 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
C
Capi Staw, Centralne Karpaty Zachodnie, Chata Czerwieniec, Chochołowska Dolina, Cicha Liptowska Dolina, Cicha Orawska Dolina, Cichy Staw, Ciemniak, Ciemnosmreczyńska Dolina, Ciemnosmreczyńskie Stawy, Cień Księżyca, Ciężka Dolina, Ciężka Turnia, Ciężki Staw, Ciężki Szczyt, Cubryna, Czarna Gąsienicowa Dolina, Czarna Jaskinia, Czarna Jaworowa Dolina, Czarna Ławka, Czarna Przełęcz, Czarna Rakuska Dolina, Czarne Ściany, Czarny Dunajec, Czarny Staw Gąsienicowy, Czarny Staw Jaworowy, Czarny Staw pod Rysami, Czarny Staw Polski, Czarny Szczyt, Czerwona Glinka, Czerwona Ławka, Czerwona Przełęcz, Czerwone Wierchy
Capi Staw,
Capi Staw (słow. Capie pleso, niem. Szentiványi-See, węg. Szentiványi-tó) – staw położony w Dolinie Młynickiej w słowackiej części Tatr Wysokich. Znajduje się w Capim Kotle, jednym z dwóch cyrków lodowcowych w najwyższym piętrze tej doliny. Wypełnia typową misę polodowcową, a jego otoczenie to surowy, polodowcowy krajobraz. Znajduje się na wysokości 2072 m n.p.m. Według pomiarów Józefa Szaflarskiego z 1993 r. miał powierzchnię 2,426 ha, głębokość ok. 16,8 m i rozmiary 224 × 152 m, według pomiarów pracowników TANAP-u z lat 1961-67 miał powierzchnię 3,054 ha, głębokość 17,5 m i rozmiary 246 × 175 m.
Jest to największy staw w Dolinie Młynickiej. Jego taflę urozmaica kilka kamiennych wysepek, przy niskim stanie wody stają się one półwyspem. Przy wschodnim skraju stawu rozpoczyna się nieznakowana droga na Szczyrbski Szczyt, natomiast przy zachodnim brzegu także nieznakowana ścieżka na Hruby Wierch. Na oba te szczyty można wejść jedynie z przewodnikiem.
Capi Staw znajduje się powyżej zawalonego morenowymi skałami progu. W rejonie tego progu 25 czerwca 1979 miała miejsce najtragiczniejsza z wszystkich dotychczasowych akcji ratowniczych w Tatrach katastrofa: spadł na ziemię i eksplodował helikopter z siedmioma ratownikami, którzy lecieli nim na pomoc lekko rannej turystce niemieckiej. Zginęło pięciu ratowników i dwóch członków załogi. Przeżył drugi pilot i ratownik HZS Ladislav Janiga, który po długiej rehabilitacji powrócił do pracy ratownika.[potrzebny przypis]
Polska i słowacka nazwa stawu wywodzi się od słowa cap (samiec kozy), natomiast niemiecka i węgierska upamiętniają Józsefa Szentiványiego, właściciela Doliny Młynickiej.
Centralne Karpaty Zachodnie,
Centralne Karpaty Zachodnie (514-515) z najwyższym szczytem – Gerlach, 2655 m n.p.m., o złożonej (mozaikowej) budowie geologicznej są częścią Karpat Zachodnich. Położone są na terenie Słowacji i Polski. Od Karpat Zewnętrznych oddziela je Pasmo Skalicowe, w skład którego wchodzi Pieniński Pas Skałkowy. Natomiast granica między Centralnymi Karpatami Zachodnimi a wewnętrznym, wulkanicznym pasem w obrębie Karpat jest arbitralna, gdyż granice geograficzne i krajobrazowe nie pokrywają się w tym przypadku z granicami geologicznymi.
Podział Centralnych Karpat Zachodnich:
514.1 Obniżenie Orawsko-Podhalańskie
514.2 Małe Karpaty
514.3 Dolina Środkowego Wagu
514.4 Łańcuch Małofatrzański
514.5 Łańcuch Tatrzański
514.6 Obniżenie Nitrzańsko-Turczańskie
514.7 Obniżenie Liptowsko-Spiskie
514.8 Łańcuch Wielkofatrzański
514.9 Łańcuch Niżnotatrzański
Chata Czerwieniec,
Chata Czerwieniec (słow. chata pod Náružím, chata Červenec, chata Bobrovec) – schronisko turystyczne położone na wysokości 1420 m n.p.m. w słowackich Tatrach Zachodnich. Znajduje się w Mnichowym Żlebie, u południowo-zachodnich podnóży płaskiego grzbietu odchodzącego w południowo-wschodnim kierunku od Małej Kopy do Doliny Jałowieckiej. Tuż po zachodniej i południowej stronie schroniska spływa Mnichowy Potok, a po południowej wznosi się Mnich (już po drugiej stronie Mnichowego Potoku).
Opis schroniska
Działająca od 1970 roku chata wraz z pobliską kolibą posiada 30 miejsc noclegowych w trzech salach. Możliwy jest też nocleg w jadalni lub na strychu. W schronisku działa bufet z napojami i kuchnia turystyczna, toaleta położona jest poza budynkiem. Obiekt jest czynny w lecie i stanowi własność wsi Bobrowiec.
Obiekt nie ma ugruntowanej polskiej nazwy. Chata Czerwieniec to nazwa podawana przez Józefa Nykę, inne polskie opracowania i mapy używają nazwy słowackiej w oryginalnej lub zmienionej formie[3][4].
Historia
W 1935 w okolicy została zbudowana Chata v Medvedzom. Pierwsze schronisko zostało spalone przez Niemców pod koniec II wojny światowej. W latach 1962–68 stała tu Chata pod Mnichem, której istnienie również zakończyło się pożarem. Na obecnym miejscu pierwsze schronisko powstało w latach 1969–70 z inicjatywy mieszkańców Bobrowca, którzy zaadaptowali je dla lokalnego klubu turystycznego. Schronisko zostało rozebrane w latach 1999–2000 i wybudowane ponownie w 2001 roku. Nowy obiekt jest większy i bardziej dostępny dla turystów.
Chochołowska Dolina,
Dolina Chochołowska – najdłuższa i największa dolina w polskich Tatrach, znajdująca się na zachodnim skraju polskich Tatr Zachodnich i stanowiąca orograficznie lewą odnogę doliny Czarnego Dunajca. Zajmuje obszar ponad 35 km² i ma długość ok. 10 km. Jest doliną walną. Administracyjnie leży na terenie wsi Witów.
Opis ogólny
W dolnej części, o długości ok. 4 km tworzy głęboki wąwóz, na którym podobnie jak w Dolinie Kościeliskiej występują przewężenia, zwane bramami. Są dwa takie przewężenia: Niżnia Brama Chochołowska i Wyżnia Brama Chochołowska. Górna część doliny rozdziela się na trzy główne ramiona: Dolinę Starorobociańską, Dolinę Chochołowską Wyżnią i Dolinę Jarząbczą[1]. Oprócz tych głównych odgałęzień Dolina Chochołowska posiada jeszcze wiele mniejszych dolin: Mała Sucha Dolina, Wielka Sucha Dolina, Dolina Huciańska, Dudowa, Trzydniowiańska, Głębowiec, Długa, Kryta, Wielkie Koryciska, Małe Koryciska oraz wiele żlebów.
Dolina Chochołowska zbudowana jest z dwóch głównych rodzajów skał. Część południową (górną), powyżej Wyżniej Bramy Chochołowskiej budują skały krystaliczne – gnejsy i granity. Część północną (dolną) budują skały osadowe – łupki, wapienie kredowe i dolomity triasowe. Różne jest też pochodzenie geologiczne tych części doliny. W górnej części, powyżej Wyżniej Bramy Chochołowskiej dominują formy geologiczne wytworzone przez lodowiec, w części dolnej, gdzie nie sięgał lodowiec, powierzchnia modelowana była głównie przez Chochołowski Potok i zjawiska krasowe. Efektem tych zjawisk krasowych są również liczne jaskinie z największą Szczeliną Chochołowską na czele, jednak żadna z nich nie nadaje się do udostępnienia turystycznego.
Historia
Nazwę swą dolina zawdzięcza oddalonej o kilkanaście kilometrów wsi Chochołów. Wieś ta już w XVI wieku zajmowała obszar Tatr pomiędzy Wołowcem a Bobrowcem (bardziej użyteczne dla rolnictwa i pasterstwa obszary doliny już wcześniej zostały przydzielone nadaniami królewskimi innym wsiom starszym od Chochołowa). Dzięki występowaniu w dolinie dużej powierzchni polan i hal, stała się ona największym ośrodkiem pasterstwa w Tatrach. W 1930 r. 70 juhasów wypasało na niej ok. 4000 owiec, ponadto 280 pastuchów wypasało bydło. Ogromna też była liczba szałasów, bacówek i szop[1]. Często pomieszkiwali w nich zbójnicy, dopóki nie wytępiono ich w Tatrach – w roku 1809 stoczyli zwycięską potyczkę na polanie Huciska.
Dolina Chochołowska miała też swoją przeszłość górniczą. Już od XVI w. prowadzono na niej prace górnicze i hutnicze, które trwały aż do drugiej połowy XIX wieku. Głównie wydobywano rudy żelaza, które początkowo wytapiano na miejscu, później zwożono je tzw. Drogą pod Reglami do huty w Kuźnicach. Niektóre nazwy w obrębie doliny związane są właśnie z tymi pracami (np. Hala Stara Robota, polana Huciska).
Na pięknie Doliny Chochołowskiej poznali się też turyści. Pierwsi pojawili się tutaj już w XIX wieku. Jeden z nich pisał: „Kilka potężnych szczytów wznoszących swe dumne czoła w krainę obłoków, tak wydają się strome, że powątpiewamy, iżby wstąpić można było na ich wierzchołki”. Jednak początkowo turystyka skupiała się głównie w okolicach Tatr bliższych z Zakopanego. Dopiero przed I wojną światową uzyskała dolina większą popularność, głównie dzięki narciarzom i taternikom skupionym w Zakopiańskim Oddziale Narciarzy i Towarzystwie Tatrzańskim, które zbudowało schronisko na Starorobociańskiej Równi. W latach 1930–1932 Warszawski Klub Narciarski wybudował duże schronisko na Polanie Chochołowskiej. To wydatnie wpłynęło na rozwój turystyki w tej dolinie, szczególnie narciarstwa. W 1938 r. usiłowano tutaj pobić światowy rekord wysokości balonem „Gwiazda Polski”, jednak wiatr to uniemożliwił, a powłoka już częściowo wypełniona wodorem wybuchła.
W czasie II wojny światowej istniejące w dolinie schroniska i liczne szałasy stanowiły bazę dla partyzantów polskich i radzieckich. Latem 1939 r. szkoleni tu byli przez sztab generalny przyszli dywersanci. W roku 1942 szkolenie odbywało się pod dowództwem placówki AK „Smrek” z zachodniego Podhala. W czasie walk z partyzantami na początku stycznia 1945 roku Niemcy spalili okoliczne schroniska, liczne szałasy i szopy. Dolina Chochołowska była też miejscem, w którym hitlerowcy rozstrzeliwali zakładników i więźniów. Okoliczne lasy były rabunkowo wycinane na potrzeby dużego zakładu drzewnego Luftwaffe w Czarnym Dunajcu.
Czasy współczesne
Po drugiej wojnie światowej w latach 1951-1953 w miejsce spalonego przez Niemców schroniska wybudowano nowe, duże schronisko PTTK na Polanie Chochołowskiej, które stało się główną bazą wypadową turystyki letniej i zimowej w tej części Tatr. Polana Chochołowska była ulubionym miejscem turystycznym Karola Wojtyły, bywał tutaj wielokrotnie. W czerwcu 1983 roku już jako papież Jan Paweł II po odbyciu spaceru do Doliny Jarząbczej spotkał się w schronisku z Lechem Wałęsą i jego rodziną. Wydarzenie to upamiętnia ufundowana przez przewodników tatrzańskich tablica na ścianie schroniska[1].
W Dolinie Chochołowskiej nakręcono do filmu Potop scenę z kuligiem, a także 7. odcinek Janosika. Tutaj również przeprowadzane były szkolenia komandosów i zawody ratowników tatrzańskich.
Dolina znajduje się na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, ale nie jest jego własnością, lecz należy do Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi z siedzibą w Witowie. W 1983 r. górale odzyskali sądownie prawo do gospodarowania swoją własnością. TPN jedynie nadzoruje ich działalność. Na terenie Doliny Chochołowskiej prowadzona jest gospodarka leśna i wycinane są drzewa. Istnieje też pasterstwo, choć nie w takich rozmiarach, jak dawniej. Dzięki temu, że polany są wypasane, a niektóre również koszone, nie ulegają one zarastaniu lasem.
Przyroda
Aż 2/3 doliny pokryte jest lasami świerkowymi. W dolnej części doliny występują dolnoreglowe lasy z domieszką buka, jodły i reliktowej sosny zwyczajnej, która ma tutaj największe skupisko w polskich Tatrach. Las pierwotny zachował się jeszcze na Hotarzu w górnej części Doliny Chochołowskiej. Wśród lasów bieleją liczne turnie – szczególnie efektownie prezentują się Mnichy Chochołowskie i Siwiańskie Turnie. Szczyty i granie wyższych gór są trawiaste, najatrakcyjniej wyglądają jesienią. Wówczas możemy na nich obserwować całą tęczę kolorów: przebarwione na jaskrawoczerwony kępy borówek (występują ich tu 3 gatunki), fioletowe wrzosy, rude pędy situ skuciny, żółte bliźniczki psiej trawki, a to wszystko na tle ciemnozielonych kęp kosodrzewiny. Atrakcją są też liczne polany i hale z szałasami, większość z nich jest jeszcze wypasana. Wiosną zakwitają na nich masowo krokusy, jesienią zimowit jesienny i jesienne gatunki goryczek. Ciekawa flora. M.in. stwierdzono tutaj występowanie takich rzadkich w polskich Karpatach roślin, jak: szczwoligorz tatarski, ostrożeń głowacz, storzan bezlistny, zarzyczka górska, turzyca skąpokwiatowa.
Przyrodniczo najciekawszy jest rejon Wielkich i Małych Korycisk oraz Siwiańskich Turni. Dolina Chochołowska jest też ostoją dzikich zwierząt. Odbywają się w niej rykowiska jeleni, niedźwiedzie, świstaki tatrzańskie i wiele innych gatunków znajduje tutaj warunki do życia.
Informacje turystyczne
Z Zakopanego dojechać można licznymi busami do Siwej Polany. Od tego miejsca Dolina Chochołowska jest zamknięta dla ruchu pojazdów zmechanizowanych. Na Siwej Polanie znajduje się płatny parking. Dalej przemieszczać się można[1]:
- pieszo. Czas przejścia do Polany Chochołowskiej: 2:10 h, ↓ 1:45 h,
- kolejką turystyczną, która kursuje co pół godziny i dojeżdża do Polany Huciska,
- rowerem. Działa wypożyczalnia rowerów, którymi można dojechać dalej niż kolejką traktorową, bo do leśniczówki,
- bryczką góralską, którą można dojechać jeszcze dalej – do samej Polany Chochołowskiej.
Za wstęp do doliny, podobnie jak w całych Tatrach, pobierane są kilkuzłotowe opłaty – bilety wydaje tu jednak nie TPN, lecz Wspólnota Leśna Uprawnionych Ośmiu Wsi
Cicha Liptowska Dolina,
Dolina Cicha (słow. Tichá dolina, niem. Tychatal, węg. Ticha-völgy) – dolina walna[a] położona na terenie słowackiej części Tatr. Według ustaleń polskich geografów Dolina Cicha stanowi granicę między Tatrami Wysokimi a Zachodnimi, niektórzy słowaccy zaś zaliczają ją całą wraz z masywem Liptowskich Kop do Tatr Zachodnich. Dla odróżnienia od Doliny Cichej na Orawie na mapach nazywana jest Doliną Cichą Liptowską.
Topografia
Należy do największych dolin tatrzańskich. Jej powierzchnia to ok. 52,3 km², a długość ok. 16,0 km. Wejście do doliny umiejscowione jest w okolicach Podbańskiej (Podbanské). W dolnych partiach dolina biegnie w kierunku północnym, dalej skręca w kierunku północno-wschodnim, a w ok. 2/3 długości skręca pod ostrym kątem na wschód, podchodząc pod Gładką Przełęcz (Hladké sedlo).
System Dolina Cichej Wody Liptowskiej – Dolina Koprowa – tworzy największą w Tatrach dolinę walną, łączna powierzchnia jej głównej gałęzi i wszystkich odgałęzień wynosi ponad 83,5 km².
Dolina Cicha graniczy:
- w dolnej partii od wschodu i południowego wschodu z Doliną Koprową (Kôprová dolina), rozdziela je grań Kop Liptowskich (Liptovské kopy) z kulminacjami: Krzyżne Liptowskie (Krížne, 2039 m n.p.m.), Wielka Kopa Koprowa (Veľká kopa, 2052 m) i Cichy Wierch (Tichý vrch, 1979 m)
- w górnej części od wschodu z położoną na terenie Polski Doliną Pięciu Stawów Polskich, rozdziela je odcinek głównej grani Tatr od Gładkiego Wierchu (Hladký štít, 2065 m) do Świnicy (Svinica, 2301 m)
- od północy z polskimi dolinami: Gąsienicową, Bystrej, Małej Łąki oraz od zachodu z Doliną Kościeliską, rozdziela je główna grań Tatr Wysokich od Świnicy do przełęczy Liliowe (Ľaliové sedlo) oraz grań Tatr Zachodnich przez Kasprowy Wierch (Kasprov vrch, 1987 m), Goryczkową Czubę (Goričkova kopa, 1913 m), Suchy Wierch Kondracki (Suchý vrch Kondracký, 1899 m), Kopę Kondracką (Kondracká kopa, 2005 m), Małołączniak (Malolúčniak, 2096 m), Krzesanicę (Kresanica, 2122 m), Ciemniak (Temniak, 2096 m), Tomanowy Wierch Polski (Poľská Tomanová, 1977 m), Smreczyński Wierch (Smrečiny, 2066 m), po Kamienistą (Veľká Kamenistá, 2121 m)
- od zachodu z Doliną Kamienistą (Kamenistá dolina), rozdziela je grzbiet Hlina odchodzący od Kamienistej na południe z Hlińskim Wierchem (Hlinov vrch). Dolina Kamienista jest czasami traktowana jako część systemu Doliny Cichej.
Od Doliny Cichej odchodzą liczne doliny i dolinki:
- w dolnej części doliny w stronę Kop Liptowskich:
-- Dolina Krzyżna (Krížna dolina)
-- dolina Koprowica (Kôprovnica)
-- Dolina Szpania (Špania dolina)
- w kierunku wschodnim, pod główną grań Tatr podchodzi Dolina Wierchcicha (Zadná Tichá dolina), od niej odchodzą: Dolina Walentkowa (Valentkova dolina, Kamenná Tichá dolina), Zadnie Rycerowe (Temná Tichá dolina), Wielkie Rycerowe (Zadné Licierovo) i Małe Rycerowe (Predné Licierovo)
- w kierunku zachodnim:
-- w górnej części – Dolina Tomanowa Liptowska (Tomanova dolina)
-- w środkowej – Dolina Jaworowa Liptowska (Javorová dolina) i dolina Hlina (dolina Hliná).
Historia
Była jednym z ważniejszych terenów pasterskich w słowackich Tatrach. Miejscowości Kokawa i Wychodna wypasały na niej około 1500 owiec i 200 sztuk bydła. Wypas trwał do 1955 r. Dzięki swojemu położeniu w pobliżu Zakopanego przejście przez tę dolinę od dawna było wykorzystywane przez handlarzy, myśliwych i zbójników. W czasie II wojny światowej zazwyczaj tędy przechodzili uciekinierzy na Węgry i kurierzy polskiego podziemia. W 1944 r. ukrywały się na niej liczne oddziały partyzantów słowackich i radzieckich, z którymi Niemcy toczyli krwawe boje. Upamiętniają to pomniki. Po wojnie wędrowali tędy przemytnicy, słowacka straż graniczna miała tutaj swoją stałą placówkę u wylotu doliny. Obecnie cały rejon doliny jest obszarem ochrony ścisłej.
Geologia i rzeźba terenu
Niemal cała dolina jest zbudowana ze skał krystalicznych, głównie z gnejsów i łupków. Jedynie w rejonie Czerwonych Wierchów i Kasprowego Wierchu występują skały osadowe. W połowie długości dolina zmienia kierunek, spowodowane jest to tym, że odcinek ten znalazł się w strefie największego tatrzańskiego poprzecznego zapadliska strukturalnego, tzw. depresji Goryczkowej. Cała dolina w przedostatnim glacjale była zlodowacona, w ostatnim natomiast występowały w niej tylko nieduże lodowce wypełzające z 11 kotłów lodowcowych na skraj głównego żłobu lodowcowego. Badaniem polodowcowej rzeźby tej doliny zajmowali się polscy uczeni: Janina Mastalerzówna i Mieczysław Klimaszewski.
W zimie z niemal wszystkich jej zboczy schodzą lawiny, niektóre są ogromne.
Wody
Spod Gładkiej Przełęczy płynie potok Cicha Woda (Tichý potok), który przepływa przez całą dolinę i w dolnej jej części łączy się z Koprową Wodą (Kôprovský potok), dając początek Białej Liptowskiej (Belá). W górnej części doliny znajdują się dwa niewielkie Tomanowe Stawki (Tomanove plesá).
Cicha Orawska Dolina,
Dolina Cicha Orawska (słow. Tichá dolina) – dolina będąca częścią Rowu Podtatrzańskiego. Znajduje się na pograniczu Tatr i Pogórza Spisko-Gubałowskiego. Płynący jej dnem potok Cicha Woda Orawska wyznacza granicę między tymi regionami; po jego północnej stronie znajdują się Orawicko-Witowskie Wierchy (część Pogórza Spisko-Gubałowskiego), po południowej – Tatry Zachodnie. Dla odróżnienia od innej Doliny Cichej (również na Słowacji) nazywana jest obecnie Doliną Cichą Orawską, dawniej nazywana była po prostu Doliną Cichą. Znajduje się niemal całkowicie na terenie Słowacji, jedynie niewielki skrawek z polaną Molkówka należy do Polski (od Bramy Orawskiej po granicę państwową).
Topografia
Dolina ma długość ok. 5 km i niewielki spadek w zachodnim kierunku (od ok. 950 do 810 m n.p.m.). W górnej i w dolnej części jest wąska, w części środkowej rozszerza się. Uchodzi na wschodnim skraju Szatanowej Polany do Kotliny Orawickiej. Jej zachodnią granicę wyznacza na tym odcinku koryto Juraniowego Potoku. Północne obramowanie tworzy Magura Witowska (1232 m) i Przysłop Witowski (1164 m), od wschodu jej granicę stanowi Wielki Europejski Dział Wodny od Przysłopu Witowskiego przez Bramę Orawską i dolną część północnej grani Wołowca (po Jamborowy Wierch). Granicę południową tworzy długi grzbiet ciągnący się przez Jambory i Umarłą Kopkę po Jeżowy Wierch.
Jej największym odgałęzieniem jest Dolina Juraniowa, inne odgałęzienia to: Dolina Furkaska, Dolina Czaplowa i żleb Bratraniec, obramowane grzbietami Jeżowego Wierchu (1086 m), Czaplowego Wierchu (1096 m) i Turka (1186 m). Wszystkie te doliny znajdują się w południowej, tatrzańskiej części, w północnej części dolina nie tworzy odgałęzień.
Historia
Dolina była od dawna jednym z ważniejszych ośrodków pasterstwa. Paśli na niej nie tylko Słowacy, ale również polscy górale z Podhala. Kupili oni tutaj tereny wypasowe od Twardoszyna i użytkowali je jeszcze przed II wojną światową. Obecnie dolina jest w dalszym ciągu użytkowana gospodarczo; znajdujące się na jej dnie i łagodnych zboczach łąki są koszone i wypasane. W pobliżu centrum Orawic znajduje się duży kompleks tych łąk. Na dnie doliny, kolejno w górę znajdują się polany: Czymchowska Polana, Czaplówka, Cicha Polana i Molkówka. Obecnie południowa, tatrzańska część doliny wchodzi w skład słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego. Jego granica biegnie wzdłuż drogi prowadzącej dnem doliny. Polska (niewielka) część doliny jest poza parkiem narodowym.
Dnem doliny prowadzi droga (zakaz wjazdu pojazdów) i szlak turystyczny. Dawniej z drogi tej często korzystali polscy turyści, którzy z Zakopanego przez polanę Molkówka i Dolinę Cichą wędrowali do Orawic i na Osobitą, zarówno pieszo, jak i furmankami. Po II wojnie światowej granica państwowa uniemożliwiła to. Dla polskiego turysty szczyty Tatr z tego szlaku wyglądają odmiennie i są trudno rozpoznawalne.
Cichy Staw,
Cichy Staw (słow. Tiché pleso, niem. Stiller See, węg. Csendes-tó) – mały stawek położony na wysokości 1745 m n.p.m. w Dolinie Szerokiej (odgałęzienie Doliny Jaworowej), w słowackich Tatrach Wysokich. Pomiary wykazują, że ma on powierzchnię 0,050 ha, wymiary 30 × 22 m i głębokość około 0,5 m. Jest to jedno z nielicznych w Tatrach jeziorek pochodzenia krasowego, a nie lodowcowego (największym stawkiem krasowym po Cichym Stawie jest Mokra Jama). Rejon Doliny Szerokiej jest rezerwatem ścisłym, dlatego też do Cichego Stawu nie prowadzi żaden znakowany szlak turystyczny.
Cichy Staw otoczony jest:
- od południowego zachodu przez Spismichałową Czubę
- od południowego wschodu przez Szeroką Jaworzyńską
- od wschodu przez Świstową Górę.
Ciemniak,
Ciemniak (słow. Temniak, 2096 m n.p.m.) – najdalej na zachód wysunięty szczyt należący do masywu Czerwonych Wierchów w Tatrach Zachodnich. Słowackie źródła podają wysokość 2090 m[1].
Topografia
Znajduje się w grani głównej Tatr Zachodnich, pomiędzy niewielką Mułową Przełęczą (2067 m), oddzielającą go od Krzesanicy, a wybitną Tomanową Przełęczą (1686 m). Wierzchołek Ciemniaka to płaska i rozległa kopuła szczytowa, od której odbiegają cztery granie[1]:
- we wschodnim kierunku przez Krzesanicę odcinek grani głównej,
- w południowym kierunku odcinek grani głównej poprzez Tomanowe Stoły do Tomanowej Przełęczy. Na Ciemniaku następuje załamanie głównej grani Tatr o 90°. W grani od wierzchołka znajdują się kolejno Wyżnia Mała Przełączka, Głazista Czubka, Mała Przełączka i Głazista Turnia[2],
- północno-zachodnia grań Ciemniaka oddzielająca Dolinę Kościeliską od Doliny Miętusiej. Najwyżej w grani tej znajduje się Twardy Grzbiet z Twardą Kopą, od wierzchołka Ciemniaka odgraniczoną Szerokim Siodłem,
- w zachodnim kierunku Wysoki Grzbiet.
Ciemniak wznosi się ponad dolinami: Kościeliską, Tomanową, Tomanową Liptowską, Miętusią i polodowcowym kotłem niewielkiej Doliny Mułowej, do której opadają strome, lecz nieduże urwiska. Nazwa szczytu pochodzi prawdopodobnie od tej właśnie doliny, zwanej dawniej przez pasterzy Doliną Ciemną.
Geologia
Ciemniak zbudowany jest z dolomitów z przeławiceniami wapieni wieku środkowotriasowego, tylko Twardy Grzbiet w górnej części północno-zachodniej grani przykryty jest twardymi skałami krystalicznymi[3]. W stromym stoku zachodnim (od strony Doliny Kościeliskiej) znajdują się liczne skałki, tzw. Rzędy Tomanowe, poprzedzielane Czerwonymi Żlebkami. Te łączą się poniżej w Czerwony Żleb – jedyne północne odgałęzienie Doliny Tomanowej[1]. W wapiennych skałach Ciemniaka znajdują się liczne jaskinie. Największe z nich to: Jaskinia Miętusia, Jaskinia Lodowa w Ciemniaku, Studnia w Kazalnicy Miętusiej, Szczelina w Ciemniaku, Jaskinia Wysoka za Siedmioma Progami[4][5]. Pod samym szczytem znajduje się jaskinia Studzienka w Ciemniaku[5].
Flora
Już w połowie lata pędy rosnącego na Twardym Grzbiecie situ skuciny zaczynają brunatnieć, nadając szczytowi czerwone zabarwienie. Szczyt porasta bogata flora, występują tu zarówno rośliny podłoża wapiennego, jak i granitowego. Prof. Władysław Szafer tłumaczył to występowaniem tutaj granitowych żwirów powstałych z rozkładu dawnej pokrywy ze skał krystalicznych[6]. Stwierdzono występowanie m.in. tak rzadkich gatunków roślin górskich, jak: naradka tępolistna, szarota Hoppego, bylica skalna, potrostek alpejski, rogownica szerokolistna, skalnica zwisła, głodek kutnerowaty, mietlica alpejska, sybaldia rozesłana, babka górska, turzyca czarna[7].
Historia
W XIX wieku Ciemniak nazywany był Czerwonym Wierchem Upłaziańskim. Dawniej cały jego północny grzbiet należał do Hali Upłaz i wypasany był aż pod sam wierzchołek. W XIX wieku w Czerwonym Żlebie i Czerwonych Żlebkach funkcjonowały kopalnie rudy żelaza.
Wejście na szczyt nie przedstawia żadnych trudności technicznych i wchodzono na niego od dawna. Pierwsze wejście zimowe miało miejsce w roku 1908. Ze szczytu Ciemniaka szczególnie dobre widoki na Dolinę Kościeliską i Tatry Zachodnie, widoczne jest też Jezioro Orawskie.
Ciemnosmreczyńska Dolina,
Dolina Ciemnosmreczyńska (niem. Smrečiner Tal, słow. Temnosmrečinská dolina, węg. Szmrecsini-völgy) – dolina w słowackich Tatrach Wysokich, będąca orograficznie prawym odgałęzieniem Doliny Koprowej (Kôprová dolina).
Opis
Dolina Ciemnosmreczyńska według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej ma 4 piętra. Najniższe jest porośnięte lasem będącym częścią Ciemnych Smreczyn. Od wschodniej strony wznosi się nad nim próg skalny o wysokości około 150 m. Najbardziej stroma jest jego środkowa część, w której spadające wody Ciemnosmreczyńskiego Potoku (Temnosmrečinský potok) wyżłobiły głęboki kanion tworząc Ciemnosmreczyńską Siklawę (Vajanského vodopád). W bocznych ścianach progu po obu stronach wodospadu są nieliczne tylko skalne ścianki, resztę porasta bujna kosodrzewina. Drugie piętro tworzy cyrk lodowcowy, w którym znajduje się Niżni Ciemnosmreczyński Staw (Nižné Temnosmrečinské pleso), położony na wysokości ok. 1674 m. Jest to trzeci pod względem wielkości staw tatrzański na Słowacji i największy w Dolinie Koprowej. Kolejny próg oddziela trzecie piętro – położony nieco wyżej drugi kocioł polodowcowy wypełniony wodami Wyżniego Ciemnosmreczyńskiego Stawu (Vyšné Temnosmrečinské pleso, 1716 m), 4,5 ha i ok. 20,0 m głębokości. Powyżej następnego progu skalnego znajduje się czwarte piętro – suchy kocioł lodowcowy.
Topografia i nazewnictwo
Z nazewnictwem i granicami Doliny Ciemnosmreczyńskiej istnieje spore zamieszanie. Witold Henryk Paryski w Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej wyróżnia w niej 4 piętra, a dwa najwyższe nazywa Doliną Piarżystą[1]. Władysław Cywiński za dolne granice Doliny Ciemnosmreczyńskiej uznaje próg poniżej Niżniego Ciemnosmreczyńskiego Stawu, nie uznaje więc pierwszego piętra, zaś Doliną Piarżystą nazywa tylko najwyższe piętro z suchym kotłem lodowcowym. W literaturze można spotkać się także z takim ujęciem, w którym całą dolinę powyżej progu Ciemnosmreczyńskiej Siklawy nazywa się Doliną Piarżystą. Tak nazywali ją dawniej górale i takie ujęcie reprezentuje np. Józef Nyka.
W ujęciu W. Cywińskiego granice Doliny Ciemnosmreczyńskiej tworzą:
- od północnego wschodu – odcinek grani głównej Tatr między Wyżnim Liptowskim Kosturem a Przełęczą nad Wrotami. Znajduje się za nim Dolina Pięciu Stawów Polskich i Dolina za Mnichem;
- od południowego zachodu – grań od Wyżniego Pośredniego Wierszyka po Przybylińską Czubę. Znajduje się za nią Dolina Hlińska;
- od południowego wschodu – wznoszący się na około 160 m nad Ciemnosmreczyńskim Stawem Wyżnim poprzeczny grzbiet ciągnący się od podnóża Ciemnosmreczyńskiej Turni do ostrogi lewego żebra Wyżniego Pośredniego Wierszyka. Znajduje się za nim Dolina Piarżysta;
- od północnego zachodu – próg z Ciemnosmreczyńską Siklawą[2]. Tu różni się ujęciem od W.H. Paryskiego, który do Doliny Ciemnosmreczyńskiej wlicza również krótki, lesisty odcinek poniżej tego progu.
Historia
Pierwszą znaną osobą w Dolinie Ciemnosmreczyńskiej był Georg Pongrátz, który około 1750 r. mierzył głębokość Niżniego Ciemnosmreczyńskiego Stawu. 26 sierpnia 1751 r. był nad tym stawem także Jakob Buchholtz z dwoma pomocnikami. Zimą jako pierwsi pojawili się w dolinie W. Skórczewski i Stanisław Gąsienica Byrcyn 7 lutego 1914 r.
Przed drugą wojną światową Dolina Ciemnosmreczyńska była często odwiedzana przez turystów, głównie polskich. Chodzono tutaj albo z przełęczy Liliowe przez Zawory, albo przez Wrota Chałubińskiego. Byli w niej m.in. Tytus Chałubiński, Franciszek Henryk Nowicki, Stanisław Witkiewicz, Kazimierz Tetmajer, Andrzej Strug, Mieczysław Karłowicz, Tadeusz Miciński, Ferdynand Goetel, Maria Jasnorzewska-Pawlikowska, Jarosław Iwaszkiewicz i inni. Biwakowano w niewielkim schronie Watra o wymiarach 3,5 × 2,5 m. Mimo spartańskich warunków tego noclegu turyści zachwycali się: ów potok w głębi jaru huczący nieustannie, spokój tego pustkowia zupełnego, wszystko to człowieka specjalnie nastraja. Poobwijani w pledy i peleryny leżymy patrząc w watrę. Witkiewicz opisał Dolinę Ciemnosmreczyńską w utworze Na przełęczy, Jan Kasprowicz w wierszu Krzak dzikiej róży. Po wojnie ruch turystyczny znacznie się tutaj zmniejszył w wyniku zamknięcia szlaków prowadzących z polskiej strony Tatr.
Dolina Ciemnosmreczyńska była także ulubionym miejscem polowań podhalańskich kłusowników na kozice, uważali oni tę dolinkę za jedną z głównych w Tatrach ostoi kozic. Wierzyli też, że zakopane są w niej skarby. Pochodzący z Kościeliska zbójnik Tomek Gadeja powiadał: „Ono ta duzo jest dobra w Piorzystej Dolinie” (Piorzystą Doliną nazywali Dolinę Ciemnosmreczyńską).
Ciemnosmreczyńskie Stawy,
Niżni Ciemnosmreczyński Staw (słow. Nižné Temnosmrečinské pleso, Nižné Smrečinské pleso, niem. Unterer Smrečiner See, węg. Alsó-Szmrecsini-tó) – staw znajdujący się na wysokości 1674 m n.p.m. w Dolinie Ciemnosmreczyńskiej (odnodze Doliny Koprowej), w słowackich Tatrach Wysokich.
Opis
Staw ma powierzchnię 12,01 ha, wymiary 525 × 360 m i głębokość ok. 37,8 m[1]. Jest trzecim stawem w Tatrach Słowackich co do powierzchni i głębokości. Józef Szaflarski, badacz tatrzańskich stawów, określił jego pojemność na 1 500 000 m³. Staw ma dość małą przezroczystość (około 8,3 m) z powodu dużej ilości planktonu. Jest typowym jeziorem polodowcowym, leży w niecce karowej wyżłobionej przez lodowiec. Na jego południowym brzegu znajduje się krótka, ale wysoka morena. Wypływająca ze stawu woda przerżnęła w niej głębokie koryto i z wysokości około 50 m spada wodospadem zwanym Ciemnosmreczyńską Siklawą, który daje początek Ciemnosmreczyńskiemu Potokowi.
Historia
W dawnych opisach staw ten figuruje jako Przybylińskie Jezioro (słow. Pribylinské pleso, niem. Pribiliner See, węg. Pribilinai tó). Nazwa pochodziła od wsi Przybylina, do której należały te tereny. Pierwszy raz staw był mierzony już w ok. 1750 r. (jako pierwszy w Tatrach) przez Georga Pongrátza, jednak jego wyniki były bardzo niedokładne. 26 sierpnia 1751 r. nad staw przybył Jakob Buchholtz, który otrzymał od cesarskiej komisji nauk zadanie sprawdzenia, czy staw ma przypływy i odpływy (według legendy był podziemnie połączony z morzem). Buchholtz jednoznacznie ustalił, że jest to niemożliwe. W 1929 r. staw został dokładnie pomierzony przez ekipę Romana Gajdy.
Dawniej staw był często odwiedzany przez polskich turystów, którzy przychodzili z przełęczy Liliowe przez Zawory. Szlak ten został zamknięty po II wojnie światowej.
Cień Księżyca,
Cień Księżyca lub Jaskinia w Horwackim Wierchu (słow. Mesačný tieň) – jaskinia w słowackich Tatrach Wysokich, w masywie Szerokiej Jaworzyńskiej (Široká). Jest to w chwili obecnej najdłuższa znana jaskinia całych Tatr. Jej otwór znajduje się na wysokości 1758 m n.p.m. w górnej części Doliny Spismichałowej (Spišmichalova dolina), na południowo-zachodnim zboczu Horwackiego Wierchu (Horvátov vrch), nieco na wschód od otworu Jaskini Spismichałowej.
Niepozorny, zarośnięty trawą otwór wejściowy o rozmiarach 1 × 0,5 m odkryli 26 czerwca 2004 roku Igor Pap i Branislav Šmída ze Speleoklubu Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie. Po pokonaniu początkowego 4-metrowego ciasnego komina dotarli do 25-metrowej studni, na której dnie panował wyraźny przewiew powietrza, świadczący o istnieniu dalszych partii jaskini. Kolejne wyprawy doprowadziły do odkrycia i pokonania systemu zacisków prowadzących na głębokość 52 metrów, gdzie w labiryncie wielkich bloków udało się znaleźć dalszą drogę w głąb jaskini. Do końca września 2004 roku odkryto około 2,5 km korytarzy.
Ekspedycje do jaskini w kolejnych latach doprowadziły do zejścia na głębokość 441 m do syfonu „Medúzka”, a po jego pokonaniu do osiągnięcia -451 m (jest to aktualna głębokość Cienia Księżyca). Równocześnie odkrywano rozległy labirynt podziemnych sal, korytarzy, studni i meandrów, zwiększając długość poznanych ciągów systemu. Po kilku latach eksploracji jaskinia awansowała na pierwsze miejsce w rankingu najdłuższych tatrzańskich jaskiń, przewyższając pod tym względem system Jaskini Wielkiej Śnieżnej. Aktualna sumaryczna długość znanych korytarzy wynosi 34 085 m. Jest to równocześnie druga pod względem długości (po systemie Jaskiń Demianowskich w Niżnych Tatrach) i trzecia pod względem głębokości (po systemie Hipmanových jaskýň w Niżnych Tatrach i Jaworzynce w Tatrach Wysokich) jaskinia Słowacji. Jej eksploracja jest jeszcze daleka od zakończenia. Speleolodzy szukają też potencjalnych innych otworów jaskini na powierzchni, zwłaszcza w Dolinie Szerokiej, pod którą znajduje się większość korytarzy.
W Cieniu Księżyca panuje stale niska temperatura (3-4 °C) i blisko 100-procentowa wilgotność względna. Jaskinia pozbawiona jest szaty naciekowej. Niektóre partie są bardzo obszerne: sale osiągają wymiary 80 × 40 m i wysokość 15-20 m (sala „Tatra Open”), studnie głębokość do 156 m („komín Adri”), a meandry utworzone przez płynące tam niegdyś podziemne rzeki – w przekroju do 4 × 10 m[10].
Jaskinia powstawała w okresach międzylodowcowych (interglacjałach) wskutek działania wód pochodzących z topiących się lodowców i pól firnowych[5]. Procesy kształtujące jaskinię zachodzą również współcześnie. Pod wpływem grawitacji i wstrząsów sejsmicznych w niektórych miejscach co jakiś czas od stropu odpadają bloki skalne. Na przełomie lat 2009/2010 spory obryw (ok. 100 m³) zdewastował obóz speleologów na głębokości 260 metrów, niszcząc trzy z czterech pozostawionych tam namiotów.
Odkrywcy jaskini nadali jej poetycką nazwę Cień Księżyca. Według Józefa Nyki, jest ona niezgodna z tradycjami nazewnictwa tatrzańskiego, stosuje on więc nazwę „Jaskinia w Horwackim Wierchu”.
Ciężka Dolina,
Dolina Ciężka (niem. Verborgenes Tal, słow. Česká dolina, Ťažká dolina, węg. Cseh-tavi-völgy) – niewielka dolina zawieszona będąca jednym z górnych pięter Doliny Białej Wody w Tatrach Słowackich. Uważana jest za jedną z najbardziej typowych polodowcowych dolin wiszących w Tatrach Wysokich.
Nazewnictwo
Już od XVII w. Dolinę Białej Wody wykorzystywali gospodarczo mieszkańcy spiskich wsi: Jurgowa, Czarnej Góry, Lendaku i Rzepisk. Pasterzom ciężko było wprowadzić owce przez stromy, 300-metrowej wysokości próg lodowcowy (ściana stawiarska) w jej górnej części, dlatego dla doliny utarły się wśród nich nazwy Ciężkie, Do Ciężkiego i w końcu Ciężka Dolina. W gwarze spiskich górali brzmiało to jak Ciezka, Cieszka, Czieszka lub Czeszka Dolina.
W dziele "Reise in die Carpathen mit vorzüglicher Rücksicht auf das Tatra-Gebirge" (Wien u. Triest, 1807) spiskoniemieckiego badacza Tatr Christiana Genersicha występuje jeszcze nazwa do Ceszkého[4]. Błędne zrozumienie słowa „ciężka” jak „czeska” przypisywane jest pruskiemu wojskowemu topografowi Albrechtowi von Sydow. Swoją podróż w Tatry opisał on w dziele pt. „Bemerkungen auf einer Reise im Jahre 1827 durch die Beskiden über Krakau und Vieliczka nach die Central-Karpathen...” (Berlin,1830), do którego dołączona była mapa autorstwa Sydowa i Heinricha Wolffa w podziałce ok. 1 : 200 000. Przetłumaczona przez niego na język niemiecki jako Böhmisches Tal nazwa pojawiała się później na mapach austriackich z kolejnych mapowań prowadzonych w XIX w. Ponieważ położony w dolinie Ciężki Staw uzyskał automatycznie nazwę Böhmischer See, więc jako oboczna nazwa funkcjonowała dla doliny nazwa Böhmischseetal. Znacznie rzadziej używana była nazwa Verborgenes Tal (Ukryta Dolina) i analogiczna nazwa węgierska Rejtett-völgy.
Dziewiętnastowieczne mapy austriackie (austro-węgierskie) posłużyły po roku 1919 jako podkłady dla pierwszych topograficznych map czechosłowackich w podziałce 1:25 000, na bazie których powstały wkrótce mapy w podziałce 1:75 000, wykorzystywane przez turystów. To na nich pojawiła się przetłumaczona powrotnie z języka niemieckiego nazwa Česká dolina (podobnie jak np. Český štít czy České pleso)[6]. Nazwa ta utrwaliła się później na długi czas w świadomości czeskich i słowackich turystów oraz taterników i to pomimo iż np. mieszkańcy Jaworzyny Tatrzańskiej cały czas używali nazwy Dolina Ciężka. Stała się „obowiązującą” również w tamtejszym piśmiennictwie i kartografii, chociaż np. Miloš Janoška i Vojtěch Mrázek jeszcze w 1920 r. na mapie Tatr, załączonej do tekstu "Nárys Tatranské turistiky" użyli nazwy Ťažká dolina.
Nazwa Czeska Dolina weszła również do użytku wśród Polaków. Używał jej (podobnie jak nazw Czeski Staw, Czeska Przełęcz) m.in. w 1908 r. Janusz Chmielowski w swym „Przewodniku po Tatrach”[8] (s. 190 i nast.). Stan taki trwał aż do późnych lat po II wojnie światowej. O Czeskiej Dolinie (a także Czeskim szczycie, Czeskim Stawie, Czeskiej Siklawie) pisał w 1958 r. Tadeusz Zwoliński w swym „Przewodniku po Tatrach[9], a w 1962 r. Lechosław Herz wymieniał Czeską Dolinę w informatorze pt. „Rejon Tatr. Obszar konwencji turystycznej w CSRS”.
Pierwotną nazwę Ciężkiej Doliny przywrócił w polskim piśmiennictwie Witold Henryk Paryski, który udowodnił, że nazwa Dolina Czeska jest błędna i powstała wskutek przekręcenia nazwy Dolina Ciężka. Już od połowy lat 50. w swym przewodniku taternickim „Tatry Wysokie” używał systematycznie nazw Ciężka Dolina (i analogicznie Ciężka Turnia, Ciężki Staw itd.), jedynie wyjątkowo wspominając stosowaną przez Słowaków Czeską Dolinę[3]. Jeszcze Józef Nyka w bardzo popularnym przewodniku pt. „Tatry” używał obocznie obu nazw, pisząc "Dol. Ciężka (lub Czeska)". Podobnie obu nazw równolegle użył Július Andráši w wydanym po polsku i słowacku popularnym przewodniku „W Tatrach Słowackich”.
W latach 60. XX w., gdy polscy autorzy zaczęli już stosować na powrót nazwę Ciężka Dolina (i jej „Ciężkie” pochodne) w czechosłowackiej prasie turystycznej pojawiła się dyskusja nad sensownością takiej decyzji. Szczególnie przeciwni przywróceniu pierwotnej nazwy byli Czesi. František Kroutil w swym przewodniku wspinaczkowym „Vysoké Tatry pro horolezce” (t. 1) w 1974 r. pisał jedynie o Czeskiej Dolinie (Česká dolina), w ogóle nie wspominając nazwy pierwotnej.
Paradoksalnie, również Słowacy przez długi czas stosowali nazwę Czeska Dolina. Nazwa ta była usankcjonowana urzędowo decyzją nr P-42/1988 słowackiego Urzędu Geodezji, Kartografii i Katastru (ÚGKK SR), podobnie jak i pochodne nazwy: Czeski Szczyt (Český štít ), Czeska Turnia (Česká veža) itd. Dopiero kolejna decyzja tego Urzędu nr P-2185/2006 wprowadziła od 1 czerwca 2006 r. oficjalnie do stosowania nazwę Ťažká dolina, a także Ťažký štít, Ťažká veža itd.[14]
Topografia
Ograniczenie Doliny Ciężkiej tworzą:
- od północnego zachodu – grań od Żabiego Szczytu Wyżniego po Młynarza
- od zachodu i południa – północna grań Rysów i odcinek grani głównej Tatr od Rysów po Mały Ganek
- od wschodu – północna grań Małego Ganku po Gankową Strażnicę[15]
Wraz ze swoim bocznym odgałęzieniem Dolinką Spadową (Spádová dolinka) ma długość ok. 2,0 km i powierzchnię ok. 2,5 km². Należy do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina), odchodzi od niej w kierunku południowo-zachodnim na wysokości Polany pod Wysoką (Poľana pod Vysokou) i oddzielona jest od Doliny Białej Wody 300-metrowej wysokości progiem. W dolnym piętrze Doliny Ciężkiej znajduje się Ciężki Staw (Ťažké pleso), położony na wysokości 1612 m. Wypływający z niego Ciężki Potok (Ťažký potok) opadając w kierunku Doliny Białej Wody tworzy Ciężką Siklawę (Ťažký vodopád) o wysokości ok. 100 m – jest to najwyższy w Tatrach wodospad. W górnym tarasie Doliny Ciężkiej, wśród osuwiska skalnych głazów, na wysokości ok. 1760 m n.p.m. leży Zmarzły Staw pod Wysoką (Zmrzlé pleso). Wypływający z niego potok spada kaskadą zwaną Zmarzła Siklawa (Zmrzlý vodopád). Najwyżej położone piętro Doliny Ciężkiej zajmuje Spadowy Kociołek, oddzielają go ściany Ciężkiej Turni (Ťažká veža, 2254 m), najwyższego szczytu w bocznej, wschodniej grani Niżnich Rysów (Malé Rysy, Nižné Rysy).
Dawniej dolina była wypasana przez pasterzy z Doliny Białej Wody. Nie mieli oni jednak tutaj szałasu, w razie potrzeby korzystali z naturalnych koleb.
Turystyka
Od około 1860 r. dolinę zaczęli z rzadka odwiedzać polscy turyści, jako pierwszych znanych wymienia się Edwarda Homolacsa juniora i ks. Józefa Stolarczyka wraz z towarzyszami i przewodnikiem Jędrzejem Walą młodszym (ok. 1860).
Po tym, jak w 1879 r. Jaworzynę Spiską wraz z przynależną do niej częścią Tatr kupił pruski junkier Christian Kraft Fürst von Hohenlohe-Öhringen zarząd jego Dóbr Jaworzyńskich zabronił turystom wstępu do doliny[16]. Stan taki trwał formalnie do lat 20. XX w.
Zimą pierwszy był tutaj Zbigniew Korosadowicz 9 kwietnia 1931 r. Dawniej przez Dolinę Ciężką i przełęcz Waga chodzono na Rysy i od polskiej strony był to główny dostęp do Rysów. Nad północnym brzegiem Ciężkiego Stawu znajduje się stara koleba pasterska, w której często na mchu, pod dachem gościnnych kamieni biwakowali polscy turyści, m.in. ks. Józef Stolarczyk, Tytus Chałubiński, Leopold Świerz i Adam Asnyk, który biwak w tej kolebie upamiętnił elegią Noc pod Wysoką. Koleb w Dolinie Ciężkiej jest kilka.
Obecnie dolina znajduje się na obszarze TANAP-u i nie prowadzi do niej żaden ze znakowanych szlaków turystycznych. Możliwe jest jednak przejście w towarzystwie przewodnika na przełęcz Wagę (Váha) nieoznaczoną drogą poprowadzoną wzdłuż brzegu Zmarzłego Stawu. Dolina Ciężka od lat była miejscem licznych wspinaczek. Do niej schodzi wysoka (300 m) ściana Galerii Gankowej (Gánkova Galéria), którą poprowadzono wiele dróg o różnej skali trudności.
Ciężka Turnia,
Ciężka Turnia (niem. Verborgener Turm , słow. Ťažká veža, węg. Cseh-tavi-torony), 2254 m) – szczyt tatrzański w bocznej grani odchodzącej od Niżnich Rysów w kierunku wschodnim. Grań ta oddziela najwyższe piętra Doliny Ciężkiej (Ťažká dolina, Česká dolina) – Dolinkę Spadową (Spádová dolinka) od Ciężkiego Kotła. Nazwa pochodzi od Doliny Ciężkiej. Dawniej szczyt zwany był Czeską Turnią, jednak nie ma on nic wspólnego z Czechami, a Witold Henryk Paryski udowodnił, że nazwa ta była wynikiem błędu. Paradoksalnie, Słowacy nadal nazywają go Czeską Turnią.
Południowo-zachodnia ściana Ciężkiej Turni, widziana z Rysów
Od wierzchołka Ciężkiej Turni odchodzą trzy granie:
- zachodnia, która łączy szczyt z Niżnimi Rysami; grań ta, początkowo łagodnie nachylona, opada uskokiem na Niżnią Spadową Przełączkę; dalej w stronę Niżnich Rysów znajdują się w niej jeszcze Ciężka Turniczka i Pośrednia Spadowa Przełączka
- północno-wschodnia, opadająca przez płyto wcięty Spadowy Przechód i Ciężką Przehybę, gdzie rozdwaja się na dwa masywne filary, z których orograficznie lewy stanowi ograniczenie dla progu Dolinki Spadowej
- południowo-wschodnia, najbardziej skomplikowana topograficznie; znajdują się w niej kolejno: Wyżni Ciężki Przechód, Ciężkie Igły, Ciężka Szczerbina, Ciężka Baszta, Pośredni Ciężki Przechód, dwuwierzchołkowy Ciężki Kopiniak oraz Niżni Ciężki Przechód.
Granie północno-wschodnia i południowo-wschodnia obejmują trawiasto-płytową depresję we wschodniej ścianie Ciężkiej Turni, zwaną Ciężkim Korytem.
W kierunku południowym, w stronę Zmarzłego Stawu w Dolinie Ciężkiej odchodzi od wierzchołka filar o ścianach osiągających około 250 m wysokości. W filarze tym, w dolnej części rozdwojonym, sterczy Ciężki Mnich.
Ciężka Turnia ma cztery ściany, w których wytyczono wiele dróg wspinaczkowych. Najwyższa jest ściana wschodnia, licząca około 550 m różnicy wzniesień. Ma ona kształt trójkąta o podstawie długości około 300 m. Jej ograniczenie stanowią granie północno-wschodnia i południowo-wschodnia, pomiędzy którymi znajduje się Ciężkie Koryto. Ściana południowa, usytuowana naprzeciwko ściany Galerii Gankowej, liczy około 300 m wysokości i charakteryzuje się litą, mocną skałą. Najbardziej stroma jest w dolnej części, gdzie kilkadziesiąt metrów ponad piargami Ciężkiego Tarasu ciągnie się pas okapów. Ściana południowo-zachodnia, 180-metrowej wysokości, jest w swej lewej części bardzo silnie urzeźbiona. Podstawa tej ściany, po prawej wyraźnie ukośna, znajduje się w Ciężkim Kotle. Najmniejszą wysokość, około 120 metrów, ma ściana północna. Opada ona do Spadowego Kociołka w Dolince Spadowej.
Pierwsze odnotowane wejścia turystyczne:
- latem – Włodzimierz Boldireff, Mieczysław Karłowicz, 23 sierpnia 1908 r.,
- zimą – Zbigniew Korosadowicz, 22 grudnia 1931 r.
Ciężki Staw,
Ciężki Staw, błędnie Czeski Staw (niem. Verborgener See, słow. České pleso, Ťažké pleso, węg. Cseh-tó) – staw położony w dolnych partiach Doliny Ciężkiej (odnoga Doliny Białej Wody) w słowackiej części Tatr Wysokich. Znajduje się na wysokości 1612 m, pod południowo-wschodnią ścianą Młynarzowych Wideł.
Hydrografia
Pomiary, przeprowadzone przez pracowników TANAP-u w latach 60. XX w. wykazują, że powierzchnia Ciężkiego Stawu to 1,98 ha, a wymiary 222 × 125 m i głębokość ok. 6,1 m[2]. Ciężki Staw zasilany jest głównie przez strumyk spływający ze Zmarzłego Stawu, który w dolnej swojej części płynie częściowo podziemnie. Z Ciężkiego Stawu natomiast wypływa Ciężki Potok, który spływając przez 300-metrowej wysokości próg skalny Doliny Ciężkiej, nieco poniżej Ciężkiego Stawu tworzy wodospad Ciężka Siklawa. Zimą tworzy się na nim Ciężki Lodospad.
Nazwa
Nazwa Ciężkiego Stawu pochodzi od nazwy Ciężkiej Doliny, w której on leży. Błędne zrozumienie słowa „ciężki” jako „czeski” doprowadziło w pierwszej połowie XIX w. do wprowadzenia w kartografii nazwy stawu w jęz. niemieckim jako Böhmisher See. Stąd poszła nazwa węgierska Cseh-tó (Czeskie Jezioro), a wkrótce także nazwy słowacka (České pleso) i polska (Czeski Staw). Pojawiające się w wydawnictwach węgierskich określenie Cseh-tavak (Czeskie Jeziora) łączyło pod wspólną nazwą oba stawy Doliny Ciężkiej: Ciężki Staw i Zmarzły Staw.
W języku polskim źle przetłumaczona nazwa przyjęła się szybko. Już w 1874 r. Walery Eljasz-Radzikowski pisał o dolince „Czeskiej” „...z dwoma stawkami téj samej nazwy”. Używał jej (podobnie jak nazw "Czeska Dolina", "Czeska Przełęcz" itd.) m.in. w 1908 r. Janusz Chmielowski w swym „Przewodniku po Tatrach”.
Tym niemniej niektórzy autorzy mieli świadomość niefortunnego „tłumaczenia” i posługiwali się właściwą nazwą stawu. František Dénes, dobry znawca onomastyki tatrzańskiej, w roku 1896 w niemieckojęzycznym tygodniku „Zipser Bote” użył nazwy Schwieriger See, czyli Ciężki Staw. Na węgierskiej mapie Wysokich Tatr (1:50 000, wyd. Turistaság és alpinizmus) z 1922 r. staw oznaczony jest jako Tiežky pleso. W nielicznych węgierskich wydawnictwach spotykana była nazwa Nehéz-tó, czyli Ciężkie (Trudne) Jezioro. W innych starszych źródłach pojawiały się nazwy nawiązujące do „ukrytego” położenia stawu: Verbogener See (niem.), Rejtett-tó (węg.), a nawet jego zacienienia i „czarnej” barwy wody: Schwarzer See (niem.; np. Martin Róth w roczniku Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego (MKE) 1877) lub Fekete-tó (węg.; np. Albert Berzeviczy w roczniku MKE 1878)[4].
Dziewiętnastowieczne mapy austriackie (austro-węgierskie), które posłużyły po roku 1919 jako podkłady dla pierwszych topograficznych map czechosłowackich i polskich, po ponownym tłumaczeniu wprowadziły nazwy České pleso (cz., słow.) i Czeski Staw (pol.). Nazwy te utrwaliły się później na długi czas w świadomości turystów oraz taterników obu państw. W języku polskim o "Czeskim Stawie" (a także "Czeskim Szczycie", "Czeskiej Dolinie" itd.) jeszcze w 1958 r. pisał Tadeusz Zwoliński w swym „Przewodniku po Tatrach”. Najszybciej, bo już w drugiej połowie lat 50. XX w. do pierwotnej nazwy zaczęli wracać Polacy, a to za sprawą Witolda Henryka Paryskiego i jego przewodnika taternickiego „Tatry Wysokie”. Słowacy przez długi czas stosowali nazwę "Czeski Staw" (České pleso). Nazwa ta była usankcjonowana urzędowo decyzją nr P-378/1975 słowackiego Urzędu Geodezji, Kartografii i Katastru (ÚGKK SR). Dopiero kolejna decyzja tego Urzędu nr P-2185/2006 wprowadziła od 1 czerwca 2006 r. oficjalnie do stosowania nazwę Ťažké pleso (a także Ťažký štít, Ťažká dolina itd.).
Turystyka
Do stawu nie prowadzi żaden szlak turystyczny, jednak można go odwiedzić wraz z uprawnionym przewodnikiem przy okazji wejścia na Wagę z Doliny Ciężkiej.
Ciężki Szczyt,
Ciężki Szczyt, dawniej też błędnie[a] Czeski Szczyt (słow. Ťažký štít, Český štít[b], niem. Martin-Róth-Spitze, węg. Róth Márton-csúcs, 2510 m n.p.m.) – jeden z wierzchołków w masywie Wysokiej (Vysoká, 2559 m). Znajduje się w głównej grani Tatr pomiędzy przełęczą Waga (sedlo Váha, 2336 m) a Przełęczą pod Wysoką (Štrbina pod Ťažkým štítom, 2471 m). Wcześniejsze pomiary określały wysokość wierzchołka na 2500 m[3] lub 2520 m.
Od Ciężkiego Szczytu odchodzi w kierunku południowo-zachodnim długa boczna grań. W niej znajdują się Smocza Grań, Kopa Popradzka (Kôpky, 2355 m) i Popradzka Grań. Grań rozdziela Dolinę Żabią Mięguszowiecką (dolina Žabích plies) od Dolinki Smoczej (Dračia dolina)[2].
Ciężki Szczyt, Smoczy Szczyt (Dračí štít) i dwa wierzchołki Wysokiej bywają obejmowane wspólną nazwą Korony Wysokiej.
Nazwa szczytu związana jest z nazwą doliny – w języku polskim: Dolina Ciężka (dawniej błędnie Czeska), w słowackim: Ťažká dolina. Niemiecka i węgierska wersja nazwy zostały nadane ku czci Martina Rótha, wybitnego taternika i działacza turystycznego.
Pierwsze odnotowane wejścia:
- letnie: Ernst Dubke i przewodnik Johann Franz senior, 7 lipca 1904 r.,
- zimowe: Lajos Károly Horn i Ernő Kátai, 23 marca 1913 r.
Cubryna,
Cubryna (niem. Fichtentalspitze, słow. Čubrina, węg. Csubrina) – szczyt o wysokości 2376 m w głównej grani Tatr. Wznosi się w niej pomiędzy Hińczową Przełęczą (2323 m) oddzielającą go od Mięguszowieckiego Szczytu Wielkiego i Przełączką pod Zadnim Mnichem (ok. 2135 m) oddzielającą go od Zadniego Mnicha. Jest jednym z najwyższych szczytów w Polsce (szósty co do wysokości).
Topografia
Od głównego szczytu Cubryny w kierunku południowo-zachodnim (teren Słowacji), odchodzi boczna grań (długości ok. 10 km), która kończy się Krywaniem (tzw. główna grań odnogi Krywania). W tej grani, najbliżej szczytu Cubryny, znajduje się Cubryńska Przełączka (Čubrinská štrbina). Około 50 m na wschód od głównego szczytu Cubryny znajduje się Cubryński Zwornik. Około 90 m poniżej niego Grzegorz Głazek wyróżnia jeszcze w masywie Cubryny Cubryńską Strażnicę (2335 m), która według niego jest najwyższym szczytem znajdującym się w całości w Polsce. W szczegółowym opracowaniu W. Cywińskiego „Tatry. 8 tom. Cubryna” brak takiej turni. Cubryńska Strażnica jest zwornikiem; na zachód odgałęzia się od niej grańka, która poprzez turnię Żelazko biegnie do Mnichowej Kopy. Główny ciąg północnej grani natomiast biegnie do Turni Zwornikowej.
W kierunku Morskiego Oka z Cubryny schodzą cztery pochyłe i piarżyste tarasy o urwistych brzegach:
- poniżej Hińczowej Przełęczy – Wielka Galeria Cubryńska, położona na wysokości ok. 2080–2200 m,
- powyżej Mnichowego Żlebu – Mała Galeria Cubryńska, położona na wysokości ok. 1990–2030 m,
- nieco wyżej – Zadnia Galeria Cubryńska (2080–2150 m), która jest jednocześnie najwyższym piętrem Doliny za Mnichem.
- Niżnia Galeria Cubryńska (poniżej Wielkiej Galerii).
W topach dróg wspinaczkowych Andrzej Głazek w zachodniej grani Cubryny wyróżnia jeszcze turnię Cubryński Słup, a we wschodniej turnię Cubryński Ząb.
Opis szczytu
Wierzchołek Cubryny jest mocno „postrzępiony”, stąd dawna nazwa szczytu Cubryna, Czubryna lub Czubrzyna (od słowa czupryna). Przez jakiś czas używano formy Czubryna i Czupryna, nie przyjęły się jednak, taternicy woleli ludową nazwę Cubryna.
Cubryna jest punktem europejskiego działu wód i miejscem styku trzech krain: Podhala, Liptowa i Spiszu. U podnóża grzbietów górskich zbiegających się na Cubrynie leżą trzy doliny tatrzańskie: Rybiego Potoku, Mięguszowiecka (Mengusovská dolina) i Ciemnosmreczyńska (Temnosmrečinská dolina) stanowiąca najwyższe piętro Doliny Koprowej (Kôprová dolina).
Z rzadkich gatunków roślin stwierdzono występowanie m.in. mietlicy alpejskiej, skalnicy odgiętolistnej, bylicy skalnej, ukwapu karpackiego i warzuchy tatrzańskiej. Są to gatunki, które w Polsce występują tylko w Tatrach i to w niewielu tylko miejscach.
Poniżej Małej Galerii Cubryńskiej znajdują się trzy jaskinie: Cubryńska Dziura I, Cubryńska Dziura II i Cubryńska Dziura III.
W skałoplanach dróg wspinaczkowych
Taternictwo
Pierwsze wejście na szczyt:
- latem – Karol Potkański oraz przewodnicy tatrzańscy Kazimierz Bednarz, Jan Fedra, 6 września 1884 r.,
- zimą – István Laufer, E. Maurer, 24 marca 1913 r.
Na Cubrynę nie prowadzi żaden szlak turystyczny, wchodzą na nią jednak taternicy. Najłatwiejsza droga na Cubrynę nie przedstawia dużych trudności technicznych, ale jest nieco zawikłana. Ponieważ nie prowadzą na nią szlaki turystyczne, wymagana jest dobra znajomość topografii i orientacja w terenie. Taternicy częściej wspinają się na Cubrynie zimą, niż latem. Poważnym problemem jest bezpieczne schodzenie z wierzchołka w warunkach zagrożenia lawinowego. Schodzenie przez Wielką i Małą Galerię Cubryńską jest wówczas niebezpieczne. Według Władysława Cywińskiego bezpieczniejsze jest schodzenie zachodnią granią i zjazd na Przełączkę pod Zadnim Mnichem, a najlepiej – cztery zjazdy na Zadnią Galerię Cubryńską i powrót Doliną za Mnichem.
Czarna Gąsienicowa Dolina,
Dolina Czarna Gąsienicowa – południowo-wschodnia część Doliny Gąsienicowej w Tatrach o długości ok. 2,5 km. Znajduje się na przedłużeniu Doliny Suchej Wody, ciągnąc się od ujścia Czarnego Potoku (1425 m n.p.m.) do Suchej Wody aż po szczyty wschodniej grani Świnicy na odcinku od Zawratowej Turni po Skrajny Granat. Od wschodu jej zbocza tworzą Wierch pod Fajki i grzbiet Żółtej Turni. Od Doliny Zielonej Gąsienicowej na zachodzie oddzielona jest północną granią Zawratowej Turni ciągnąca się przez Kościelec i Mały Kościelec(Grań Kościelców) po widły Czarnego Potoku i Suchej Wody Gąsienicowej.
Dolina Czarna Gąsienicowa ma kilka pięter:
- dolna część – Las Gąsienicowy przy ujściu Czarnego Potoku,
- Kocioł Czarnego Stawu Gąsienicowego z Czarnym Stawem,
- Kocioł Zmarzłego Stawu Gąsienicowego ze Zmarzłym Stawem i Dolinką Kozią,
- Kościelcowy Kocioł
W stosunkowo równej dolnej części Doliny Czarnej Gąsienicowej znajduje się bardzo popularne wśród turystów schronisko PTTK „Murowaniec”, będące bazą wypadową do wycieczek w wyższe partie, np. na Orlą Perć[4]. Dolina Czarna Gąsienicowa należy do najbardziej obleganych przez turystów rejonów w polskich Tatrach, posiada też bardzo gęstą sieć szlaków turystycznych.
Czarna Jaskinia,
Jaskinia Czarna – jaskinia w Tatrach Zachodnich w masywie Organów w Dolinie Kościeliskiej. Jest jedną z największych i najobszerniejszych jaskiń w Tatrach. Zajmuje szóste miejsce pod względem długości i dziewiąte pod względem deniwelacji w Polsce. Ma cztery otwory wejściowe: dwa (w tym główny) u podnóży Czarnej Turni nad Polaną Pisaną na wysokości 1326 i 1294 metrów n.p.m., trzeci w zboczu Żlebu pod Wysranki, nad Halą pod Upłazem, na wysokości 1404 metrów n.p.m., i czwarty położony parę metrów powyżej głównego otworu na wysokości 1330 metrów n.p.m. Niektóre części jaskini są słabo zbadane i udokumentowane. W czerwcu 2016 roku długość odkrytych korytarzy wynosiła 7247 metrów, a deniwelacja 303,5 metra.
Opis jaskini
Główny ciąg jaskini znajduje się między otworem u podnóży Czarnej Turni a otworem w Żlebie pod Wysranki. Od głównego ciągu odchodzi wiele bardzo rozbudowanych bocznych odnóg.
W głównym ciągu najbardziej charakterystyczne miejsca (od strony otworu pod Czarną Turnią) to III Komin, Sala Ewy i Hanki, Sala Francuska (12 × 30 metrów, kilkanaście metrów wysokości), Czarne Kaskady, Studnia Herkulesa (25 metrów głębokości), Komin Węgierski (60 metrów wysokości), Studnia Smoluchowskiego (70 metrów głębokości), Jeziorko Szmaragdowe, Komin Żłobisty, Salka Krzyżowa, Biały Prożek, Sala św. Bernarda i Próg Latających Want.
Największe boczne odnogi to:
Partie rejonu III Komina. Rzadko odwiedzane chociaż najwcześniej odkryte. Ich długość to około 450 metrów. Odchodzą od głównego ciągu w rejonie III Komina. Najbardziej charakterystycznym miejscem jest w nich Sala z Niedźwiedziem.
Partie Tehuby. Ich długość to około 1840 metrów, a deniwelacja względem głównego otworu 163,5 metra. Odchodzą od głównego ciągu w Sali Ewy i Hanki. Charakterystyczne miejsca to Podwójna Studzienka, Studnia z Datą, Komin Wariatów, Rura ze Stalagmitem, Salka za Kredensem, Jeziorko Tehuby, Sala Taty Winiarskiego, Sala pod Głazem (poniżej jej znajduje się najniższy punkt Jaskini Czarnej −241,5 metra).
Partie Królewskie. Odchodzą od głównego ciągu za Kominem Węgierskim. Korytarze w nich mają charakter kaskadowy, tworząc platformy, układające się piętrowo i oddzielone progami. Z platform odchodzą, przypominając gąbkę, liczne korytarze w różnych kierunkach, które zataczając pętle łączą się ze sobą w różnych miejscach.
Partie Wawelskie. Stanowią górne piętro jaskini. Ich długość wynosi około 880 metrów, a deniwelacja 115 metrów. Od głównego ciągu odchodzą w pięciu miejscach w pobliżu Białego Prożka. Charakterystyczne miejsca to: Wiszące Jeziorko, Mleczna Studnia, (36 metrów głębokości), Komin Klasyczny[8].
Przyroda
Jaskinia ma dosyć bogatą szatę naciekową. Są to stalaktyty, stalagmity, polewy naciekowe i mleko wapienne. Najwięcej stalaktytów i stalagmitów znajduje się w Partiach Królewskich i Partiach Wawelskich (gdzie występuje stalagmit o wysokości 1,5 metra), a także w bocznych korytarzykach głównego ciągu. W Partiach Królewskich znaleziono unikatowe w Tatrach Zachodnich stanowisko występowania pereł jaskiniowych. Mleko wapienne występuje głównie w Partiach Wawelskich.
W jaskini znajdują się liczne kości zwierząt. Z najciekawszych to kompletny szkielet niedźwiedzia znaleziony w Sali z Niedźwiedziem. Szkielet został przekazany Zakładowi Paleozoologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Od 1994 roku prowadzony jest monitoring nietoperzy. Z badań wynika, że jaskinia jest największym zimowiskiem nietoperzy w Polsce i Karpatach.
Występuje w niej niewiele stałych zbiorników wody. Największe z nich to Szmaragdowe Jeziorko, mające ponad 15 metrów długości, szerokie od 1,5 do 2,5 metra i o głębokości przekraczającej 6 metrów oraz (być może okresowe) Wiszące Jeziorko, o powierzchni około 16 metrów kwadratowych. W jaskini występuje deszcz podziemny – intensywny w Kominie Smoluchowskiego, a także w Partiach Wawelskich. Wody z jaskini odpływają poprzez najniższe ciągi (Komin Herkulesa, Partie Tehuby i Studnię Smoluchowskiego) do okresowego wywierzyska w Organach lub Lodowego Źródła[8].
Historia odkryć
Jaskinia (a właściwie jej główny otwór) została odkryta 17 lipca 1961 roku przez członków Sekcji Grotołazów Akademickiego Klubu Turystycznego z Wrocławia: Jana F. Rabka, Janusza Fereńskiego i Romana Bebaka[9].
Zorganizowane w 1961 roku wyprawy badają główny ciąg jaskini do Komina Węgierskiego oraz Rejon III Komina i większość Partii Tehuby.
W 1962 roku wyprawa pokonuje Komin Węgierski i dochodzi do Komina Smoluchowskiego i Sali św. Bernarda. Odkryte zostają Partie Królewskie.
W 1975 roku Jerzy Rożen i Ryszard Kujat (Kraków), Igor Pietrzak (Gliwice) i Ireneusz Woszczyna (Częstochowa) przechodzą końcowy odcinek korytarzyka nad Progiem Latających Want i wychodzą na powierzchnię otworem w Żlebie pod Wysranki.
W 1979 roku odkryto kolejne korytarze w Partiach Wawelskich.
W 2002 roku odkryto czwarty otwór w pobliżu Sali z Niedźwiedziem[8].
W 2015 roku odkryto kolejne korytarze o długości 275 metrów[10].
Czarna Jaworowa Dolina,
Dolina Czarna Jaworowa (słow. Čierna Javorová dolina, niem. Tal des Javorinaer Schwarzen Sees, węg. Javorinai Fekete-tó völgy) – wschodnie odgałęzienie położonej na terenie Słowacji tatrzańskiej Doliny Jaworowej (Javorová dolina). Odchodzi od niej w jej środkowej części i ma długość ok. 3,0 km.
Krajobraz doliny od dawna urzekał turystów, którzy uznawali ją za jedną z najpiękniejszych w Tatrach. Chociaż nie leży w granicach rezerwatu przyrody, nie prowadzi przez nią żaden ze znakowanych szlaków turystycznych. Dostępna jest jedynie dla taterników.
Dolina Czarna Jaworowa graniczy:
- od południa z Doliną Suchą (Suchá dolina), rozdziela je poszarpana Kapałkowa Grań, oraz z Doliną Pięciu Stawów Spiskich (kotlina Piatich Spišských plies), rozdziela je główna grań Tatr na odcinku od Lodowego Zwornika (Zadný Ľadový štít) przez Śnieżny Szczyt (Snehový štít) do Wyżnego Baraniego Zwornika (Vyšná Barania strážnica),
- od wschodu z Doliną Dziką (Veľká Zmrzlá dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Wyżniego Baraniego Zwornika do Czarnego Szczytu (Čierny štít), oraz z Doliną Jastrzębią (Malá Zmrzlá dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Czarnego Szczytu do Kołowego Szczytu (Kolový štít),
- od północy z Doliną Kołową (Kolová dolina), rozdziela je boczna grań Świnki (Svinka), tzw. Bździochowa Grań odchodząca od Kołowego Szczytu na północny zachód.
Dolina Czarna Jaworowa w środkowej i górnej części rozgałęzia się w mniejsze odnogi, z których największa i najciekawsza jest Dolina Śnieżna (Ľadová dolinka). Odchodzi ona od niej w kierunku południowo-wschodnim, wcinając się pomiędzy Kapałkową Grań a odchodzącą od Śnieżnego Szczytu Śnieżną Grań (hrebeň Snehových veží). Dolina wznosi się trzema progami aż pod północną ścianę masywu Lodowego Szczytu. Dno tej doliny pokrywa wieczny śnieg, pola firnowe o cechach wspólnych z lodowcami.
Na wysokości 1493 m n.p.m., w środkowej części doliny, wśród kosodrzewiny położony jest Czarny Staw Jaworowy (Čierne Javorové pleso), a jej dnem płynie Czarny Potok Jaworowy (Čierny potok) z kaskadą Czarnej Siklawy (Čierny vodopád) utworzonej na tzw. Czarnych Spadach.
Od dawna do doliny przybywali myśliwi (zwłaszcza z Jurgowa) i poszukiwacze skarbów. Pierwszą potwierdzoną osobą w Dolinie Czarnej był Stanisław Staszic (1804). W zimie jako pierwsi dotarli do doliny Wiesław Stanisławski i Henryk W. Mogilnicki 26 grudnia 1930 r.
Czarna Ławka,
Czarna Ławka (słow. Čierna lávka, niem. Schwarzer Pass, węg. Fekete-hágó) – znajdująca się na wysokości 1968 m przełęcz w grani głównej Tatr Wysokich, pomiędzy Czarną Kotelnicą w grani Kotelnicy a Niżnim Kosturem (Nižný kostúr). Znajduje się na granicy polsko-słowackiej. Południowe stoki opadają do Doliny Koprowej. Są piarżysto-trawiaste, tylko poniżej przełęczy znajdują się na nich podgraniowe upłazy i niewielki żleb. Stoki północne opadają do Doliny Pięciu Stawów Polskich (w okolice Czarnego Stawu).
Czarna Ławka nie jest najniższym obniżeniem w grani Liptowskich Murów – niżej, na wysokości 1950 m, leży Niżnia Czarna Ławka, znajdująca się na zachód od Czarnej Ławki, po przeciwnej stronie Czarnej Kotelnicy. Geodetom polskim i słowackim nie udało się uzgodnić wysokości, na której znajduje się Czarna Ławka. Witold Henryk Paryski w 1959 r. podawał wysokość 1968 m, w Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej w 1995 r. 1969 m, Puškaš w 1981 r. i Bohuš w 1996 r. 1950 m, wojskowa mapa WIG z 1988 r. – 1968,8 m. Trudno przypuszczać, by geodeci tak bardzo różnili się w pomiarach, prawdopodobnie ich pomiary odnoszą się do różnych punktów grani.
W tatrologii słowem ławka określa się zazwyczaj mniej więcej poziomą terenową formację podobną do zachodu lub półki. Później nazwę tę często przenoszono na znajdujące się nad nimi przełęcze i przełączki[4]. Na północnych zboczach Czarnej Ławki rzeczywiście istnieje podobna do zachodu pozioma formacja skalna[5].
Historia zdobycia
Przełęcz stanowiła łatwe i od dawna znane góralom przejście z Doliny Pięciu Stawów Polskich do Doliny Ciemnosmreczyńskiej (odnoga Doliny Koprowej). Nie jest znane pierwsze turystyczne przejście. Możliwe, że drogą tą przeszedł Baltazar Hacquet z osobami towarzyszącymi już w 1792 r. Odnotowane jest przejście Leopolda Świerza z towarzyszami 26 lipca 1893 r.
Czarna Przełęcz,
Czarna Przełęcz (słow. Čierne sedlo, Nižné Čierne sedlo, niem. Schwarzseejoch, węg. Fekete-tavi-hágó) – szeroka przełęcz położona w głównej grani Tatr w słowackiej części Tatr Wysokich, na wysokości 2258 m n.p.m. Jest to największe obniżenie grani na odcinku pomiędzy Czarnym Szczytem (Čierny štít, 2429 m) na południu i Kołowym Szczytem (Kolový štít, 2419 m) na północy. Po zachodniej stronie przełęczy znajduje się Dolina Czarna Jaworowa (Čierna Javorová dolina), a po wschodniej – Dolina Jastrzębia (Malá Zmrzlá dolina). Wcześniejsze pomiary określały wysokość przełęczy na 2266 lub ok. 2265 m, a także – ewidentnie błędnie – 2057 m.
Czarna Przełęcz jest najniższym punktem odcinka grani, w którym między Czarnym a Kołowym Szczytem położone są kolejno:
- Wyżni Czarny Karb (Vyšný Čierny zárez),
- Czarny Grzebień (Čierny hrebeň),
- Czarny Karb (Čierny zárez),
- Czarny Kopiniak (Čierna kopa, Čierny kopiniak),
- Czarna Przełęcz (Nižné Čierne sedlo),
- Czarne Czuby (Čierne zuby),
- Czarny Przechód (Čierne sedlo).
- Kołowa Kopka (Kolová kôpka),
- Przełączka za Kołową Kopką (Štrbina za Kolovou kôpkou).
Z najniższego punktu przełęczy na zachód do Czarnego Bańdziocha w Dolinie Czarnej Jaworowej opada krótki żleb o charakterze małego komina. Do Doliny Jastrzębiej zbiega natomiast trawiasto-skalisty, wąski żleb, pod którym rozlegają się Danielowy Ogród i Danielowe Pola.
Na przełęcz nie prowadzi żaden szlak turystyczny. Przejście przez nią z Doliny Jastrzębiej do Czarnej Jaworowej (lub na odwrót) jest wyraźnie trudniejsze od przejścia przez Czarny Przechód, położony nieco wyżej i około 120 m dalej na północny zachód, w południowej grani Kołowego Szczytu. Najdogodniejsze drogi dla taterników wiodą na siodło granią z Czarnego Przechodu i żlebkiem z Czarnego Bańdziocha.
Pierwsze znane wejścia:
- latem – Alfred Martin i Johann Franz (senior), 16 lipca 1907 r., przy przejściu granią,
- zimą – Adam Karpiński i Konstanty Narkiewicz-Jodko, 4 kwietnia 1928 r., przy przejściu granią.
Niemal wszystkie dawne wejścia na Czarną Przełęcz w rzeczywistości dotyczyły Czarnego Przechodu. Niekiedy Czarną Przełęcz wyjątkowo określano też Niżnią Czarną Przełęczą.
Czarna Rakuska Dolina,
Dolina Czarna Rakuska (niem. Roksertal, słow. Čierna dolina rakúska, węg. Rókusi-völgy) – dolina w słowackich Tatrach, wcinająca się w południowo-wschodnie stoki Tatr Bielskich. Słowacy często stosują dla doliny nazwę Dolina Siedmych prameňov. Zbocza doliny tworzą:
- orograficznie prawe: Steżki, Steżkowa Przełęcz, Rynias, Przełęcz nad Czerwoną Glinką, Rakuski Grzbiet
- lewe: Bujaczy Wierch, Skalne Wrota, Kozi Grzbiet, Neslowa Grań.
Dnem doliny płynie potok Czarna Woda Rakuska. Od nazwy tego potoku oraz miejscowości Rakusy pochodzi nazwa doliny. Jednakże tylko część tej doliny należała do tej wsi, reszta była własnością miasta Biała Spiska. Pomiędzy tymi miejscowościami przez długi czas toczyły się spory graniczne. Przez Czarną Dolinę Rakuską i przez Przełęcz nad Czerwoną Glinką pędzono bydło na wypas na polanie Wspólna Pastwa.
Dolina ma długość ok, 3,5 km. Opada spod Bujaczego Wierchu (1950 m) w kierunku południowo-wschodnim. Wylot doliny znajduje się przy Zbójnickim Chodniku na wysokości około 910 m, jej deniwelacja wynosi zatem około 1040 m. W kotlinie zwanej Przednią Dziurą rozwidla się na 3 odnogi. Główny ciąg doliny tworzy Dolina do Siedmiu Źródeł podchodząca pod szczyt Bujaczego Wierchu, boczne odnogi to Dolina pod Czerwoną Glinką i Dolina Czarnej Huczawy.
Dolina porośnięta jest bujną roślinnością. Wśród samych tylko roślin naczyniowych stwierdzono występowanie ponad 550 gatunków. Ma również ciekawą budowę geologiczną, badał ją m.in. Mieczysław Limanowski w 1900 r.[6]. Wśród drzew występują ogromnych rozmiarów jodły, a na zboczach Ryniasa największe w Tatrach skupisko brzozy omszonej. Piętro kosodrzewiny schodzi bardzo nisko, bo na Steżkach do 1350 m n.p.m. Spowodowane to jest ich odmienną budową geologiczną. Steżki nie są bowiem zbudowane ze skał węglanowych jak Tatry Bielskie, lecz z piaskowców kwarcystycznych. W lesie liczne skały. Skalista jest na długości około 1 km grań od Pomurnikowej Ściany po wschodni koniec Koziego Grzbietu, liczne turniczki wznoszą się na południowo-wschodnim zboczu Bujaczego Wierchu. U wylotu Lawinowego Żlebu znajduje się wielki rygiel skalny. W górnej części doliny jest jeszcze drugi duży żleb – Owczy Żleb.
W dolinie jest kilka polan: Neslowa Polana, Wyżnia Neslowa Polana, Zadnia Dziura. W górnej części doliny, na wysokości 1290 m znajduje się Schronisko pod Szarotką. Przez turystów dolina odwiedzana jest dość rzadko.
Czarne Ściany,
Czarne Ściany słow. Čierne steny, niem. Schwarzwand , węg. Fekete-fal) – wąska, postrzępiona grań w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, znajdująca się pomiędzy Zadnią Sieczkową Przełączką, która oddziela ją od Zadniej Sieczkowej Turni tkwiącej w grani przed Zadnim Granatem, a Przełączką nad Dolinką Buczynową, oddzielającą ją od Buczynowej Strażnicy w masywie Koziego Wierchu. Najwyższy punkt Czarnych Ścian znajduje się na wysokości 2242 lub ok. 2245 m.
W grani wyróżnia się kilka turniczek oddzielonych od siebie niewielkimi przełączkami. Najwyższa z nich wznosi się wyżej niż sąsiednie Granaty – mimo to Czarne Ściany były traktowane dawniej jako część masywu Granatów[5]. Po północnej stronie grani położony jest Czarny Mniszek (2178 m), poniżej którego Kominkiem pod Czarnym Mniszkiem prowadzi szlak Orlej Perci[6].
Czarne Ściany ograniczają od zachodu Dolinkę Buczynową (odgałęzienie Doliny Roztoki), a od wschodu Dolinkę Kozią (górne piętro Doliny Gąsienicowej).
Poniżej grzebienia Czarnych Ścian, w poprzek ich zachodnimi stokami (od strony Dolinki Koziej), poprowadzony jest szlak Orlej Perci. Najkrótsza droga na Czarne Ściany udostępniona dla turystów prowadzi z Doliny Gąsienicowej przez schodzący z Przełączki nad Dolinką Buczynową Żleb Kulczyńskiego (nazwany tak od nazwiska Władysława Kulczyńskiego seniora, który wraz z Szymonem Tatarem młodszym przeszedł żleb w drodze na Kozi Wierch w 1893 r.).
Granice Czarnych Ścian ulegały zmianie. W 2 tomie przewodnika W.H. Paryskiego Czarne Ściany włączone były w masyw Granatów[5], Józef Nyka podaje, że Czarne Ściany obejmowały odcinek grani nawet po Zawrat[6]. W 1961 r. Ryszard Schramm opisał i nazwał Sieczkowe Przełączki, a w 2003 r. Władysław Cywiński Sieczkowe Turnie. Spowodowało to skrócenie Granatów o tą część grani[2]. Nieprawidłowy jest wariant Czarne Ścianki.
Najstarsze odnotowane wejścia:
- latem
-- na najwyższą z turni Czarnych Ścian – Zygmunt Klemensiewicz, Roman Kordys, Jerzy Maślanka – 27 lipca 1906 r.,
-- przejście odcinka grani Czarnych Ścian od Zadniej Sieczkowej Przełączki do siodła poprzedzającego najwyższą z turniczek – Władysław Kulczyński junior, Mieczysław Świerz, Tadeusz Świerz – 20 sierpnia 1908 r.,
- zimą – Kazimierz Mischke, Adam Sokołowski, Marian Sokołowski – 25 kwietnia 1924 r.
Odcinek graniowy Czarnych Ścian był dawniej popularną wdrogą wspinaczkową, przechodzili go m.in. Mariusz Zaruski, Mieczysław Karłowicz i Rafał Malczewski.
Czarny Dunajec,
Czarny Dunajec – rzeka w południowej Polsce (województwo małopolskie), w dorzeczu Wisły. Długość – 48 km, powierzchnia zlewni – 456 km².
Przebieg
Za źródłowy ciek Czarnego Dunajca uznaje się Wyżni Chochołowski Potok. Wypływa on na wysokości około 1500 m pod Wołowcem w Tatrach Zachodnich. Po połączeniu z Jarząbczym Potokiem powstaje Chochołowski Potok w dolnej części zwany Siwą Wodą. Jest to środkowy bieg Czarnego Dunajca. W Roztokach (część wsi Witów) Siwa Woda łączy się Kirową Wodą i od tego miejsca zaczyna się dolny bieg Czarnego Dunajca.
Czarny Dunajec płynie przez Podhale, początkowo na północny zachód, pomiędzy Pogórzem Gubałowskim i Orawicko-Witowskimi Wierchami, potem na północ przez Kotlinę Orawsko-Nowotarską[3]. Zatacza w niej obszerny łuk i płynie na wschód. Przepływa przez miejscowości: Witów, Chochołów, Koniówkę, Podczerwone, Czarny Dunajec, Wróblówkę, Długopole, Krauszów i Ludźmierz. W Nowym Targu łączy się z Białym Dunajcem, tworząc Dunajec.
Dopływy
Większe dopływy w kolejności biegu rzeki[4]:
- lewe: Przybylanka, Magurski Potok, Greków Potok, Garczków Potok, Chrobaków Potok, Domagalski Potok, Siców Potok, Piekielnik, Lepietnica, Potoczek, Klikuszówka, Skotnica, Kowaniec
- prawe: Kirowa Woda, Antałowski Potok, Wielki Głęboki Potok, Szymonów Potok, Bobków Potok, Mały Głęboki Potok, Iwański Potok, Gawronów Potok, Dzianiski Potok, Zagrodzianka, Młynówka, Czarny Potok, Czerwony Potok, Wielki Rogoźnik
Szerokość rzeki waha się od 3-15 m. Głębokość wody zmienna; od płycizn po baniory do 3 m głębokości. W górnej części (do miejscowości Czarny Dunajec) ma charakter górskiej rzeki, w jej korycie na tym odcinku występują liczne progi i jazy. W dolnym biegu, w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rzeka zwalnia i zachowuje się jak rzeki nizinne; wytwarza zakola i boczne odnogi.
Dozwolone jest wędkowanie na muchę na całej długości rzeki, ale poza otuliną Tatrzańskiego Parku Narodowego (poniżej ujścia Iwańskiego Potoku). W rzece głównie występuje pstrąg potokowy, rzadziej lipień pospolity i kleń.
Czarny Staw Gąsienicowy,
Czarny Staw Gąsienicowy – jezioro polodowcowe z grupy Gąsienicowych Stawów w Tatrach Wysokich. Położone jest na wysokości 1624 m w Kotle Czarnego Stawu i jest piątym co do powierzchni jeziorem tatrzańskim. Nad jego zachodnim brzegiem wznoszą się ściany Kościelca. Czarny Staw jest największym jeziorem Doliny Gąsienicowej i jednym z dwóch położonych w części wschodniej, nazywanej czasem Doliną Czarną Gąsienicową (drugim jest Zmarzły Staw Gąsienicowy).
Nazwa wywodzi się z ciemnogranatowego, a nawet czarnego odcienia wody, związanego z ocienieniem wód pobliskim szczytem i sinicami (Pleurocapsa polonica) pokrywającymi głazy znajdujące się na brzegach jeziora. Przezroczystość wody wynosi 12 m. Staw pokrywa się lodem przeważnie w październiku – listopadzie, topnieje zaś w miesiącach maj – lipiec. Jezioro ma kształt owalny, woda jest przezroczysta, o zabarwieniu szafirowym. Od północy jezioro zamyka skalny próg, z którego wypływa Czarny Potok Gąsienicowy. Czarny Staw został sztucznie zarybiony w 1881 r. (wpuszczono do niego pstrągi potokowe i źródlane). Na jeziorze, w pobliżu północno-wschodniego brzegu, znajduje się niewielka wysepka (310 m²) porośnięta kosodrzewiną, powstała na dawnym mutonie. Na wysepce tej planowano w 1909 r. zbudowanie mauzoleum Juliusza Słowackiego, pomysłu zaniechano w wyniku protestów działaczy ochrony przyrody.
Jeziorem od początków XIX wieku zachwycali się tatrzańscy turyści. Było tematem obrazów Alfreda Schouppégo, Wojciecha Gersona, Leona Wyczółkowskiego i wielu innych. Pomiarów jego wysokości dokonał już w 1852 r. Stefan Ludwik Kuczyński. Pełniejsze pomiary wykonał Eugeniusz Klemens Dziewulski w 1881 r., a dokładniejsze Ludomir Sawicki w 1909 r.
W latach 1884–1920 działało nad brzegiem stawu prywatne, dwuizbowe Schronisko nad Czarnym Stawem Gąsienicowym (właściwie bufet) będący własnością Józefa Sieczki z Zakopanego. Spaliło się w roku 1920 r.
Czarny Staw Jaworowy,
Czarny Staw Jaworowy (słow. Čierne pleso, Čierne pleso Javorové, niem. Javorinaer Schwarzer See, węg. Javorinai-Fekete-tó[1]) – staw w słowackich Tatrach Wysokich, w Czarnym Ogrodzie – dolnej części Doliny Czarnej Jaworowej (Čierna Javorová dolina), odnogi Doliny Jaworowej (Javorová dolina). Staw leży na wysokości 1492,1 m n.p.m., ma 0,81 ha powierzchni i 3,0 m głębokości (pomiary powierzchni i głębokości z lat 1961–1967).
Po południowej stronie stawu znajduje się płaska, trawiasta równinka (obecnie zarastająca kosodrzewiną). Jest ona częściowo podmokła i w przeszłości stanowiła dno stawu, który od czasu swojego powstania zmniejszył się trzykrotnie. Południowo-zachodnia zatoczka stawu jest bardzo płytka, a jej większą część zajmuje trawiasta wysepka. Jezioro jest nadal systematycznie zasypywane przez wpływający do niego Czarny Potok Jaworowy (Čierny potok). W miejscu ujścia potoku utworzył się charakterystyczny, niestabilny stożek napływowy złożony ze żwiru granitowego. Koryto potoku jest w tym miejscu zazwyczaj suche, woda płynie nim głównie w czasie wiosennych roztopów.
Zachodnie, północne i wschodnie brzegi stawu są otoczone gęstymi łanami kosodrzewiny, wśród której występują pojedynczo lub w niewielkich grupach świerki, jarzębiny i limby. Nad północnym brzegiem znajduje się źródełko, w pobliżu którego stał przed I wojną światową domek strażników dóbr księcia Christiana Hohenlohego.
Poziom wody w jeziorze wykazuje spore wahania. Ze stawu wypływa Czarny Potok Jaworowy, będący prawobrzeżnym dopływem Jaworowego Potoku (Javorinka) i wpadający do niego na wysokości ok. 1270 m.
Nazwa Czarnego Stawu Jaworowego pochodzi od jego ciemnego zabarwienia spowodowanego mulistym dnem oraz położenia w Dolinie Jaworowej. Nad staw nie prowadzi żaden szlak turystyczny, dochodzi tam za to wyraźna ścieżka nieznakowana rozpoczynająca się w pobliżu dolnego krańca Jaworowej Polany.
Czarny Staw pod Rysami,
Czarny Staw pod Rysami lub Czarny Staw nad Morskim Okiem (słow. Čierne pleso nad Morským okom, niem. Meerauge, węg. Tengerszem) – tatrzańskie jezioro położone w kotle polodowcowym w Dolinie Rybiego Potoku.
Cienie rzucane przez szczyty oraz występująca w wodzie sinica Pleurocapsa polonica i Pleurocapsa minor nadają jezioru ciemny, nieomal czarny kolor, co ma odzwierciedlenie w jego nazwie[1]. Jest to najdalej wysunięte na południe jezioro w Polsce[3].
Topografia
Zbliżone kształtem do koła jezioro położone jest na wysokości 1583 m, czyli 188 m wyżej niż lustro Morskiego Oka. Powierzchnia Czarnego Stawu wynosi ok. 20,64 ha, głębokość maksymalna – 76,4 m (drugie miejsce w Tatrach, czwarte w Polsce), pojemność – 7 761 700 m³ wody. Jezioro jest zamknięte wyraźnym progiem skalnym, zbudowanym z mocno wygładzonych przez egzarację skał. Jest to efekt działań lodowca, który utworzył w tym miejscu tzw. mutony (ta forma skalna nazywana jest też barańcem). Nimi spadają niewielkimi kaskadami wody Czarnego Stawu, tworząc wodospad nazywany Czarnostawiańską Siklawą.
Bezpośrednio nad jeziorem wznoszą się ściany Kazalnicy (wysokość ściany wynosi 576 m). Kocioł Czarnego Stawu otacza grań od Mięguszowieckiego Szczytu Czarnego przez Wołowy Grzbiet, Rysy, Niżnie Rysy i Żabią Grań z Żabim Szczytem Wyżnim, Żabim Mnichem aż po Owcze Turniczki.
Przyroda
Już od 1883 próbowano zarybiać jezioro pstrągami z Morskiego Oka, jednak bezskutecznie. Jest to jezioro wybitnie oligotroficzne: surowe warunki życiowe i przede wszystkim brak pożywienia uniemożliwiają pstrągom życie. Jezioro to zamarza przeważnie w październiku – listopadzie, a taje w miesiącach maj – lipiec. W miesiącach letnich temperatura wody waha się w granicach 7–11,5 °C. Nad brzegami zacienionymi potężnymi ścianami grani głównej panuje chłód nawet w czasie największych upałów. Wincenty Pol pisał: „Nie darmo tak go nazwano, jest to kraina śmierci”. Eugeniusz Janota w swym Przewodniku w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin 1860) stwierdził, iż jest to „najposępniejszy ze wszystkich stawów Tatr polskich”. W podobnym tonie wyraził się Bogusz Stęczyński w swoim poemacie "Tatry w dwudziestu czterech obrazach" (1860): "O tysiąc stóp wyżéj Morskiego-oka, tego El-dorada Galicyi, leży Czarny-staw, daleko mniejszy, ale więcéj głębszy, zupełnie ponury, pustemi otoczony skałami".
Mimo to u brzegów występuje ciekawa flora. M.in. stwierdzono tutaj występowanie skalnicy odgiętolistnej, mietlicy alpejskiej, sita trójłuskowego, turzycy Lachenala i wiechliny tatrzańskiej – gatunków roślin w Polsce występujących tylko w Tatrach i to w niewielu miejscach, a także turzycy skąpokwiatowej w Polsce z rzadka występującej tylko w Karpatach i Sudetach.
Historia
Wody Czarnego Stawu w 1804 r. były badane przez Stanisława Staszica (mierzył głębokość jeziora i temperaturę wody). Dokładniejsze pomiary wykonał Eugeniusz Klemens Dziewulski w roku 1879 r.
Jak pisał Eugeniusz Janota „W zachodniej stronie tego stawu postawiono żelazny krzyż na pamiątkę bytności tamże Grzegorza Zieglera, biskupa tynieckiego i tarnowskiego (zm. w Lincu 1852). Na żelaznej płycie znajdował się napis: »Hic non plus ultra, non supra nisi in cruce D. N. J. Christi. 1823«”[6]. Wielka Encyklopedia Tatrzańska podaje, że na krzyżu figurowała data „1835”. Krzyż ten, odlany z tatrzańskiego żelaza w zakopiańskich Kuźnicach, ustawiono w 1836 r. staraniem ówczesnego proboszcza z Poronina. Janusz Chmielowski w "Przewodniku po Tatrach" pisze na ten temat tak: "Krzyż ten ufundowany przez biskupa tynieckiego Grzegorza Zieglera na pamiątkę jego bytności w r. 1823 nad Morskim Okiem, znajdował się pierwotnie nad brzegiem Morskiego Oka i dopiero w r. 1836 przeniesiony został nad Czarny Staw".
Zimą nad Czarny Staw jako pierwsi dotarli ks. Walenty Gadowski, Bolesław Łazarski i Jakub Gąsienica Wawrytko starszy (31 grudnia 1910). Staw i widoki znad niego były od dawna podziwiane przez turystów. Węgierski alpinista Mór Déchy pisał: „jest to najpiękniejsza sceneria jeziorna w całych Tatrach”.
Czarny Staw Polski,
Czarny Staw Polski lub po prostu Czarny Staw – polodowcowe jezioro tatrzańskie położone w południowej części Doliny Pięciu Stawów Polskich. Od południa w jego kierunku opadają zbocza Liptowskich Murów (odcinek od Gładkiego Wierchu do Kotelnicy). Od północy otacza go wał moreny środkowej. Lustro jeziora leży na wysokości 1722 m, jego powierzchnia wynosi 12,7 ha, głębokość – 50,4 m. Nadmiar wód odprowadzany jest potokiem do Wielkiego Stawu.
Potok tworzy liczne rozlewiska i podmokłe łąki (młaki), na których rośnie wiele gatunków roślin bagiennych i torfowych.
Czarny Szczyt,
Czarny Szczyt (słow. Čierny štít, niem. Papirustalspitze, Papirusspitze, węg. Papirusz-csúcs) – wybitny szczyt o wysokości 2429, 2434 lub 2436 m n.p.m. położony w głównej grani Tatr w słowackich Tatrach Wysokich, na odcinku pomiędzy Wyżnim Baranim Zwornikiem w masywie Baranich Rogów (Baranie rohy) na południowym zachodzie a Kołowym Szczytem (Kolový štít) na północy.
Topografia
Czarny Szczyt góruje:
- na zachodzie: nad Doliną Czarną Jaworową (Čierna Javorová dolina) – odgałęzieniem Doliny Jaworowej; najwyżej pod szczytem znajduje się Czarny Bańdzioch,
- na południowym wschodzie: nad Doliną Dziką (Veľká Zmrzlá dolina) – odgałęzieniem Doliny Zielonej Kieżmarskiej; bezpośrednio na południe od Czarnego Szczytu rozlega się Barania Kotlina,
- na północnym wschodzie: nad Doliną Jastrzębią (Malá Zmrzlá dolina) – odgałęzieniem Doliny Zielonej Kieżmarskiej.
Od masywu Baranich Rogów Czarny Szczyt oddzielony jest wybitną Przełęczą Stolarczyka oraz trzema Papirusowymi Turniami. W kolejności od Przełęczy Stolarczyka w grani, oddzielającej Baranią Kotlinę od Czarnego Bańdziocha, znajdują się kolejno:
- Mała Papirusowa Turnia (Malá čierna veža),
- Mała Papirusowa Przełączka (Vyšné Čierne sedlo),
- Pośrednia Papirusowa Turnia (Prostredná čierna veža),
- Pośrednia Papirusowa Przełączka (Vyšná Papirusova štrbina),
- Wielka Papirusowa Turnia (Veľká čierna veža),
- Papirusowa Przełączka (Papirusova štrbina).
Od Kołowego Szczytu na północy Czarny Szczyt jest oddzielony Czarną Przełęczą. W grani łączącej te dwa masywy, pod którą podchodzą Dolina Czarna Jaworowa i Dolina Jastrzębia, można wyróżnić następujące obiekty (od Czarnego Szczytu):
- Wyżni Czarny Karb (Vyšný Čierny zárez),
- Czarny Grzebień (Čierny hrebeň),
- Czarny Karb (Čierny zárez),
- Czarny Kopiniak (Čierna kopa, Čierny kopiniak),
- Czarna Przełęcz (Nižné Čierne sedlo),
- Czarne Czuby (Čierne zuby),
- Czarny Przechód (Čierne sedlo).
Na wschód od grani głównej w Czarnym Szczycie odchodzi Czarny Grzbiet stanowiący granicę między Doliną Jastrzębią i Doliną Dziką, w którego górnej części z kolei znajdują się od wierzchołka:
- Wyżnia Czarna Szczerbina (Vyšná Čierna štrbina),
- Czarna Kopa (Čierna kopa),
- Czarna Szczerbina (Čierna štrbina),
- Czarna Turniczka (Čierna vežička).
Poniżej Czarnej Turniczki grań zmienia swój charakter i tworzy południową krawędź Czarnego Grzbietu. W tej części grzbietu wyróżnia się trzy piarżyste płaśnie nazywane Czarnymi Galeriami. Od góry są to kolejno Wyżnia Czarna Galeria, Pośrednia Czarna Galeria i Niżnia Czarna Galeria. W obrębie tej pierwszej w północnej krawędzi grzbietu wyrasta Czarna Baszta z wysoką północną ścianą opadającą do Doliny Jastrzębiej. Tuż na zachód od niej znajduje się Przełączka za Czarną Basztą[4].
Na obie strony – zarówno na północ, jak i na południe – Czarne Galerie obrywają się potężnymi skalnymi urwiskami z licznymi żlebami i kominami. Południowe ograniczenie Czarnych Galerii przekształca się wyżej w główną grań Czarnego Grzbietu, natomiast północne zakończone jest Czarną Basztą i Przełączką za Czarną Basztą. Urwiska po stronie Doliny Dzikiej to Jakubowy Mur, po stronie Doliny Jastrzębiej znajduje się natomiast Danielowy Mur.
Ściany Czarnego Szczytu
Do Doliny Czarnej Jaworowej opadają z Czarnego Szczytu urwiska o wysokości do 200 m. Od prawej do lewej (patrząc z dołu) są to kolejno północno-zachodnie ściany Papirusowych Turni, Mały Szymkowy Żleb, zachodnia ściana kopuły szczytowej Czarnego Szczytu i zachodnia ściana Czarnego Kopiniaka. W samej zachodniej ścianie Czarnego Szczytu wyróżnia się dwa piarżyste tarasy – Wyżni Szymkowy Ogród w jej prawej części oraz Niżni Szymkowy Ogród na lewo i poniżej niego.
Na północny wschód od wierzchołka ściany opadają do Doliny Jastrzębiej. Kolejno od prawej do lewej wyróżnia się północno-wschodnie ściany Czarnego Kopiniaka i Czarnego Grzebienia oraz północną ścianę kopułę szczytowej Czarnego Szczytu. Ta ostatnia jest ograniczona po prawej rynną spadającą z Wyżniego Czarnego Karbu, a po lewej żlebem zbiegającym z Przełączki za Czarną Basztą. Ściana ta opada przede wszystkim do Danielowego Cmentarzyska, a w swojej lewej części do Danielowego Ogrodu. Najbardziej strome są jej dolne partie.
Na wschód do Doliny Zielonego Stawu zbiega z Czarnego Szczytu Czarny Grzbiet, kończący się urwistą ścianą czołową, przekształcającą się u dołu w Jakubowe Spady. W ścianach spadających do Doliny Dzikiej od prawej do lewej znajdują się Jakubowy Mur, południowa ściana Czarnej Turniczki, Komin Motyki opadający spod Czarnej Szczerbiny, południowo-wschodnia i południowa ściana Czarnego Szczytu, Papirusowy Komin pnący się pod Papirusową Przełączkę i w końcu południowe ściany Papirusowych Turni. Ostatnie z tych partii zbiegają do Papirusowej Drabiny, pod którą rozlegają się Papirusowe Spady.
Najwybitniejsze formacje skalne znajdują się w południowo-wschodniej i południowej ścianie Czarnego Szczytu, opadających w kierunku Baraniej Kotliny. Ściana południowa rozciąga się pomiędzy Kominem Motyki po prawej a płytowym Filarem Puškáša po lewej stronie. W dolnych partiach ściany można wyróżnić cztery filary poprzedzielanych depresjami. Na prawo od Filara Puškáša zaczyna się już ściana południowa. Znajdują się w niej trzy depresje i kolejny filar. Prawa depresja nazywana jest Depresją Stanisławskiego. Obie ściany opadające do Doliny Dzikiej mają ok. 230 m wysokości.
Turystyka i taternictwo
Na Czarny Szczyt nie prowadzą żadne szlaki turystyczne. Dla taterników szczyt jest osiągalny wieloma drogami o różnych stopniach trudności. W masywie występują zazwyczaj lite skały. Najwięcej dróg poprowadzono w południowo-wschodniej i południowej ścianie od strony Doliny Dzikiej.
Z wierzchołka Czarnego Szczytu rozciąga się ciekawy widok, który jest jednak częściowo ograniczony w niektórych kierunkach.
Najdogodniejsze drogi taternickie prowadzą na szczyt:
- z Przełęczy Stolarczyka, z obejściem Papirusowych Turni,
- z Czarnego Bańdziocha przez Papirusową Przełączkę,
- z Czarnego Przechodu, z obejściem grani po stronie Doliny Czarnej Jaworowej,
- z Doliny Jastrzębiej od północnego wschodu przez dolną część Danielowego Muru,
- z Doliny Dzikiej od wschodu przez Jakubową Ławkę.
Historia i nazewnictwo
Masyw Czarnego Szczytu był odwiedzany przez myśliwych i poszukiwaczy złota już w XVIII wieku, a może także wcześniej. Nie ma dokładnych danych na temat pierwszych wejść na wierzchołek. Przed pierwszymi turystami mogli na nim być także kartografowie w drugiej połowie XIX wieku. Około 1850 r. zginął tutaj strzelec Szymcio z Jaworzyny, który miał zostać strącony w przepaść przez kozicę. W 1903 r. Janusz Chmielowski wspominał o szlachetnej, pełnej godności postawie Czarnego Szczytu.
Nazwa masywu pojawiała się wśród polskich przewodników tatrzańskich co najmniej od 1895 r. i pochodzi od sąsiedniej Doliny Czarnej Jaworowej. Autorzy Bedekera tatrzańskiego uważają jednak, że wpływ na nazwę miała barwa skał. Nazwy używali m.in. Jędrzej Wala i Szymon Tatar, a w piśmie pojawiała się od ok. 1900 r. Niemiecka i węgierska nazwa szczytu, podobnie jak polska nazwa sąsiednich Papirusowych Turni, upamiętniają Johanna Andreasa Papirusa, poszukiwacza skarbów, który zginął tu w 1771 r. Z kolei nazwy Jakubowy Mur i Danielowy Mur oraz podobne odnoszą się do Jakoba Fabriego i jego synów Jakoba juniora i Daniela, którzy poznawali te rejony jako poszukiwacze złota i przewodnicy.
Obiekty w ścianach Czarnego Szczytu zostały nazwane na cześć wspinaczy Arno Puškáša, Stanisława Motyki i Wiesława Stanisławskiego.
Pierwsze wejścia turystyczne:
- Karol Englisch, Antonina Englisch i Johann Hunsdorfer (senior), 24 lipca 1898 r. – letnie,
- Tibold Kregczy i Lajos Rokfalusy, 28 grudnia 1911 r. – zimowe.
Nazwa masywu mimo niegroźnego pochodzenia doczekała się katastroficznej, symbolicznej interpretacji. Pod tytułem Czarny Szczyt Jacek Kolbuszewski wydał w 1976 r. antologię prozy taternickiej Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego, nawiązując do wizji funkcjonujących wśród dawnych wspinaczy.
30 lipca 1936 r. podczas zejścia z Czarnego Szczytu do Doliny Czarnej Jaworowej zginął konstruktor silników lotniczych inż. Stanisław Nowkuński.
Czerwona Glinka,
Czerwona Glinka – fragment orograficznie lewego zbocza w górnej części Doliny pod Czerwoną Glinką w Tatrach Bielskich na Słowacji. Jest to usypisko powstałe z kruchych skał Smrekowego Działu tworzącego ograniczenie doliny. Ściany mają wysokość do 30 m, a poniżej nich ciągnie się piarżysko Czerwonej Glinki. Od wylotu znajdującego się ściankach Smrekowego Działu komina ciągnie się przez Czerwoną Glinkę żlebek, który jest najwyższą częścią orograficznie lewego ramienia Doliny pod Czerwoną Glinką. Dolną częścią tego żlebku spływa Luba Woda.
Nazwa zbocza pochodzi od występującej na dużej jego części czerwonej gleby. Przez Czerwoną Glinkę przebiega dawna, znakowana ścieżka turystyczna od schroniska pod Szarotką przez Przełęcz nad Czerwoną Glinką do Wspólnej Pastwy. Obecnie jednak ścieżkę tę poprowadzono inaczej.
Czerwona Ławka,
Czerwona Ławka (słow. Priečne sedlo, niem. Roteturmscharte, Roterturmpass, Vordere Rote Bank, węg. Vörös-torony-hágó) – przełęcz w bocznej, odchodzącej w zworniku Małego Lodowego Szczytu (Široká veža), grani słowackich Tatr Wysokich.
Wyżnia Czerwona Ławka i łańcuchy wyprowadzające na przełęcz
Widok od strony Doliny Staroleśnej. W środku zdjęcia widoczna Mała Spąga, rozdzielająca siodła przełęczy
Przełęcz utworzona jest przez dwa głębokie wcięcia (2309 i 2305 m n.p.m.) pomiędzy Małym Lodowym Szczytem a Spągą groźnie zwieszającą się nad przełęczą. Podawana powszechnie w literaturze wysokość 2352 m mogła odnosić się w rzeczywistości do Spągi, która według nowych pomiarów z lotniczego skaningu laserowego wznosi się na wysokość 2353 m. Wschodnie zbocza spod przełęczy opadają do Dolinki Lodowej (górne odgałęzienie Doliny Małej Zimnej Wody), zbocza zachodnie do Strzeleckiej Kotliny w górnym piętrze Doliny Staroleśnej. Przez Czerwoną Ławkę zbudowano w latach 1935–37 szlak turystyczny. Trasa jest eksponowana i zabezpieczona łańcuchami. Są to jedne z najdłuższych łańcuchów w Tatrach, sama zaś przełęcz nazwana została w 1956 r. przez Jana Alfreda Szczepańskiego „słowackim Zawratem”. Przez wiele lat szlak ten był jednokierunkowy, w 2013 r. zamontowano dodatkowe łańcuchy i klamry umożliwiające bezpieczne przejście w obu kierunkach[2]. Z przełęczy prowadzi nieoznakowana, najłatwiejsza droga na Mały Lodowy Szczyt.
Czerwona Ławka składa się z dwóch siodeł rozdzielonych niewielką turniczką zwaną Małą Spągą. Siodło znajdujące się bliżej Małego Lodowego Szczytu nosi nazwę Wyżnia Czerwona Ławka, a siodło bezpośrednio poniżej Spągi nazywane jest Niżnią Czerwoną Ławką. Szlak prowadzi przez Wyżnią Czerwoną Ławkę (2309 m).
Polska nazwa związana jest z kolorem skał poniżej przełęczy, nazwa słowacka to „poprzeczna przełęcz”. Rejon przełęczy zbudowany jest z mylonitów i porasta go bogata flora roślin. Pomimo surowych warunków (duża wysokość nad poziomem morza) stwierdzono tutaj występowanie jeszcze 50 gatunków roślin naczyniowych, w tym aż 8 gatunków skalnic.
Pierwsze znane przejścia turystyczne:
- letnie: Gustav Müller, Wilhelm Roxer i jego brat, w 1846 r.
- zimowe: Tibold Kregczy, Lajos Rokfalusy i Zoltán Votisky, 15 kwietnia 1911 r.
Czerwona Przełęcz,
Czerwona Przełęcz (1301 m) – przełęcz pomiędzy Sarnią Skałą (1377 m) a Suchym Wierchem (1539 m) w polskich Tatrach Zachodnich. Znajduje się w grzbiecie oddzielającym Dolinę Białego od Doliny Strążyskiej. Na wschodnią stronę do Doliny Suchej (górna część Doliny Białego) opada z niej płytko wcięty żlebek, natomiast na zachodnią stronę do Doliny Strążyskiej głęboko wcięty Sarni Żleb.
Przełęcz powstała w rejonie słabo odpornych na wietrzenie czerwonych łupków z okresu kajpru. Dawniej przez miejscową ludność zwana była Wolarzyskiem, obecną nazwę nadano jej w 1900 r. od koloru łupków. Prowadziły przez nią ścieżki wydeptane przez pasterzy i turystów. W 1900 r. Towarzystwo Tatrzańskie zbudowało prowadzącą przez tę przełęcz Ścieżkę nad Reglami oraz altanę dla turystów, która była niszczona przez huragany. W zalesionym rejonie przełęczy znajduje się niewielka, wydeptana przez turystów polanka, na której zwykle odpoczywają turyści wędrujący Ścieżką nad Reglami.
Czerwone Wierchy
Czerwone Wierchy (słow. Červené vrchy) – masyw górski znajdujący się w ciągu głównego grzbietu Tatr Zachodnich. Biegnie nim granica polsko-słowacka. Położony jest nad trzema dolinami walnymi: Cichą, Kościeliską, Doliną Bystrej i ich odnogami: Tomanową, Tomanową Liptowską, Kondratową, Małej Łąki, Miętusią.
Topografia
Czerwone Wierchy składają się z czterech szczytów. Od zachodu ku wschodowi są to[2]:
- Ciemniak – 2096 m
- Krzesanica – 2122 m
- Małołączniak – 2096 m
- Kopa Kondracka – 2005 m
Są one rozdzielone trzema przełęczami:
- Mułowa Przełęcz – 2067 m, między Ciemniakiem a Krzesanicą
- Litworowa Przełęcz – 2037 m, między Krzesanicą a Małołączniakiem
- Małołącka Przełęcz – 1924 m, między Małołączniakiem a Kopą Kondracką.
Od Czerwonych Wierchów w północnym kierunku odbiega kilka grani. Są to:
- północna grań Kopy Kondrackiej odgałęziająca się z Kopy Kondrackiej i kulminująca w Giewoncie,
- północno-zachodnia grań Małołączniaka poprzez Czerwony Grzbiet opadająca aż do Małego Regla,
- północna grań Krzesanicy przez Kozi Grzbiet opadająca do Wielkiej Świstówki,
- północno-zachodnia grań Ciemniaka opadająca przez Chudą Turnię i Upłaziańską Kopę do Upłaziańskiego Wierszyka.
Na południową stronę odbiega od Krzesanicy Rozpadła Grań, natomiast z Ciemniaka na zachód: Wysoki i Tomanowy Grzbiet. Na Ciemniaku grań główna zmienia kierunek na południowy i poprzez Stoły opada do Tomanowej Przełęczy.
Geomorfologia i przyroda
Budowa Czerwonych Wierchów jest dość zróżnicowana geologicznie. Trzon masywu zbudowany jest ze skał osadowych (wapienie i dolomity środkowego triasu), a wierzchołki przykryte są płaszczem skał krystalicznych (granity i gnejsy). Pod szczytami znajdują się kotły lodowcowe. W masywie Czerwonych Wierchów znajduje się wiele jaskiń, w tym największe w Tatrach:
- Jaskinia Harda
- Jaskinia Marmurowa
- Jaskinia Mała w Mułowej
- Jaskinia Miętusia
- Śnieżna Studnia
- Jaskinia Wielka Śnieżna (otwór Wielka Litworowa)
- Jaskinia Wysoka – Za Siedmiu Progami.
Nazwa Czerwonych Wierchów pochodzi od czerwono-brązowej barwy ich stoków, jaką nadaje im roślina o nazwie sit skucina, która jesienią, a często już w połowie lata przebarwia się na czerwono. Oprócz niej murawę tworzy boimka dwurzędowa, kosmatka brunatna i inne. W związku z urozmaiconym podłożem geologicznym bardzo różnorodna gatunkowo jest też roślinność Czerwonych Wierchów – rosną tutaj zarówno rośliny wapieniolubne, jak i kwasolubne. Wśród nich jest wiele gatunków roślin rzadkich, występujących w Polsce tylko w Tatrach i to w niewielu miejscach (m.in. przymiotno węgierskie).
Historia
Po raz pierwszy wysokości szczytów zmierzył barometrycznie w 1838 r. Ludwik Zejszner, on także jako pierwszy opisał ich budowę geologiczną. Bardziej nowoczesne opracowanie tej budowy wykonał później Ferdynand Rabowski. Kompleksowo zbadano i zinwentaryzowano bogatą roślinność w latach 1923-24. Badanie licznych jaskiń zainicjował w 1912 r. Mariusz Zaruski, schodząc do Jaskini Rozpadłej na głębokość 45 m.
Czerwone Wierchy były dawniej wypasane i to aż pod szczyty, od polskiej strony wchodziły one w skład Hali Mała Łąka, Hali Miętusiej oraz Hali Upłaz.
Turystyka
Z odsłoniętych na całej długości grzbietów i szczytów Czerwonych Wierchów roztaczają się rozległe widoki. Tereny te są stosunkowo łatwo dostępne i w sezonie letnim nie stwarzają dla turysty problemów technicznych. Już Eugeniusz Janota polecał Czerwone Wierchy jako właściwy cel wycieczek dla osób niedoświadczonych lub słabych fizycznie; według legendy Józef Stolarczyk miał przejechać ich granią na rowerze, co wydaje się zupełnie nieprawdopodobne, ponieważ w owych czasach ten sposób komunikacji był jeszcze prawie nieznany, a grań ta jest jednak stanowczo zbyt stroma i byłoby to skrajnie niebezpieczne. Z punktu widzenia pieszego Czerwone Wierchy są trawiaste, łagodne i zaokrąglone, natomiast poniżej zbocza przeważnie kończą się stromo podciętymi, kilkusetmetrowymi urwiskami, co było przyczyną licznych wypadków wśród turystów[1][7]. Czerwone Wierchy stanowią zdradliwy teren przede wszystkim zimą oraz przy mgle, gdyż utrata orientacji grozi zabłądzeniem i zwiększa ryzyko wypadku. Szlak prowadzący granią Czerwonych Wierchów ma kolor czerwony i jest pozbawiony trudności, jakkolwiek lekko eksponowany w rejonie Krzesanicy. Na Czerwone Wierchy prowadzi znaczna liczba szlaków dojściowych: dwa z Doliny Kościeliskiej na Ciemniak (czerwony, zielony), jeden z Przysłopu Miętusiego na Małołączniak (niebieski), jeden z Kondrackiej Przełęczy na Kopę Kondracką (żółty; na Kondracką Przełęcz można dojść z Doliny Małej Łąki lub z Doliny Kondratowej), jeden z Doliny Kondratowej na Przełęcz pod Kopą Kondracką (zielony), jeden z Kasprowego Wierchu na Przełęcz pod Kopą Kondracką (czerwony). Większość spośród tych szlaków dojściowych również jest pozbawiona trudności, ale na szlaku niebieskim na Małołączniak konieczna jest prosta wspinaczka w Kobylarzowym Żlebie (miejsce zabezpieczone łańcuchami). Niewielkie trudności zawiera również zielony szlak z Doliny Kościeliskiej (Czerwony Żleb wypełnia dość sypkie, ziemiste podłoże, mimo to przejście nie sprawia trudności). Jest on również zamknięty zimą ze względu na lawiny.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
