczkowej Czuby opadają do Doliny Cichej (do dna doliny w tym miejscu jest prawie 700 m różnicy wysokości). Od grani opadają do tej doliny dwie szerokie grzędy, pomiędzy którymi znajduje się wielki żleb mający wylot powyżej Liptowskiego Koszaru[4].
Opis szczytu
Nazwa szczytu nie pochodzi od często występującej w Tatrach rośliny goryczki, lecz od Hali Goryczkowej, tej zaś od popularnego wśród górali nazwiska Goryczka[3]. Dawniej stoki Goryczkowej Czuby były intensywnie wypasane[5]. Na mapie Hacqueta z 1796 r. szczyt oznaczony był jako Gorecnowa. Partie szczytowe i północne stoki zbudowane są z granitoidów, natomiast stoki południowe, gdzieś od połowy wysokości ze skał wapiennych. W tym miejscu bowiem w wapiennych Tatrach Zachodnich znajduje się tzw. wyspa krystaliczna Goryczkowej – góry zbudowane ze skał krystalicznych (granit, gnejs). Występują w nich liczne żyły hydrotermalne[6]. Wśród skał ciekawa roślinność tatrzańska, m.in. takie rzadkie gatunki, jak: rojnik górski, jastrzębiec pomarańczowy, fiołek żółty sudecki, pierwiosnek maleńki. Z bardziej pospolitych tatrzańskich roślin masowo występuje tu dzwonek wąskolistny i alpejski, ciemiężyca zielona.
Stoki Goryczkowej Czuby zaliczane są do szczególnie lawiniastych. Lawiny schodzą do wszystkich trzech dolin, nad którymi wznosi się Goryczkowa Czuba. Na szczyt wchodzono od dawna. Pierwsze wejście zimowe na szczyt: Feliks Antoniak, Józef Lesiecki w 1908 r.
Goryczkowa Dolina,
Dolina Goryczkowa – dolina w Tatrach Zachodnich, będąca odgałęzieniem Doliny Bystrej[1].
Topografia
Odgałęzia się od niej poniżej Wywierzyska Bystrej i leży na wysokości ok. 1150–1700 m n.p.m. Ma przebieg prawie dokładnie południowo-północny. Jej wschodnie zbocza tworzy północno-zachodni grzbiet Kasprowego Wierchu po Myślenickie Turnie, od zachodu ograniczona jest grzbietem Kondratowego Wierchu, opadającym z Goryczkowej Czuby. Od południa jej granicę stanowi grań główna Tatr na odcinku od Kasprowego Wierchu do Goryczkowej Czuby. Od grani tej opada krótki grzbiet Pośredniego Goryczkowego Wierchu, dzielący jej górną część na dwie doliny: Dolinę Goryczkową pod Zakosy i Dolinę Goryczkową Świńską. W najwyższych piętrach tych dolin znajdują się kotły lodowcowe: Goryczkowy Kocioł i Świński Kocioł. Dnem doliny płynie Goryczkowy Potok stanowiący prawy dopływ potoku Bystra[2].
Historia
Nazwa doliny nie pochodzi, jak niektórzy uważają, od często występującej w górach rośliny goryczka, lecz od dawniej na niej istniejącej Hali Goryczkowej. Nazwa zaś tej hali, podobnie, jak w przypadku wielu innych nazw tatrzańskich pochodzi od popularnego wśród górali nazwiska Goryczka, zapewne jednego z pierwszych właścicieli hali na tej dolinie[1].
W przeszłości była intensywnie wypasana, stanowiła tereny pasterskie Hali Goryczkowej. Szałasy i szopy pasterskie stały na Niżniej Goryczkowej Równi. Później istniało też tutaj Schronisko w Dolinie Goryczkowej, zniszczone przez lawinę ze Żlebu Marcinowskich, która w marcu 1956 r. zeszła Żlebem Marcinowskich[3]. Przed II wojną światową dolina była też popularna wśród narciarzy[4].
Dolina Goryczkowa obecnie
Po utworzeniu Tatrzańskiego Parku Narodowego zniesiono wypas. Pozostałością kilkuwiekowego pasterstwa jest wyniszczenie kosodrzewiny. Po zaprzestaniu pasterstwa kosodrzewina stopniowo odradza się, ale nadal zajmuje tylko 50% terenu w granicy swojego zasięgu. Obecnie dolina jest nadal intensywnie eksploatowana, ale inaczej – w zimie roi się tutaj od narciarzy. Znajduje się na niej bowiem jeden z najbardziej popularnych wyciągów narciarskich – Wyciąg Goryczkowy. Dolna stacja tego wyciągu znajduje się na Wyżniej Goryczkowej Równi, górna tuż pod szczytem Kasprowego Wierchu. Nie prowadzi przez nią żaden szlak turystyki pieszej, ale za to kilka nartostrad, park narodowy zezwala bowiem na uprawianie tutaj narciarstwa i turystyki zimowej.
Goryczkowa Przełęcz nad Zakosy,
Goryczkowa Przełęcz nad Zakosy lub po prostu Goryczkowa nad Zakosy (słow. Východné Goričkovo sedlo) – znajdująca się na wysokości 1816 m n.p.m. przełęcz w grani głównej Tatr, między Kasprowym Wierchem (1987 m) a Pośrednim Goryczkowym Wierchem (1874 m) w Tatrach Zachodnich[1]. Przez przełęcz tę i szczyty biegnie granica słowacko-polska. Południowe stoki spod przełęczy opadają do słowackiej Doliny Cichej, stoki północne do Doliny Goryczkowej pod Zakosy.
Nazwa przełęczy pochodzi od Zakosów – północnego zbocza pod samą przełęczą, opadającego do Goryczkowego Kotła – najwyższego piętra doliny. Po zboczu tym w czasach, gdy było ono wypasane (teren ten należał do Hali Goryczkowej) prowadziły wydeptane przez owce zakosy perci[1]. Przez Przełęcz nad Zakosy polscy juhasi często przepędzali owce na słowacką stronę, gdzie trawa była bujniejsza, a hale nie były tak intensywnie wypasane, jak po polskiej stronie. Bywało to źródłem konfliktów z pasterzami słowackimi.
Jest to szerokie i trawiaste (miejscami tylko kamieniste) siodło. Dawniej przełęcz była często używanym szlakiem, którym turyści, kurierzy podhalańscy, a także kłusownicy przedostawali się do Doliny Cichej. Według podań przeszli tędy w 1769 r. konfederaci barscy wraz z uzbrojeniem. Upamiętnił to Walery Eljasz-Radzikowski na jednym z licznych swoich obrazów o tematyce tatrzańskiej[1]. W 1910 r. z przełęczy odbył się start do biegu zjazdowego do Doliny Goryczkowej.
Obszar przełęczy i północne stoki zbudowane są ze skał krystalicznych, jest to bowiem obszar wyspy krystalicznej Goryczkowej[3]. Jednakże dolna część południowych stoków zbudowana jest ze skał wapiennych i nad dnem Doliny Cichej kończy się wapiennymi skałkami.
Goryczkowa Przełęcz Świńska,
Goryczkowa Przełęcz Świńska, w skrócie Świńska Przełęcz (słow. Horičkovo sedlo Svinické, Zapadné Goričkovo sedlo) – znajdująca się na wysokości 1801 m n.p.m.[1][2] przełęcz w grani głównej Tatr Zachodnich pomiędzy Goryczkową Czubą (1912 m) a Pośrednim Goryczkowym Wierchem (1873 m). Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej nazwa słowacka jest podwójnie błędna, gdyż właściwie nazwa tej przełęczy nie pochodzi ani od Świnicy, ani od rośliny goryczka, lecz od Doliny Goryczkowej Świńskiej[3].
Przez przełęcz i szczyty te biegnie granica polsko-słowacka. Południowe stoki spod przełęczy opadają do słowackiej Doliny Cichej, północne do Świńskiego Kotła. Stoki pod przełęczą są porośnięte drobną murawą, częściowo kamieniste. Z obydwu zimą schodzą lawiny, szczególnie duże do znacznie niżej położonego dna Doliny Cichej. Od Goryczkowej Czuby i Pośredniego Wierchu Kondrackiego w stronę tej doliny odchodzą grzędy, pomiędzy którymi znajduje się depresja. Mniej więcej w środku zbocza doliny grzędy zbliżają się do siebie, tworząc duży lej. Poniżej przewężenia leju dołącza druga depresja schodząca spod Pośredniego Wierchu Goryczkowego[4]. Śnieg gromadzący się w leju w pewnym momencie zsuwa się w postaci lawiny uchodzącej w okolicach Liptowskiego Koszaru. Władysław Cywiński w swoim przewodniku pisze: „Efekty tej «zdwojonej grozy» widoczne są po obu stronach dolnego żlebu: lasy na sąsiednich grzędach powalone lawinowymi podmuchami, w samym żlebie brak nawet młodników”[5].
Dawniej Dolina Goryczkowa Świńska wchodziła w skład Hali Goryczkowej. Polscy juhasi wypasali ją po samą przełęcz, a nawet dalej – przepędzali stada również na słowacką stronę, gdzie trawa była bujniejsza i nie tak wyeksploatowana, jak na polskich halach, na których ilość owiec i bydła była nadmierna do ich możliwości[6]. Obecnie stanowi ulubione miejsce odpoczynku turystów.
Góry Choczańskie,
Góry Choczańskie (514.51; słow. Chočské vrchy; w dawnej nomenklaturze występowały jako Hale liptowsko-orawskie) – pasmo górskie w Łańcuchu Tatrzańskim w Centralnych Karpatach Zachodnich. Leży w całości na terenie Słowacji. Ma formę pasma rozciągniętego ze wschodu na zachód na długości ok. 18 km, przy szerokości od 4 do 8 km. Graniczy od północy z Pogórzem Orawskim, od wschodu poprzez Kwaczańską Dolinę z Tatrami Zachodnimi, od południa z Kotliną Liptowską, a od zachodu poprzez przełęcz Brestová z tzw. Szypską Fatrą, będącą najdalej na północ wysuniętą częścią Wielkiej Fatry.
Topografia
Góry Choczańskie składają się z trzech części (licząc od zachodu):
- grupy Wielkiego Chocza, ciągnącej się od przełęczy Brestová i doliny Likawki na zachodzie po przełęcz Vrchvarta i Dolinę Luczańską (Lúčanská dolina) na wschodzie, w której wznosi się kulminacja całego pasma – Wielki Chocz (Velký Choč) – 1608 m;
- Sielnickich Wierchów, ciągnącej się od Doliny Luczańskiej na zachodzie po Dolinę Sesterską (Sestrčská dolina) na wschodzie, w której najwyższymi szczytami są Luczańska Magura (Lúčanská Magura, 1171 m), Havrania (1130 m), Ostroň (1105 m, w części północnej) i Sielnická hora (1051 m, w części wschodniej);
- grupy Prosiecznego, ciągnącej się od Doliny Sesterskiej na zachodzie po Dolinę Kwaczańską na wschodzie, w której najwyższymi szczytami są Prosieczne (Prosečné, 1372 m) i Hradkowa (Hrádkovo, 1206 m) w części wschodniej grupy oraz Prawnacz (Pravnáč, 1206 m), Heliasz (Heliaš, 1186 m) i Łomy (Lômy, 1278 m) w części zachodniej, oddzielonej od poprzedniej Doliną Prosiecką.
Opis
Góry Choczańskie nie mają charakteru ciągu lub rozrogu grzbietów górskich, ale raczej szeregu odrębnych masywów, wyrastających z biegnącego tuż na północ od nich niepozornego wododziału Orawy i Wagu. Grupa Wielkiego Chocza tworzy najwyższy, zwarty masyw, zbudowany głównie z dolomitów i wapieni płaszczowiny choczańskiej. Dolina potoku Teplianka oddziela ją od Sielnickich Wierchów, które tworzą niższe wzniesienia, zbudowane ze skał płaszczowiny kriżniańskiej. Wschodnią część stanowi Grupa Prosiecznego, którą tworzy szereg niewielkich masywów porozdzielanych głębokimi dolinami, z których najbardziej znanymi są Dolina Kwaczańska i Dolina Prosiecka.
Geologia
Od innych masywów Karpat Centralnych Góry Choczańskie wyróżnia brak na powierzchni trzonu krystalicznego. Cały masyw zbudowany jest z mezozoicznych skał osadowych. Ze względu na swe niewielkie rozmiary i położenie, stanowi łącznik między Małą i Wielką Fatrą na zachodzie a Tatrami na wschodzie. Z obszaru Wielkiej Fatry przedłuża się płaszczowina kriżniańska, dla której charakterystyczne są osady dolnej i środkowej kredy. Są to głównie wapienie ilaste, iłowce i łupki ilaste, czyli skały stosunkowo mało odporne na erozję. Tworzą one niższe partie masywu.
Na płaszczowinę kriżniańską nasunięta została płaszczowina choczańska, która zawiera głównie najniższe, triasowe osady, z których tutaj największe rozprzestrzenienie mają masywne serie wapienne, najczęściej ciemnoszare i czarne, żyłkowane wapienie oraz szare dolomity, tzw. choczańskie. Wyższe poziomy triasu reprezentowane są przez różne odmiany wapieni, np. wapienie piaszczyste, rogowcowe itp. Płaszczowina choczańska zachowała się w formie czapek tektonicznych, wypreparowanych przez erozję w postaci ostańców. Największą tworzy masyw Wielkiego Chocza.
Na wschód od Doliny Sesterskiej na powierzchni nie pojawiają się skały płaszczowiny kriżniańskiej, a wszystkie masywy, aż po Dolinę Suchą (słow. Suchá dolina), zbudowane są z przefałdowanych kompleksów środkowotriasowych wapieni i dolomitów. Na wschód od wsi Liptovská Anna znów pojawiają się kredowe skały płaszczowiny kriżniańskiej.
Zjawiska krasowe
Ze względu na budowę geologiczną szeroko rozwinięte są zjawiska krasowe. Najbardziej powszechnie występują żebra krasowe i żłobki krasowe. Występują one na Wielkim Choczu, Prosiecznem, Ostrym Wierchu (1128 m), a najlepiej wykształcone są na wierzchołku Czereniowej (słow. Čereňová) w masywie Łomów (1278 m).
Leje krasowe występują rzadko. Grupa lejów krasowych znajduje się na przełączce Ostruhy (słow. Ostruky) między Prosiecznem a Czarną Górą (słow. Čierna hora, 1094 m). Charakter leja krasowego ma też ponor Prosieczanki (słow. Prosiečanka) w kotlinie Svorad, noszący nazwę Jóbovské prepadlisko.
Podziemne formy krasowe – jaskinie są tu również liczne. Najbardziej znana jest Jaskinia Liskovska w masywie góry Mních, niedaleko Rużomberku.
Przyroda
Roślinność ma charakter wysokogórski, zaznacza się wyraźnie piętrowość roślinna – w dolnych piętrach przeważa buk i świerk (piętra reglowego), powyżej 1300 m rozpoczyna się piętro kosodrzewiny i hal z bogatą florą o charakterze alpejskim. We florze gór występuje wiele gatunków storczykowatych oraz innych gatunków, podlegających ochronie.
Ochrona przyrody
Najcenniejsze fragmenty gór już w połowie lat 60. XX w. objęto ochroną rezerwatową, tworząc rezerwaty przyrody Dolina Prosiecka i Dolina Kwaczańska. Nieco później (1982) powstał rezerwat przyrody Chocz. Równolegle już w latach 60. pojawiły się pierwsze pomysły powołania Choczańskiego Parku Narodowego (słow. Chočský národný park), obejmującego cały łańcych Gór Choczańskich i stanowiącego swego rodzaju biokorytarz między grupami górskimi Zachodnich Tatr i Małej Fatry. W roku 1993 były Slovenský ústav ochrany prírody w Bratysławie opracował projekt powołania takiego parku, który miałby obejmować również większą część Szypskiej Fatry z masywem Šípa na czele. Jego powierzchnia miałaby wynosić 12 357 ha, a powierzchnia jego otuliny 13 461 ha. Obejmowałby tereny położone na terenie 35 gmin w 3 powiatach (Rużomberk, Liptowski Mikułasz i Dolny Kubin[3]. Dalsze prace projektowe nad powołaniem parku narodowego w Górach Choczańskich przejął Ośrodek Slovenskej agentúry životného prostredia w Liptowskim Mikułaszu.
Granacka Przełęcz,
Granacka Przełęcz (słow. Granátové sedlo, Granátová štrbina, niem. Granatenscharte, węg. Gránát-csorba, 2145 m n.p.m.) – wąska i głęboka przełęcz w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, pomiędzy Skrajnym Granatem (2225 m) a Wielką Orlą Turniczką (2162 m) – wyższą z Orlich Turniczek.
Przełęcz leży na szlaku Orlej Perci. Zejście ze Skrajnego Granatu na Granacką Przełęcz jest bardzo strome i ubezpieczone łańcuchem i długimi kotwami. Do 2012 roku zdarzyły się tutaj 4 wypadki śmiertelne. W drugą stronę szlak prowadzi północno-wschodnimi stokami Wielkiej Orlej Turniczki, odcinek ten jest eksponowany, dość trudny do przejścia i również ubezpieczony łańcuchami. Do 2012 roku na tym odcinku Orlej Perci 1 wypadek śmiertelny.
Od południowej strony jej stoki opadają do Dolinki Buczynowej, od północnej do Zadnich Usypów w dolinie Pańszczycy. Przełęcz używana jest do przejścia między tymi dolinami bardzo rzadko, ponieważ dużo wygodniejsza jest droga przez Krzyżne[2]. Do obydwu tych dolinek schodzą spod przełęczy żleby. Ich przejście, jeśli nie ma śniegu, jest łatwe. Nie prowadzą przez nie szlaki turystyczne, żleby te mogą jednak być traktowane jako awaryjne zejście do dolin (np. w razie załamania pogody)[3]. Żleb opadający do Dolinki Buczynowej jest kruchy, długo zalega w nim śnieg, a przy dużym ruchu turystycznym z Orlej Perci spadają do niego kamienie. Lepsze jest zejście żlebem do Pańszczycy. Śnieg zalega w nim zwykle do końca lipca.
Pierwsze odnotowane wejście:
- latem – Janusz Chmielowski, 6 września 1899 r.,
- zimą – Mariusz Zaruski, Aleksander Litwinowicz, 14 marca 1910 r. (przy przejściu Orlą Percią)[2].
Wejście obydwoma żlebami na Granacką Przełęcz przez taterników ocenione jest na 0 stopień trudności w skali tatrzańskiej. Dla taterników istnieje też skrótowe przejście z Granackiej Przełęczy na Wyżnią Pańszczycką Przełączkę prowadzące zachodem w północno-wschodniej ścianie Skrajnego Granatu. Władysław Cywiński pisze o nim; wszyscy słyszeli, że jest, nikt nie używa.
Granacki Staw,
Granacki Staw (słow. Szontaghovo pleso, niem. Szontaghsee, węg. Szontagh-tó) – staw położony na wysokości 2034 m n.p.m., w górnych partiach Doliny Sławkowskiej, w słowackich Tatrach Wysokich. Pomiary pracowników TANAP-u z lat 60. XX w. wykazują, że ma on powierzchnię 0,327 ha i wymiary 90 × 57 m. Nieco na zachód od niego znajduje się drugi, mniejszy stawek doliny zwany Granackim Okiem. Do Granackiego Stawu nie prowadzą żadne znakowane szlaki turystyczne, nie jest on dostępny dla turystów.
Polska nazwa odnosi się do Granatów Wielickich, natomiast słowacka, niemiecka i węgierska upamiętniają Miklósa Szontagha.
Granacki Staw otaczają:
- od północnego zachodu Staroleśny Szczyt,
- od zachodu Granaty Wielickie,
- od północnego wschodu Warzęchowe Turnie.
Granaty,
Granaty (słow. Granáty, niem. Granatenspitze, węg. Gránát-csúcsok) – trzywierzchołkowy masyw górski w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich.
Topografia
Granaty ciągną się od Sieczkowej Szczerby na południu po Pańszczycką Przełączkę Wyżnią na północy i Granacką Przełęcz na wschodzie. Sieczkowa Szczerba oddziela je od Sieczkowych Turni, Pańszczycka Przełączka Wyżnia od Pańszczyckich Czub, Granacka Przełęcz od Orlich Turniczek. Do Granatów należą szczyty:
- Zadni Granat (2240 m),
- Pośredni Granat (2234 m),
- Skrajny Granat (2225 m)[2]
Granaty wznoszą się nad trzema dolinami: Doliną Czarną Gąsienicową, Dolinką Buczynową i Pańszczycą. Szczyty Granatów rozdzielają Sieczkowe Przełączki – Pośrednia Sieczkowa Przełączka (2218 m) i Skrajna Sieczkowa Przełączka (2197 m). Nazwy przełęczy pochodzą od nazwiska przewodnika tatrzańskiego Macieja Sieczki, zdobywcy Granatów. Skrajny Granat jest zwornikiem dla grani Żółtej Turni (odchodzącej od niego w kierunku północnym). Z uwagi na swoje położenie uważany jest za główny wierzchołek masywu.
Historia
Pierwszymi udokumentowanymi zdobywcami szczytów Granatów byli ksiądz Eugeniusz Janota i Bronisław Gustawicz wraz z przewodnikiem Maciejem Sieczką podczas wyprawy 19 września 1867 r. Na szczycie Skrajnego Granatu znaleźli wówczas ślady wcześniejszego pobytu człowieka. Pierwsze zimowe wejścia:
- Zadni i Pośredni Granat – Henryk Bednarski i Stanisław Zdyb 29 marca 1908 r.,
- Skrajny Granat – Mariusz Zaruski, Wacław Majewski, Władysław Pawlica i Stanisław Zdyb 9 lutego 1910 r.[4]
W II tomie przewodnika W.H. Paryskiego z 1951 r. Granaty ciągnęły się od Pańszczyckiej Przełęczy po Przełączkę nad Dolinką Buczynową, obejmowały więc również Czarne Ściany i Pańszczyckie Czuby[4]. W 1961 r. Ryszard Schramm wyróżnił trzy Sieczkowe Przełączki, a w 2013 r. Władysław Cywiński Sieczkowe Turnie. Spowodowało to zmniejszenie masywu Granatów o Czarne Ściany.
Granaty Wielickie,
Granaty Wielickie (słow. Velické Granáty[1], Granátová stena, niem. Granatenwand, węg. Gránátfal[2]) – postrzępiona grań odchodząca od Staroleśnego Szczytu (Bradavica) w kierunku południowo-wschodnim, oddzielona od niego Kwietnikową Przełączką (Kvetnicové sedlo). Wznosi się ona pomiędzy Doliną Wielicką (Velická dolina) a Doliną Sławkowską (Slavkovská dolina). W grani Granatów Wielickich znajdują się (w kolejności od Kwietnikowej Przełączki):
- Rogata Turnia (Rohatá veža, ok. 2420 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Granatów Wielickich,
- Niżnia Kwietnikowa Przełączka (Rohatá štrbina),
- Granacki Róg (Granátový roh),
- Wyżnia Granacka Szczerbina (Horná Granátová štrbina),
- Mała Granacka Turnia (Malá Granátová veža, 2298 m),
- Pośrednia Granacka Szczerbina (Prostredná Granátová štrbina),
- Wielka Granacka Turnia (Veľká Granátová veža, 2318 m),
- Niżnia Granacka Szczerbina (Dolná Granátová štrbina),
- Dwoiste Czuby (Dvojité zuby),
- Niżnia Dwoista Szczerbina (Nižná Dvojitá štrbina),
- Dwoista Baszta (Dvojitá bašta),
- Pośrednia Dwoista Szczerbina (Prostredná Dvojitá štrbina),
- Dwoista Kopa (Dvojitá kopa),
- Wyżnia Dwoista Szczerbina (Vyšná Dvojitá štrbina),
- Dwoista Turnia (Dvojitá veža, 2312 m) – 2 wierzchołki (wyższy północny),
- Dwoista Przełęcz (Sedlo pod Dvojitou, ok. 2210 m),
- Wielicka Kopa (Velická kopa, 2227 m),
- Niedźwiedzia Przełęcz (Sedlo pod Velickou kopou),
- Niedźwiedzie Czuby (Velické hrby):
-- Zadnia Niedźwiedzia Czuba (Zadný Velický hrb, 2001 m),
-- Zadnia Niedźwiedzia Szczerbina (Zadná Velická štrbina),
-- Pośrednia Niedźwiedzia Czuba (Prostredný Velický hrb),
-- Pośrednia Niedźwiedzia Szczerbina (Prostredná Velická štrbina),
-- Skrajna Niedźwiedzia Czuba (Predný Velický hrb),
-- Skrajna Niedźwiedzia Szczerbina (Predná Velická štrbina),
-- Mała Niedźwiedzia Czuba (Malý Velický hrb).
Wymienione powyżej szczyty wraz z Podufałą Turnią (Opálová veža), wznoszącą się w południowo-zachodnim żebrze Rogatej Turni, określane się niekiedy wspólnym mianem – Granackie Turnie (Granátové veže).
Po stronie Doliny Wielickiej wznosi się równoległy, niższy szereg szczytów – Granackie Baszty (Granatové steny). Są to kulminacje krótkich, bocznych żeber odchodzących z Granackich Turni. Pomiędzy Granackimi Turniami a Granackimi Basztami przebiega system szerokich, trawiastych zachodów – Granacka Ławka (Granátová lávka). Granackie Baszty opadają do Doliny Wielickiej wysokimi, niemal pionowymi ścianami, są natomiast w większości niezbyt wybitne i łatwo dostępne od strony szerokich przełączek, przez które prowadzi Granacka Ławka. Wśród Granackich Baszt najbardziej znane są (w kolejności od północnego zachodu):
- Zwalista Baszta (Westerova stena, ok. 2285 m) – w prawym filarze południowo-zachodniej ściany Zwalistej Turni (Westerov štít),
- Podufała Baszta (Opálová stena, 2285 m) – w południowo-zachodnim żebrze Rogatej Turni, poniżej Podufałej Turni,
- Wielka Granacka Baszta (Granátová stena, ok. 2245 m) – w zachodnim żebrze Wielkiej Granackiej Turni,
- Mała Granacka Baszta (Granátová vežička) – w widłach Dwoistego Żlebu,
- Wielicka Baszta (Velická stena, ok. 2230 m) – w południowo-zachodnim żebrze Dwoistej Turni.
Granackie Baszty porozdzielane są od siebie trzema głębokimi żlebami, rozszerzającymi się na wysokości Granackiej Ławki w obszerne kotły. Są to:
- Kwietnikowy Żleb (Kvetnicový žľab) i Kwietnikowy Kocioł (Kvetnicový kotol),
- Granacki Żleb (Granátový žľab) i Granacki Kocioł (Granátový kotol),
- Dwoisty Żleb (Dvojitý žľab) i Dwoisty Kocioł (Dvojitý kotol).
Granaty Wielickie nie są udostępnione szlakami turystycznymi, są natomiast (po stronie Doliny Wielickiej) popularnym terenem wspinaczkowym, zwłaszcza wysokie ściany Granackich Baszt. Przez Granacką Ławkę i Kwietnikowy Żleb prowadzą ponadto nieznakowane drogi na Staroleśny Szczyt. Ściany Granackich Turni od strony Doliny Sławkowskiej jak i cała dolina są objęte ścisłym rezerwatem przyrody, wstęp jest zabroniony.
Pierwsze odnotowane wejścia:
- 18 lipca 1907 r. – Alfred Martin i Johann Franz (senior) – prawie całą granią (bez Rogatej Turni),
- 6 kwietnia 1909 r. – Zygmunt Klemensiewicz i Jerzy Maślanka – zimowe przejście górnej części północno-zachodniej grani Dwoistej Turni,
- 17 kwietnia 1959 r. – Vojtech Korsák i Stanislav Samuhel – zimowe przejście całej grani bez obejść.
Na niektóre łatwiej dostępne szczyty i przełęcze wchodzono już w XIX wieku lub wcześniej przy okazji polowań na kozice.
Nazwa związana jest z kamieniami półszlachetnymi – granatami, wydobywanymi w XVIII wieku pod ścianami grzbietu od strony Doliny Wielickiej.
Grań Baszt,
Grań Baszt (słow. hrebeň Bášt, niem. Basteigrat, węg. Bástya-gerinc) – boczna, ok. 4-kilometrowa grań tatrzańska, położona na terenie Słowacji. W wierzchołku Hlińskiej Turni (Hlinská veža) odchodzi od głównej grani odnogi Krywania w kierunku południowo-wschodnim do Szczyrbskiego Jeziora (Štrbské pleso). Grań rozdziela od siebie doliny: Młynicką (Mlynická dolina) i Mięguszowiecką (Mengusovská dolina). W kolejności od północy na południe w Grani Baszt znajdują się następujące szczyty, turnie i przełęcze:
Basztowa Przełęcz (Baštové sedlo), oddzielająca grań od Hlińskiej Turni,
Wielka Capia Turnia pn.-zach. (Veľká Capia veža, 2364 m),
Wyżnia Capia Przełączka (Vyšná capia štrbina),
Wielka Capia Turnia pd.-wsch.,
Capia Przełączka (Capia štrbina, ok. 2285 m),
Mała Capia Turnia (Malá Capia veža, ok. 2315 m),
Capi Karb (ok. 2290 m).
Capi Róg (ok. 2300 m),
Wyżnia Basztowa Przełęcz (Vyšné Baštové sedlo, ok. 2285 m),
Zadnia Baszta (Zadná bašta, 2380 m),
Diabla Przełęcz (Diablovo sedlo, ok. 2310 m),
Diabla Turnia (Zlatinská veža, ok. 2350 m),
Diabla Przełęcz Wyżnia (Zlatinská štrbina, ok. 2335 m),
Diablowina (Diablovina, 2390 m),
Piekielnikowa Przełączka (Pekelníkova štrbina, 2355 m),
Piekielnikowa Turnia (Pekelník, 2374 m),
Czarcia Szczerbina (a štrbina, ok. 2330 m),
Czarci Róg (Čertov hrb, ok. 2330 m),
Szatania Przełęcz (Satanovo sedlo, 2300 m),
Szatan pn. (Satan), najwyższy szczyt grani o wysokości 2421 m,
Szatania Szczerbina (Satanova štrbina),
Szatan pd.,
Szatanie Wrótka (Satanov zárez),
Szatania Turnia,
Szatani Karb,
Szatania Turniczka
Przełęcz nad Czerwonym Żlebem, 2325 m (Sedlo nad Červeným žľabom),
Pośrednia Baszta (Predná bašta, 2374 m),
Przełęcz nad Szerokim Żlebem (Sedlo nad Širokým žľabom, 2206 m),
Mała Baszta (Malá bašta, 2288 m),
Przełęcz nad Skokiem (Sedlo nad Skokom),
Skrajna Baszta (Patria, 2203 m),
Basztowa Przehyba ( Priehyba v Patrii),
Złudna Baszta
Drygant (Drigant, 1481 m), grzbiet kończący grań w pobliżu Szczyrbskiego Jeziora[2].
W rejonie Grani Baszt występuje duże nasycenie "szatańskiego" nazewnictwa. Oprócz wymienionych powyżej nazw szczytów i przełęczy są też inne przykłady diabelskiego nazewnictwa: Dolinka Szatania, Szatani Żleb, Szatanie Stawki. Związane jest ono z legendami o ukrytych w Szatanim Żlebie cennych kruszcach[3]. Powtarzające się zjawisko spadania pojedynczych kamieni, związane ze znaczną kruchością skał, przypisywane było siłom nieczystym, zrzucającym głazy na poszukiwaczy diabelskich skarbów[3].
Przez grań nie przebiega żaden ze znakowanych szlaków turystycznych.
Pierwsze odnotowane przejścia Grani Baszt:
- od Skrajnej Baszty do Szataniej Przełęczy – Jan Gwalbert Pawlikowski, Maciej Sieczka ok. 1880 r.
- od Szataniej Przełęczy do Hlińskiej Turni – Günter Oskar Dyhrenfurth, Hermann Rumpelt 13 czerwca 1907 r.
- pierwsze przejścia zimowe – od Skrajnej Baszty do Zadniej Baszty – Alfréd Grósz, Zoltán Neupauer 8 lutego 1914 r.; od Hlińskiej Turni do Szatana – Georg Koromzay, Ernst Piovarcsy 4 kwietnia 1927 r.[4].
Grań Baszt od dawna stanowi naturalną granicę pomiędzy Spiszem i Liptowem. W zboczach Skrajnej Baszty przed 1530 wydobywano podobno rudy miedzi[5].
Grań Soliska,
Grań Soliska (słow. hrebeň Soliska, Soliskový hrebeň, niem. Soliskograt, węg. Szoliszkó-gerinc[1]) – długi grzbiet tatrzański ciągnący się od przełęczy Bystry Przechód i opadający w okolicach Szczyrbskiego Jeziora. Grań odchodzi w wierzchołku Furkotu (Furkotský štít) od głównej grani odnogi Krywania w kierunku południowo-wschodnim i oddziela od siebie Dolinę Młynicką i Furkotną. Początkowo skalisty, za Smrekowicką Przełęczą traci swój wysokogórski charakter i opada zboczami porośniętymi kosodrzewiną, a niżej lasem.
Przebieg grani
W grani wyróżniają się (w kierunku od Bystrego Przechodu)[2]:
- Bystre Czuby:
-- Zadni Bystry Garb (Zadný bystrý hrb),
-- Zadnia Bystra Szczerbina (Zadná Bystrá štrbina),
-- Pośredni Bystry Garb (Prostredný bystrý hrb),
-- Bystra Szczerbina (Bystrá štrbina),
-- Skrajny Bystry Garb (Predný bystrý hrb) – najciekawsza w kształtach turniczka z grupy Bystrych Czub,
- Bystra Ławka (Bystrá lávka) – wąska przełączka, przez którą prowadzi żółto znakowany szlak turystyczny,
- Bystre Turniczki:
-- Wielka Bystra Turniczka (Veľká bystrá vežička) – najbardziej rozłożysta z czterech Bystrych Turniczek,
-- Mała Bystra Szczerbina (Malá Bystrá štrbina) – płytka przełączka, nie opada z niej do Doliny Furkotnej żaden żleb (ścianki Wielkiej i Zadniej Bystrej Turniczki stanowią jedną całość),
-- Zadnia Bystra Turniczka (Zadná bystrá vežička),
-- Pośrednia Bystra Szczerbina (Prostredná Bystrá štrbina),
-- Pośrednia Bystra Turniczka (Prostredná bystrá vežička),
-- Skrajna Bystra Szczerbina (Predná Bystrá štrbina) – wyraźnie wgłębiona przełączka, zwłaszcza widziana z Doliny Furkotnej,
-- Skrajna Bystra Turniczka (Predná bystrá vežička),
- Zadnia Soliskowa Szczerbina (Zadná Solisková štrbina) – przełęcz oddzielająca Bystre Turniczki od względnie długiej północnej grani Wielkiego Soliska, w której wyróżnia się trzy Soliskowe Kopy – Zadnią, Pośrednią i Skrajną (Zadná, Prostredná, Predná solisková kopa) oraz trzy Soliskowe Karby – Zadni, Pośredni i Skrajny (Zadný, Prostredný, Predný soliskový zárez)[a],
- Wielkie Solisko (Veľké Solisko, 2412 m n.p.m.) – najwyższy punkt grani,
- Wyżnia Soliskowa Ławka (Solisková lávka),
- Pośrednie Solisko (Prostredné Solisko, ok. 2400 m), pierwsze odnotowane przejście – Karol Englisch, Paul Spitzkopf senior – 19 lipca 1903 r., podczas wejścia na Wielkie Solisko,
- Leskowska Przełączka (Vyšná Solisková štrbina), pierwsze odnotowane przejście – Karol Englisch, Paul Spitzkopf senior – 19 lipca 1903 r.,
- Soliskowe Czuby (Soliskové hrby) – cztery występy skalne (Zadnia, Pośrednia, Skrajna i Mała Soliskowa Czuba) górujące nad trawiastym stokiem schodzącym w kierunku Doliny Furkotnej, pierwsze odnotowane przejście – Karol Englisch, Paul Spitzkopf senior – 19 lipca 1903 r.,
- Pośrednia Soliskowa Ławka (Prostredná Solisková štrbina), pierwsze odnotowane wejście – Karol Englisch, Paul Spitzkopf senior – 19 lipca 1903 r.
- Zadnia Soliskowa Turnia (Zadná Solisková veža, ok. 2350 m), od strony Doliny Młynickiej zbocza Soliskowych Turni i Małego Soliska przecina rozległy, pokryty złomowiskiem skalnym taras nazwany Soliskowym Ogrodem. Pierwsze odnotowane wejście na Zadnią Soliskową Turnię – podczas przejścia grani – Günter Oskar Dyhrenfurth, Hermann Rumpelt – 10 czerwca 1906 r.,
- Niżnia Soliskowa Ławka (Nižná Solisková štrbina, ok. 2325 m), ostro wcięta przełęcz pomiędzy Soliskowymi Turniami, dawniej nazywana była Przełączką w Soliskowych Turniach, pierwsze odnotowane wejście – Ernő Kaczander, István Laufer, 4 września 1909 r.,
- Skrajna Soliskowa Turnia (Predná Solisková veža, ok. 2342 m), nazywana bywa także Przednią Soliskową Turnią,
- Soliskowa Przełęcz (Solisková štrbina, ok. 2285 m), szeroka, mocno obniżona przełęcz, łatwo dostępna z położonych poniżej dolin,
- Małe Solisko (Malé Solisko, 2334 m), dawniej uważane za dwuwierzchołkowy szczyt, obecnie niższy, południowo-wschodni wierzchołek uznawany jest za odrębny szczyt,
- Wysoka Ławka (Vysoká lávka, ok. 2305 m),
- Furkotne Solisko (Furkotské Solisko, ok. 2320 m), szczyt dawniej uważany za niższy wierzchołek Małego Soliska,
- Szara Ławka (Šedá lávka, ok. 2290 m),
- Szczyrbskie Solisko (Štrbské Solisko, 2302 m),
- Niska Ławka (Nízka lávka), niewielka przełęcz rozdzielająca Szczyrbskie Solisko od Młynickiego Soliska, dawniej te dwa wierzchołki uważane były za jeden, dwuwierzchołkowy szczyt – Szczyrbskie Solisko,
- Młynickie Solisko (Mlynické Solisko, ok. 2301 m),
- Smrekowicka Przełęcz (Soliskové sedlo), szeroka przełęcz podzielona na dwa siodła (Wyżnia Smrekowicka Przełęcz o wysokości 2099 m i Niżnia Smrekowicka Przełęcz o wysokości ok. 2080 m[3]) skalistym występem Smrekowickiej Czuby[3] (Soliskový hrb),
- Skrajne Solisko (Predné Solisko, 2093 m), jedyny szczyt dostępny dla turystów w Grani Soliska, na jego południowo-wschodnim zboczu znajdują się wyciągi i trasy narciarskie (dolna stacja zlokalizowana jest w pobliżu Szczyrbskiego Jeziora, a górna na zboczu, na wysokości ok. 1850 m).
Historia wejść
Wejścia na poszczególne szczyty i przełęcze Grani Soliska nie należą do trudnych. Zbocza grani były miejscem znanym przez koziarzy urządzających tu polowania na kozice. Pierwsze odnotowane przejścia całej grani
- latem – Günter Oskar Dyhrenfurth, Hermann Rumpelt – w dwóch odcinkach, w dniach 3 czerwca i 10 czerwca 1906 r.
- zimą:
-- od Szczyrbskiego Soliska do Zadniej Soliskowej Turni – Gyula Hefty, Lajos Rokfalusy – 25 marca 1913 r.
-- od Bystrego Przechodu do Soliskowej Przełęczy – Adam Karpiński, Stefan Osiecki 12 kwietnia 1925 r.
Gronik,
Gronik (słow. Grúnik, 1576 m) – zalesione wzniesienie stanowiące zakończenie głównej grani odnogi Krywania w słowackich Tatrach Wysokich. Od północno-wschodniej strony sąsiaduje w tej grani z Niżnią Przehybą (1779 m), szczyty te oddziela płytka przełęcz zwana Gronikowską Przehybą (Grúnikova priehyba). Zachodnie stoki Gronika opadają do Doliny Koprowej. Od strony tej doliny występuje na nich skalna ambona, którą porasta nienaruszony działalnością człowieka pierwotny las urwiskowy. Z wysokości ok. 1500 m występują obrywy skał. U podnóża Gronika przy szosie w Dolinie Koprowej znajduje się Rozdroże pod Gronikiem. Po wschodniej stronie stoki Gronika opadają do Gronikowskiego Żlebu (odgałęzienie Doliny Bielańskiej. Na południowo-wschodnich stokach znajduje się polana Koszarzysko.
Zimą 1944–45 w lasach Gronika mieli swoje ziemianki i umocnienia partyzanci słowaccy (oddział „Vysoké Tatry”). 14 stycznia 1945 r. zaskoczyli ich tutaj Niemcy. W wyniku walki zginęło 7 partyzantów, w tym kapitan Štefan Morávka i znany lekarz i taternik Zoltán Brüll, kilku partyzantów zostało wziętych do niewoli. Upamiętnia ich pomnik na parkingu w Podbańskiej. Ma też Gronik starszą historię. W opadającym spod Gronikowskiej Przełęczy do Doliny Koprowej Żlebie Banie były dawniej kopalnie złota (tzw. Krywańskie Banie).
Nazwa gronik (zdrobnienie od groń) jest pochodzenia wołoskiego.
Grześ,
Grześ (słow. Lúčna, 1653 m) – dwuwierzchołkowy szczyt w Tatrach Zachodnich, znajdujący się w grzbiecie granicznym na zachód od Polany Chochołowskiej.
Topografia
Grześ znajduje się w bocznej, długiej północnej grani Wołowca odchodzącej od Wołowca na północ. Na głównym, zachodnim wierzchołku Grzesia zmienia ona kierunek na wschodni, a na niższym, zwanym Kruźlikiem skręca na północny wschód. Przebiega nią granica polsko-słowacka oraz Wielki Europejski Dział Wodny między zlewiskami Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego[2]. Grześ jest zwornikiem dla trzech grani i trzech grzęd (wszystkie z wyjątkiem grzędy zachodniej i wschodniej odchodzą od głównego wierzchołka)[3]:
- południowa grań, która poprzez Łuczniańską Przełęcz (1602 m) i Długi Upłaz wznosi się w kierunku Rakonia,
- zachodnia grzęda o nazwie Łuczna, opadająca do Doliny Łatanej z południowej grani Grzesia[4],
- długa, północno-zachodnia grań Grzesia biegnąca do Osobitej i dalej, aż po krańce Tatr (przełęcze Borek i Maniowa Przehyba). Grań ta oddziela Dolinę Bobrowiecką Orawską od Doliny Zuberskiej i jej odnogi – Doliny Łatanej,
- północna grzęda opadająca do Doliny Bobrowieckiej Orawskiej,
- północno-wschodnia grań będąca przedłużeniem północnej grani Wołowca. Poprzez Kruźlik, płytką Przełączkę pod Grzesiem i Czoło opada do głębokiej Bobrowieckiej Przełęczy (1356 m),
- wschodnia grzęda opadająca do Doliny Chochołowskiej i oddzielająca Bobrowiecki Żleb od Dolinczańskiego Żlebu. Wybiega ona ze wschodniego, niższego wierzchołka Grzesia – Kruźlika[5].
Masyw Grzesia wznosi się nad 3 dolinami: Bobrowiecką, Łataną i Chochołowską[3].
Nazewnictwo
Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej polska nazwa szczytu pochodzi od gwarowego, góralskiego słowa grześ oznaczającego grzbiet lub grzędę o stokach stromo opadających na dwie strony[6]. Przez polskich górali dawniej nazywany był Kończystym, przez słowackich Lúčna lub Končistá. Nazwa słowacka pochodzi od niedużej grzędy i polanki Łuczna (Lúčna), na której w 1615 stał szałas. Później na słowackich mapach nazwę polanki przesunięto na szczyt. Na dawnych mapach natomiast opisywany był nazwą Hruby, nazwę Grześ na mapach wprowadzono dopiero w 1934 r.[1][7]
Opis szczytu
Grześ zbudowany jest z twardych piaskowców kwarcytowych z triasu. Wyżej, w kierunku Wołowca ich miejsce zajmują twarde skały krystaliczne. Partie wierzchołkowe są łagodnie zaokrąglone, trawiaste i zarastające kosodrzewiną. Dawniej były wypasane, wchodziły w skład Hali Chochołowskiej. Po polskiej stronie jest to własność górali zrzeszonych we Wspólnocie Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi[1]. Na niektórych mapach zaznaczane są jeszcze pasterskie nazwy dawnych podszczytowych halizn: Kruźlik (na południowo-wschodnich stokach, pod wschodnim wierzchołkiem Grzesia o tej samej nazwie) i Suchy Upłaz (stoki opadające do Przełączki pod Grzesiem)[8]. Wypasane były również stoki po słowackiej stronie. Należały do odrębnej hali użytkowanej przez miejscowości Trzciana i Dłuhałuka. Od nazwy tej drugiej miejscowości pochodzi nazwa zbocza Długa Łąka (Dlhá lúka) w Dolinie Zadniej Łatanej[1].
Ze szczytowych halizn Grzesia rozciąga się rozległy widok na szczyty Tatr Zachodnich, szczególnie efektowny jesienią, gdy zbocza i szczyty wybarwiają się rudziejącym sitem skuciną, czerwieniejącymi kępami borówek i żółtymi bliźniczki psiej trawki. Na stokach Trzydniowiańskiego Wierchu widać wystające z murawy tzw. Gęsi – białe skały kwarcytowe. Pomiędzy dwoma słabo wyodrębnionymi wierzchołkami Grzesia znajduje się niewielki okresowy stawek. W południowym kierunku widoczne są Rohacze swoim wyglądem przypominające szczyty Tatr Wysokich.
Grześ jest odwiedzany zarówno przez polskich, jak i słowackich turystów. W zimie zjeżdżają z niego narciarze. Nartostrada istniała tutaj już przed II wojną światową, w 1956 została ponownie otwarta i obecnie dopuszczalna jest tutaj zimowa turystyka narciarska. Na szczycie znajduje się drewniany krzyż, ustawiony w roku 1992 na pamiątkę konspiracyjnych spotkań działaczy opozycyjnych z Polski i Słowacji.
Grzybowiec
Grzybowiec – wzniesienie reglowe w Tatrach Zachodnich pomiędzy Małym Giewontem, od którego oddzielone jest przełęczą Bacug i Łysankami. Od południowej strony jego zbocza opadają do Doliny Małej Łąki, od strony północnej (tzw. Wielki Bacug i Mały Bacug) do Doliny Strążyskiej i Doliny Grzybowieckiej. Od leżącego na północ od niego wzniesienia Łysanek oddzielony jest Przełęczą w Grzybowcu[1].
Nazwa jest stara, pochodzenia ludowego i pochodzi zapewne od obfitości grzybów[2]. W lasach Grzybowca odbywają się tokowiska głuszców. Znaczna część grzbietu jest niezalesiona. Z górnej części widoki w kierunku południowym na Czerwone Wierchy, Wielką Turnię i leżącą w dole Dolinę Małej Łąki. W górnej części Grzybowca w południowych zboczach urwiste żleby opadające do Doliny Małej Łąki. W zimie 1996 r. na oblodzonej ścieżce pośliznęło się kilku młodych turystów, w efekcie dwóch zginęło, dwóch odniosło ciężkie obrażenia[3].
Górna część grzbietu Grzybowca to tzw. Bacug (1507 m n.p.m.). Szlak turystyczny nie prowadzi po jego grani, lecz trawersuje go po południowej stronie. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od niemieckiego słowa Bahnzug, oznaczającego linowy wyciąg w istniejącej tu w bardzo dawnych czasach kopalni. W rejonie Giewontu istniały wówczas kopalnie, w których pracowali niemieccy górnicy[3] (według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej prawidłowa nazwa to Bacuch[2]).
Z rzadkich roślin na Grzybowcu występuje szarota Hoppego – gatunek w Polsce występujący tylko w Tatrach i to w niewielu miejscach[4].
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
