 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
Z
Za Bramą Dolina, Za Mnichem Dolina, Zadni Gerlach, Zadni Kościelec, Zadni Mnich, Zadni Staw Polski, Zadnich Koperszadów Dolina, Zakopane, Zamarła Turnia, Zawory, Zawracik Kasprowy, Zawrat, Zawrat Kasprowy, Zawratowa Turnia, Zazadnia, Zdziar, Zdziarska Przełęcz, Zielona Gąsienicowa Dolina, Zielona kieżmarska Dolina, Zielony Staw Jaworowy, Zielony Staw Kieżmarski, Zielony Staw Ważecki, Zimnej Wody Dolina, Zimnej Wody Orawskiej Dolina, Złomisk dolina, Złota Dolina, Zmarzła Przełęcz, Zmarzłe czuby, Zmarzły Staw Gąsienicowy, Zmarzły Staw pod Polskim Grzbietem, Zmarzły Staw pod Wysoką, Zmarzły Szczyt, Zuberec, Zuberska dolina, Zwodna Ławka
Za Bramą Dolina,
Dolina za Bramką – dolina reglowa w Tatrach Zachodnich znajdująca się pomiędzy Doliną Strążyską a Doliną Małej Łąki.
Topografia
Jest środkową, największą z trzech dolin wciętych w północne stoki Łysanek (pozostałe to Suchy Żleb i Mały Żlebek). Jej wschodnie obramowanie tworzy północno-wschodni grzbiet Łysanek i odgałęziający się od niego Samkowy Grzbiet oddzielający ją od Suchego Żlebu. Od zachodu stoki doliny tworzy północno-zachodni grzbiet Łysanek oraz jego odnoga – grzbiet Pośredniego Wierszyka oddzielający ją od Małego Żlebka. W górnej części dolina nieco zakręca i rozwidla się na dwa ramiona, którymi są Dolinka spod Jatek i Dolinka spod Łysanek. Uchodzi na wysokości ok. 920 m n.p.m. do Rowu Zakopiańskiego, powyżej należącego do Zakopanego osiedla Stare Krzeptówki[2].
Opis doliny
Ma powierzchnię ok. 100 ha i niecałych 2 km długości. Jej zbocza zbudowane są z wapieni i dolomitów. Porasta je las mieszany z dużym udziałem sosny (prawdopodobnie sadzonej). W dolnej części grzbietu Pośredniego Wierszyka (po zachodniej stronie) znajdują się Jasiowe Turnie – skałki o różnych, fantazyjnych kształtach. Dnem doliny płynie Potok zza Bramki, tworząc na wzniesieniach małe kaskady[3]. W dolinie odkryto trzy jaskinie: Schronisko w Dolinie za Bramką oraz Jasiowy Schron i Dziurę w Jatkach[4]. Bramka, od której dolina nosi nazwę, została w 1875 roku zburzona na polecenie Towarzystwa Tatrzańskiego w celu poszerzenia drogi. Obecnie tylko wewnątrz doliny można obserwować bramki (miejsca, w których skały tworzą zwężenia dna doliny). Przed wojną istniał znakowany szlak turystyczny (tzw. Perć ponad Skałki) prowadzący z Doliny za Bramką przez grzbiet do Doliny Strążyskiej. Obecnie dolina znajduje się w obszarze ochrony ścisłej Regle Zakopiańskie TPN-u i możliwe jest jedynie przejście znakowanym szlakiem dolnej części doliny[3]. Z rzadkich w Polsce roślin występują tutaj m.in. storzan bezlistny (ostatnio nie potwierdzono jego występowania, na opisanym stanowisku wyginął) i jarząb nieszpułkowy[5].
Naprzeciwko wylotu doliny, na wzgórzu o wysokości 912 m n.p.m. znajduje się zabytkowa Chałupa Sabały, w której mieszkał słynny Sabała[3].
Za Mnichem Dolina,
Dolina za Mnichem[1][2][3] lub Dolinka za Mnichem[4] (słow. dolinka za Mníchom, niem. Mönchstal, węg. Barát-völgy[2]) – zachodnie odgałęzienie Doliny Rybiego Potoku w Tatrach Wysokich, otwarte na kotlinę Morskiego Oka, tarasowe pustkowie skalne powstałe na skutek zaburzeń tektonicznych przed okresem ostatniego zlodowacenia[3].
Górą dolina sięga po główną grań Tatr od Cubryny (a dokładniej Cubryńskiego Zwornika) po Szpiglasowy Wierch. Lewe jej stoki tworzy Szpiglasowy Wierch i Miedziane, prawym ograniczeniem jest północna grań Cubryny. Krajobraz tworzą mocno zróżnicowane formy polodowcowe. Dolina składa się z kilku pięter ukształtowanych przez lodowiec. Najniższe piętro jest położone na wysokości ok. 1780 m[3], w nim pojawia się okresowo wysychający i dzielący się na kilka mniejszych Staw Staszica[5].
Wyższy taras na wysokości 1830–1880 m położony jest pod północną ścianą Mnicha. Na tarasie tym, zwanym Mnichowym Tarasem, znajduje się grupa dziewięciu niewielkich Wyżnich Mnichowych Stawków, część z nich rzadko wysycha. Powyżej Mnichowego Tartrasu, u podnóża zachodnich ścian Mnicha, znajduje się kolejny taras – Mnichowe Plecy. Najwyższe piętro położone na wysokości ok. 2100 m to Zadnia Galeria Cubryńska, w niej znajduje się położony najwyżej po polskiej stronie Tatr naturalny zbiornik wody – Zadni Mnichowy Stawek (ok. 2072 m)[5].
Na bulach pod Szpiglasową Przełęczą znajduje się niewielki Stawek na Kopkach (na wysokości ok. 1875 m)[6], z kolei na zboczach Miedzianego, ok. 80 m ponad Stawem Staszica, położona jest widoczna z oddali koleba. Została ona odkryta przez braci Juliusza i Wawrzyńca Żuławskich w sierpniu 1932 r., mieści się w niej ok. 4–5 osób[1].
Na progu Doliny za Mnichem rozdziela się szlak turystyczny prowadzący na Wrota Chałubińskiego i na Szpiglasową Przełęcz. W Dolinie za Mnichem wyraźnie widoczne są ścieżki używane przez taterników, odchodzą w kierunku ścian Mnicha, Hińczowej Przełęczy i Cubryny[5].
Dolina za Mnichem była miejscem wypasu owiec, wchodziła w skład Hali za Mnichem. Od wieków wypasali na niej Murzańscy, ostatnim wypasającym był Jan Murzański z Gronia[7]. Prowadzono tu także poszukiwania górnicze i wydobywano w niewielkich ilościach szpiglas (antymonit). Z widokiem Doliny za Mnichem związany jest balet Karola Szymanowskiego Harnasie[4].
W dolinie występuje turzyca Lachenala i wiechlina tatrzańska – gatunki roślin Polsce występujące tylko w Tatrach na nielicznych stanowiskach, a także turzyca tęga w Tatrach występująca tylko w 4 miejscach[8].
W zimie pierwszymi turystami w Dolinie za Mnichem byli Maksymilian Dudryk, Zygmunt Klemensiewicz, Roman Kordys i S. Pręgowski (8 stycznia 1907 r.)[1].
24 lutego 2013 r. ze zboczy szczytu Miedziane (2233 m n.p.m.) do Doliny za Mnichem zeszła lawina. W tym rejonie znajdowało się wówczas pięć osób – dwie z nich samodzielnie wydostały się spod śniegu i zawiadomiły o wypadku centralę TOPR, które przeprowadziło natychmiastową akcję ratunkową. W wyniku zdarzenia śmierć na miejscu poniosła jedna osoba, druga w stanie ciężkim została przetransportowana helikopterem do szpitala w Zakopanem[9][10][11].
Zadni Gerlach,
Zadni Gerlach, Zadni Gierlach (słow. Zadný Gerlach, niem. Samuel-Roth-Spitze, węg. Róth Sámuel csúcs, Hátsó-Gerlachfalvi-csúcs[1]) – zwornikowy, trójwierzchołkowy szczyt w grani głównej Tatr leżący na terenie Słowacji. Zadni Gerlach jest najbardziej na północ położoną częścią masywu Gerlacha (Gerlachovský štít).
Topografia
W literaturze pojawiają się różne pomiary wysokości wierzchołka: ok. 2625[2], 2616[3][4][5], ok. 2640[5], 2637[6] lub 2638[7][1] m. W zależności od przyjętej wysokości Zadni Gerlach jest trzecim lub czwartym co do wysokości szczytem Tatr – o to miejsce rywalizuje z Lodowym Szczytem (2627 m).
Z trzech wierzchołków Zadniego Gerlacha najwyższy jest wierzchołek południowy, pozostałymi są Lawinowy Szczyt (wierzchołek środkowy) i Gerlachowska Kopa (wierzchołek północny). W wierzchołku południowym od grani głównej oddziela się potężna grań południowo-wschodnia, w której położony jest najwyższy szczyt Tatr – Gerlach, oddzielony Przełęczą Tetmajera (Gerlachovské sedlo).
W kierunku zachodnim grań Zadniego Gerlacha opada na Wschodnią Batyżowiecką Przełęcz, dalej w stronę Batyżowieckiego Szczytu znajdują się jeszcze Batyżowieckie Czuby i Zachodnia Batyżowiecka Przełęcz. Ponad Wschodnią Batyżowiecką Przełęczą wznosi się w grani kilka turni, spośród których najwybitniejsza jest Targana Turnia o kształcie mitry biskupiej.
Północna grań Zadniego Gerlacha, opadająca na Litworową Przełęcz (Litvorové sedlo), zawiera wiele mało wybitnych wzniesień i przełączek, którymi są kolejno:
Wyżnia Jurgowska Szczerbina (Vyšná Jurgovská štrbina),
Jurgowskie Czuby (Jurgovské zuby),
Niżnia Jurgowska Szczerbina (Nižná Jurgovská štrbina),
Lawinowy Szczyt (Lavínový štít),
Wyżnia Gerlachowska Przełączka (Vyšná Gerlachovská lávka, Lavínová štrbina),
Gerlachowska Kopa (Gerlachovská kopa, Lavínová veža),
Pośrednia Gerlachowska Przełączka (Prostredná Gerlachovská lávka, Lavínové sedlo),
Wyżnia Wysoka Gerlachowska (Veľká Litvorová veža),
Niżnia Gerlachowska Przełączka (Nižná Gerlachovská lávka),
Gerlachowska Turniczka (Gerlachovská vežička),
Wyżnia Łuczywniańska Szczerbina (Vyšná Lučivnianska lávka),
Niżnia Wysoka Gerlachowska (Malá Litvorová veža),
Niżnia Łuczywniańska Szczerbina (Nižná Lučivnianska lávka),
Wielicka Turniczka (Lučivnianska veža).
Od południowego wschodu szczyt Zadniego Gerlacha zamyka Dolinę Kaczą (Kačacia dolina) należącą do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina). Grań, w której wznosi się Gerlach, oddziela od siebie doliny walne: Dolinę Wielicką (Velická dolina) i Dolinę Batyżowiecką (Batizovská dolina).
Historia
W okresie przed rozbiorami granica pomiędzy Polską a Węgrami biegła środkiem Doliny Białej Wody, dochodząc do głównej grani Tatr wzdłuż Rówienkowego Potoku. Następnie biegła w kierunku zachodnim główną granią Tatr. Z tego powodu Zadni Gerlach przez wiele stuleci był najwyższym szczytem Polski. Ten stan rzeczy został zmieniony w wyniku nowego rozgraniczenia pomiędzy Węgrami a Galicją, dokonanego w nieznanych okolicznościach pod koniec XVIII w., w ramach Monarchii Habsburgów[8]. Nowy przebieg granicy został ostatecznie usankcjonowany w 1902 r., w wyniku sporu o Morskie Oko.
W latach 1938–1939, w wyniku przyłączenia do Polski obszaru Spisza (obejmującego Dolinę Białej Wody i Dolinę Jaworową), Zadni Gerlach ponownie znalazł się w Polsce, jednak najwyższym wierzchołkiem stał się Lodowy Szczyt.
Pierwsze odnotowane wejścia:
- latem: Janusz Chmielowski i przewodnik Jędrzej Wala młodszy, 24 sierpnia 1895 r.,
- zimą: Gyula Hefty i Gyula Komarnicki, 9 lutego 1913 r.
W październiku 1944 r. w rejonie szczytu miała miejsce katastrofa lotnicza. W ścianę poniżej głównego wierzchołka Zadniego Gerlacha od strony Doliny Batyżowieckiej (Batizovská dolina) uderzył radziecki samolot Li-2 wiozący żołnierzy 2 Czechosłowackiej Brygady Spadochronowej. Podczas katastrofy zginęły 24 osoby, których ciała i wrak maszyny odnaleźli 18 sierpnia 1945 r. taternicy Danuta Schiele i Tadeusz Orłowski. Żołnierze zostali pochowani na cmentarzu w pobliskiej wsi spiskiej Gierlachów w 1946 r. Pomnik upamiętniający ofiary postawiono w 1950 r. w Tatrzańskich Zrębach. Nazwy niemiecka i węgierska upamiętniają Samuela Rotha, spiskoniemieckiego pedagoga i geologa.
Zadni Kościelec,
Zadni Kościelec (niem. Hintere Polnische Kapelle, słow. Zadný Koščielec, węg. Hátsó-Koscielec[1], 2162 m) – szczyt w bocznej Grani Kościelców w Tatrach Wysokich. Znajduje się w tej grani pomiędzy Mylną Przełęczą (2106 m) a Kościelcową Przełęczą (2110 m). W grani Zadniego Kościelca wyróżnia się jeszcze kilka drobniejszych turni i przełączek, w kierunku od Mylnej Przełęczy na północ są to: dwuwierzchołkowa Mylna Turnia, przełęcz Pośrednie Mylne Wrótka, Mylna Kopa (2159 m), przełęcz Wyżnie Mylne Wrótka i Zadni Kościelec[2]. Ze względu na litą skałę, niewielkie trudności techniczne i niezwykłą urodę grań ta jest często przechodzona przez kursantów i początkujących taterników. Stąd jej popularność i nieco żartobliwa nazwa Grań Praojców[3].
Na zachodnią stronę (do Doliny Zielonej Gąsienicowej) Zadni Kościelec opada litą ścianą, w której jest wiele dróg wspinaczkowych. Jest to jeden z bardziej popularnych terenów wspinaczkowych w polskich Tatrach. Często wspinają się tutaj kursanci[4]. Znajduje się tu też niewielka jaskinia Schron w Zadnim Kościelcu[5]. Na wschodnią stronę opada z Zadniego Kościelca grzęda zwana Kościelcową Grzędą lub Kościelcowymi Kopkami, oddzielająca Kocioł Czarnego Stawu Gąsienicowego od Kotła Zmarzłego Stawu Gąsienicowego i Dolinki Koziej[6]. Tutaj również istnieją drogi wspinaczkowe. Najbardziej popularna wśród nich jest tzw. „setka”. Jej nazwa pochodzi od tego, że w przewodniku taternickim W. H. Paryskiego ma nr 100.
Pierwsze wejścia:
- latem: Zygmunt Klemensiewicz i Roman Kordys 5 sierpnia 1905 r.
- zimą: Stefan Jaworski, Józef Lesiecki, Leon Loria, Jan Małachowski i Stanisław Zdyb 24 kwietnia 1911 r.[7]
2 lipca 1962 r. na skutek upadku na Zadnim Kościelcu zginął wybitny taternik Jan Długosz.
Zadni Mnich,
Zadni Mnich (słow. Druhý Mních, Zadný Mních, niem. Mönch II, Hinterer Mönch, węg. Barát II, Hátsó-Barát) – szczyt w grani głównej Tatr Wysokich o wysokości 2172 m. Jako jedyny z trzech Mnichów (pozostałe to Mnich i Żabi Mnich) nie jest widoczny znad Morskiego Oka (zasłania go Mnich), ale widać go np. z drogi nad Morskie Oko, z byłego parkingu na polanie Włosienica[1].
Ma kształt skalnej igły i jest jednym z bardziej charakterystycznych szczytów Tatr Polskich. Władysław Cywiński uważa go za turnię[2] . Wznosi się pomiędzy Cubryną (2376 m) a Ciemnosmreczyńską Turnią (2142 m), na granicy polsko-słowackiej. Od Cubryny oddziela go Przełączka pod Zadnim Mnichem (2135 m), a od Ciemnosmreczyńskiej Turni Ciemnosmreczyńska Przełączka (ok. 2115 m). Od południa wznosi się nad Doliną Piarżystą, od północy nad Doliną za Mnichem[3]. Północna ściana opadająca na Zadni Mnichowy Upłaz ma około 100 m wysokości. Na Przełączkę pod Zadnim Mnichem grań opada 30-metrowym uskokiem, który przy zejściu wymaga zjazdu na linie, zaś przy wejściu jest jednym z najtrudniejszych (VI) punktów grani głównej Tatr[4].
W XIX wieku turnię nazywano Cukrową Skałą lub Głową Cukru. Żartobliwe nazwy juhaskie to: Organista, Mnichowa Baba, Mniszka. Nazwa rozpowszechniona na początku XX wieku to Mnich II czy Mnich Drugi. Obecną nazwę wprowadził Gyula Komarnicki (1909 r.), a w wersji polskiej – Mieczysław Świerz (1919 r.)[5].
Zadni Mnich od północy
Z rzadkich roślin u podnóży Zadniego Mnicha występują bylica skalna i warzucha tatrzańska – gatunki w Polsce występujące tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[6].
W 1922 r. Wiktor Biegański kręcił na Zadnim Mnichu odcinek tatrzańskiego filmu Otchłań pokuty[1].
Historia zdobycia
Pierwsze wejście:
- letnie – Janusz Chmielowski i Klemens Bachleda, 13 września 1904 r.,
- zimowe – Henryk Bednarski, Józef Lesiecki, Leon Loria i Stanisław Zdyb, 13 marca 1910 r.[4]
Zadni Staw Polski,
Zadni Staw Polski lub po prostu Zadni Staw[1], czasami nazywany także Zadnim Stawem pod Kołem lub Stawem pod Kołem – owalne jezioro tatrzańskie położone w Dolince pod Kołem, górnym piętrze Doliny Pięciu Stawów Polskich. Jest to jezioro cyrkowe, powstałe na dnie kotła polodowcowego. Powierzchnia jeziora wynosi 6,47 ha, głębokość – 31,6 m. Leży na wysokości 1890 m, drugie pod tym względem w Polsce (po Zadnim Mnichowym Stawku)[2]. Połączone jest potokiem (często znikającym pod kamieniami) z leżącym na południowy wschód Wolim Okiem[3]. Ponad Zadnim Stawem wznoszą się szczyty: Zawratowa Turnia, Świnica, Walentkowy Wierch, Liptowskie Mury[4]. Zimą na stawie tworzy się rekordowej grubości lód. W 1938 r. miał grubość 3,75 m.
Zadnich Koperszadów Dolina,
Dolina Zadnich Koperszadów, Zadnie Koperszady (Koperszady Polskie; słow. Zadné Meďodoly, dawniej Zadné Koperšády, niem. Hintere Kupferschächte, węg. Hátsó-Rézaknák) – największe wschodnie odgałęzienie tatrzańskiej Doliny Jaworowej (Javorová dolina). Położona jest w Tatrach Słowackich pomiędzy Tatrami Wysokimi a Tatrami Bielskimi[1]. Ma długość około 4 km i powierzchnię około 6 km²[2].
Topografia
Dolina ciągnie się początkowo w kierunku południowo-wschodnim, a dalej wschodnim, wznosząc się pod Przełęcz pod Kopą (Kopské sedlo). Dolinę Zadnich Koperszadów od północy zamyka grań Tatr Bielskich od Szalonego Wierchu przez Płaczliwą Skałę po Hawrań, a następnie Stefanowy Dział (Štefanov diel), opadający na południowy zachód z Niżniego Hawraniego Zwornika. Od wschodu graniczy z Doliną Przednich Koperszadów (Predné Meďodoly), a od południowego wschodu z Doliną Białych Stawów (dolina Bielych plies), rozdziela je główna grań Tatr od Szalonego Wierchu przez Przełęcz pod Kopą i Koperszadzką Grań po Jagnięcy Szczyt. Od południowego zachodu oddzielona jest od Doliny Kołowej Jagnięcą Granią (hrebeň Jahnencov) odchodzącą od Jagnięcego Szczytu[2].
Orograficznie lewe odgałęzienia Doliny Zadnich Koperszadów to[3]:
- Dolina Kołowa (Kolová dolina) – powierzchniowo największe odgałęzienie, podchodzące pod masyw Kołowego Szczytu (Kolový štít),
- Dolina Skoruszowa (Jahňacia dolina) z Jagnięcym Kotłem (Jahňací kotol) podchodzącym pod ściany Jagnięcego Szczytu (Jahňací štít).
Odgałęzienia prawe (północne) są znacznie mniejsze i mają charakter trawiastych żlebów. Są to w kolejności od dołu[3]:
- Janowy Żleb (Janov žľab), opadający spod zachodniej grani Hawrania (Havran),
- Szeroki Żleb (Široký žľab), opadający spod Strzystarskiej Przełęczy i od poprzedniego oddzielony Hawranim Działem,
- Płaczliwe Żleby (Skrajny, Pośredni i Zadni), wcięte w masyw Płaczliwej Skały (Ždiarska vidla) i ograniczone po bokach Płaczliwymi Kazalnicami,
- Głupi Żleb, podchodzący pod wierzchołek Szalonego Wierchu (Hlúpy).
Wysoko na północnych stokach Doliny Zadnich Koperszadów ciągną się dwa skaliste pasy zbudowane z dolomitów triasowych[3]:
- Wyżnie Rzędy (Vyšné Rendy), podzielone na trzy części (od wschodu): Płaczliwe Rzędy – w masywie Płaczliwej Skały, z kulminacjami Płaczliwych Kazalnic, Hawranie (Janowe) Rzędy – w masywie Hawrania i Nowe (Stefanowe) Rzędy – w masywie Nowego Wierchu (Nový vrch), już nie nad Doliną Zadnich Koperszadów, lecz nad Stefanowym Żlebem (Štefanov žľab),
- Niżnie Rzędy (Nižné Rendy) – nieco krótszy i niższy pas skał.
Opis doliny
Dolina była pokryta lodem w czasie ostatniego zlodowacona, główny zbiornik lodu znajdował się w Jagnięcym Kotle[4]. W dolnej jej części rośnie gęsty las, a dnem doliny płynie Koperszadzki Potok (Meďodolský potok), zasilany licznymi dopływami, z których największy to Kołowy Potok (Kolový potok). Jedynymi jeziorkami w dolinie (poza Kołowym Stawem w Dolinie Kołowej) są dwa Płaczliwe Stawki i dwa Koperszadzkie Stawki. Wszystkie cztery są bardzo niewielkich rozmiarów[2] i prawdopodobnie całkowicie wyschły i zarosły[5]. U swojego ujścia do Doliny Jaworowej Dolina Zadnich Koperszadów ścieśnia się na krótkim odcinku w wapienny wąwóz, zwany Koperszadzką Bramką (Bránka)[3]
Powyżej Hawraniego Działu dno doliny i jej zbocza zajmują dwie duże hale, które dawniej były jednym z większych ośrodków pasterskich. Wypasała tutaj miejscowość Biała Spiska. Gleba jest tutaj bardzo żyzna, jak na tatrzańskie warunki, a porost trawy bardzo dobry. Początkowo wypasano tylko woły (ok. 1900 r. 400 sztuk), później również owce (w 1926 r. 2600 sztuk). Feliks Berdau w 1855 r. pisał: „Wegetacja na tych ogromnych łąkach tak bujna, że trawa prawie po pas, a tysiące wołów węgierskich wypasa się corocznie tamże”. Sąsiedzi zazdrościli mieszkańcom Białej Spiskiej tych hal, zachowały się informacje o napadach na ich trzody i szałasy w latach 1562, 1578 i 1596 przez poddanych zamku w Niedzicy (do niego należały tereny poniżej własności bielskich) i mieszkańców Frankowej[4]. Po zniesieniu pasterstwa hale te zarastają stopniowo lasem.
Naukowcy turyści bywali w Dolinie Zadnich Koperszadów od dawna. W 1751 r. dotarła tu z Jakobem Buchholtzem cesarska komisja naukowa, później dolinę odwiedzili m.in. brat Cyprian z Czerwonego Klasztoru (1766–1768) i Stanisław Staszic (1805)[4]. Zimą jako pierwsi dolinę przeszli Theodor Wundt i Jakob Horvay 16 kwietnia 1884 r.[6]
Nazewnictwo
Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej nazwa Koperszady jest związana z prowadzonym na obszarze doliny kopalnictwem rud miedzi. Zajęciem tym w XVIII wieku, a być może również wcześniej, zajmowali się niemieccy górnicy ze Spisza. Teren ten nazywano po niemiecku: Kupferschächte (szyby miedzi). Z tego powstały polskie Koperszady i słowackie Koperšády (obecnie Meďodoly). Nazwa jest bardzo stara; znana jest od 1435 jako Kompenschecht, w latach 1589–1595 jako Kumperszachty. Walery Eljasz-Radzikowski (1894) twierdzi, że nazwa pochodzi od niemieckiego słowa Koperschächte, czyli szyby pod Kopą[1].
Zakopane,
Zakopane – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, siedziba powiatu tatrzańskiego.
Największa miejscowość w bezpośrednim otoczeniu Tatr, duży ośrodek sportów zimowych, potocznie nazywany zimową stolicą Polski. W jego granicach administracyjnych znajduje się znaczna część Tatrzańskiego Parku Narodowego (od Doliny Suchej Wody do Doliny Małej Łąki).
Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 27 010 mieszkańców[2], będąc tym samym drugim pod względem ludności – po Nowym Targu – miastem Podhala.
Położenie
Zakopane położone jest na Pogórzu Spisko-Gubałowskim, w Rowie Podtatrzańskim oraz w Tatrach, nad kilkoma potokami, których wody ostatecznie wpadają do rzeki Zakopianka (dopływu Białego Dunajca). Jest najwyżej położonym miastem Polski. W granicach administracyjnych miasta znajduje się część Tatr (z najwyższym punktem jakim jest wierzchołek Świnicy – 2301 m n.p.m.). Pomijając tereny TPN, miasto leży na wysokości 750–1126 m n.p.m. (Gubałówka), a część właściwa – zabudowana, do około 900 m n.p.m. Centralny punkt Zakopanego – skrzyżowanie ul. Krupówki i Kościuszki – znajduje się na wysokości 838 m n.p.m. Na północy rozciąga się pasmo Gubałówki, a na południu nad miastem góruje Giewont.
Według danych z roku 2017[1] miasto zajmuje obszar 84,26 km² (w tym: użytki rolne – 31%, użytki leśne – 57%), stanowiąc 17,89% powierzchni powiatu.
Sąsiaduje z gminami: Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin, a także ze Słowacją.
W latach 1975–1998 Zakopane administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego.
Warunki naturalne
Zanieczyszczenie powietrza
Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Zakopane zostało sklasyfikowane jako 45. najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[3][4].
Historia
Zakopane, 1860 r., ul. Kościeliska i kościół pw. św. Klemensa, autor Melecjusz Dutkiewicz
Dom w stylu zakopiańskim
Góralka z Zakopanego na fotografii barwnej z 1938 r.
Zakopane, widok ogólny. Pocztówka z 1916 r.
Synagoga Riegelhaupta w Zakopanem, zburzona w 1942 r.
Zakopane na przedwojennej mapie WIG
Pomnik Tytusa Chałubińskiego i Sabały. Sabała w prawej dłoni trzyma smyczek, ale ten wielokrotnie pada ofiarą wandalizmu
Kolej linowo-terenowa na Gubałówkę
Zakopane powstało jako osada na miejscu sezonowych osad pasterskich. Pierwszy (zaginiony) przywilej osadniczy wydał podobno Stefan Batory w 1578 r., który to przywilej został zatwierdzony przez króla Michała Wiśniowieckiego przywilejem osadniczym w 1670 r. (znanym tylko z odpisów – nie zachował się oryginał). W 1676 r. wieś liczyła 43 mieszkańców (wraz z Olczą i Poroninem). Pierwotnie osada należała do króla, później do cesarsko-królewskiego skarbu austriackiego. W 1770 r. Austria, pod pozorem utworzenia kordonu sanitarnego, przesunęła granice i zagarnęła starostwo nowotarskie z Zakopanem (oraz ziemię sądecką i czorsztyńską)[5].
W 1824 r. Zakopane wraz z częścią Tatr zostało sprzedane węgierskiej rodzinie Homolacsów. W XVIII wieku w Kuźnicach zbudowano hutę żelaza (w XIX wieku był to największy zakład metalurgiczny w Galicji). Rozkwit Zakopanego rozpoczął się w drugiej połowie XIX w., kiedy to właściwości klimatyczne Zakopanego zaczął popularyzować Tytus Chałubiński. W 1876 r. Towarzystwo Tatrzańskie otworzyło w Zakopanem szkołę snycerską. W 1886 r. zostało oficjalnie uznane za uzdrowisko. W 1889 r. Zakopane liczyło już 3000 mieszkańców. W okresie tym dobra zakopiańskie pozostawały w rękach Eichborna i Pelza, Niemców, którzy prowadzili rabunkową gospodarkę leśną. W 1888 r. Pelz zbankrutował i jego majątki ziemskie zostały wystawione na licytację. Do licytacji stanął Niemiec, książę Christian Hohenlohe, który zapowiedział zamknięcie stacji klimatycznej i ograniczenie dostępu do Zakopanego dla przyjezdnych. Drugim uczestnikiem przetargu był Żyd Jakub Goldfinger, właściciel miejscowej fabryki papieru, który zamierzał w dalszym ciągu rabunkowo eksploatować tatrzańskie lasy. Pierwszą licytację w lutym wygrał Goldfinger, ale została ona unieważniona. Drugą licytację dóbr zakopiańskich wyznaczono na dzień 9 maja 1889. W tymże też roku kupił je na licytacji za 460 002 złote i 3 centy (wraz z dużą częścią Tatr) hrabia Władysław Zamoyski – „mąż opatrznościowy” Tatr polskich, który stworzył podwaliny obecnego parku narodowego. Nabyte obszary Zamoyski nieoficjalnie nazwał „Państwo Zakopane”. Nowy właściciel – pomimo znacznych trudności – znacznie zmodernizował Zakopane, budując wodociągi, pocztę, szkoły, muzea i inne budynki użyteczności publicznej. Zakładał też telefony i zalesiał stoki górskie. Z jego inicjatywy w latach 1899–1901 wybudowano linię kolejową Chabówka – Zakopane. W Kuźnicach działał prowadzony przez matkę i siostrę Zamoyskiego zakład dla dziewcząt, w którym wykształcenie zdobyło ok. 6 tys. młodych kobiet[6]. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 1075 budynkach w Zakopanem na obszarze 6491 hektarów (gemeinde i gutsgebiete) mieszkało 5768 osób (gęstość zaludnienia 88,9 os./km²), z czego 5531 (95,9%) było katolikami a 234 (4,1%) wyznawcami judaizmu[7]. W 1933 r. Zakopane uzyskało prawa miejskie.
Przedstawiciele PPS zaboru rosyjskiego, PPSD Galicji i Śląska, Polskiego Stronnictwa Postępowego ze Lwowa, Stronnictwa Ludowego Galicji i grupy byłych narodowych demokratów na zjeździe w Zakopanem w sierpniu 1912 roku powołali Polski Skarb Wojskowy[8].
W czasie II wojny światowej Zakopane stało się punktem przerzutowym na Węgry. Część górali wstąpiła do proniemieckiej organizacji Goralenvolku. W piwnicach hotelu „Palace” mieścił się areszt Gestapo. Ze względu na okrutne tortury stosowane w czasie przesłuchań miejsce to zostało nazwane Katownią Podhala. Na początku marca 1940 w willi „Pan Tadeusz” przy Drodze do Białego miała miejsce III Metodyczna Konferencja NKWD i Gestapo, na której omówiono metody pracy operacyjnej przeciwko polskiemu podziemiu i wymieniono się informacjami[9].
W latach 1977–1994 było siedzibą gminy tatrzańskiej.
Zamarła Turnia,
Zamarła Turnia (niem. Ödkarturm, słow. Zmrzlá veľa, Zamarła turnia, węg. Zamarła-torony[1]) – dwuwierzchołkowy szczyt w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich. Wierzchołki – wschodni (2179 m) i zachodni (2178 m) – znajdują się w odległości kilkunastu metrów od siebie i rozdzielone są płytko wciętą szczerbiną[2]. Górną częścią północnej ściany Zamarłej Turni, omijając wierzchołki, przechodzi szlak Orlej Perci[3].
Zamarła Turnia położona jest pomiędzy Zmarzłymi Czubami we wschodniej grani Małego Koziego Wierchu (rozdziela je Zmarzła Przełęcz) oraz Kozimi Czubami (rozdziela je Kozia Przełęcz)[4].
Na północną stronę Zamarła Turnia opada do Dolinki Koziej. Słynna południowa ściana Zamarłej Turni opada w kierunku Dolinki Pustej (w Dolinie Pięciu Stawów Polskich) gładkimi ścianami – krzesanicami (różnica poziomów wynosi ok. 140 m), uchodzącymi długo za niemożliwe do przejścia[4].
Zawory,
Zawory (niem. Zawory-Pass, Riegelpass, słow. Závory, węg. Zawory-hágó) – przełęcz w bocznej grani tatrzańskiej, odchodzącej od grani głównej w Gładkim Wierchu (grzbiet Liptowskich Kop). Przełęcz oddziela wierzchołek Gładkiego Wierchu od Cichego Wierchu[1]. Przez szerokie siodło przełęczy przechodzi oznaczony kolorem czerwonym szlak turystyczny z Doliny Wierchcichej na Gładką Przełęcz oraz dochodzi tu szlak oznaczony kolorem zielonym z Dolinki Kobylej. Jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku też zielony szlak prowadził na przełęcz Liliowe (obecnie przejście dla turystów jest zabronione). Poprzez połączenia z innymi szlakami, przełęcz Zawory nadal stanowi wygodne połączenie Doliny Koprowej z Doliną Cichą[2].
Wcześniej Zawory były trasą często używaną przez turystów. Przez przełęcz prowadziły ścieżki z Doliny Gąsienicowej przez Liliowe, Wyżnią Koprową Przełęcz nad Popradzki Staw w Dolinie Mięguszowieckiej, z Doliny Pięciu Stawów Polskich do Doliny Koprowej i Doliny Cichej oraz z Hali Gąsienicowej przez Liliowe, Zawory i Wrota Chałubińskiego albo Gładką Przełęcz i Opalone nad Morskie Oko w Dolinie Rybiego Potoku[3].
Przejście przez przełęcz było znane góralom od dawna. Pierwsze odnotowane przejście turystyczne – Albrecht von Sydow z przewodnikami w 1827 r., zimą – Mieczysław Karłowicz, Roman Kordys, Mariusz Zaruski 27 lutego 1908 r.[4].
Panorama widokowa z Zaworów obejmuje niewielki tylko wycinek Tatr Zachodnich i Wysokich, ale ma oryginalny układ i duże deniwelacje. Walery Eljasz-Radzikowski pisał o niej w 1884 r.: „Słynie w świecie ten widok, i kto go raz stąd przy pogodzie oglądał, nie zapomni nigdy”[2].
Zawracik Kasprowy,
Zawracik Kasprowy – grzbiet odgałęziający się od Rówienek w polskich Tatrach Zachodnich i będący przedłużeniem Zawratu Kasprowego. Od Rówienek opada w kierunku zachodnio-północno-zachodnim, kończąc się przy Kasprowej Polanie. Od strony wschodniej jego stoki to strome, zarośnięte lasem urwiska, zaś od strony zachodniej do Starych Szałasisk opada skalnym murem o wysokości do 100 m. Z Rówienek przez Zawracik Kasprowy opadają dwa żleby; jeden piarżysty biegnie w kierunku zachodnim, oddzielając od siebie Zawracik i Zawrat Kasprowy, drugi zalesiony opada w północno-zachodnim kierunku do Kasprowej Polany.
Zawracik Kasprowy zbudowany jest całkowicie ze skał wapiennych, w których silnie rozwinięte są zjawiska krasowe. Odkryto tutaj wiele jaskiń, grot, wnęk i dziur. Największe z nich to: Jaskinia Kasprowa Niżnia, Średnia i Wyżnia, Jaskinia pod Szczytem, Jaskinia Korytarzowa. W murze istnieje kilka dróg wspinaczkowych. Opisuje je szczegółowo Władysław Cywiński w 13. tomie przewodnika Tatry. Taternicy nadali nazwy poszczególnym formacjom skalnym. Jest więc w Zawraciku Kasprowym Iglica Kasprowa (w 2008 jeszcze niezdobyta), Filar z Grotą, Korytarz. Wspinaczka tutaj jest jednak przez Tatrzański Park Narodowy zabroniona.
Zawrat,
Zawrat (niem. Riegelscharte, słow. Závrat, węg. Zawrat-hágó, Zavrat)[1] – położona na wysokości 2159 m wąska przełęcz w długiej wschodniej grani Świnicy w Tatrach Wysokich, oddzielająca Zawratową Turnię (2247 m) od Małego Koziego Wierchu (2226 m). Jest jednym z dwóch skrajnych punktów szlaku Orlej Perci (zachodnim)[2].
Turystyka
Zawrat dostępny jest dla turystów bezpośrednio ze Świnicy albo z dolin leżących po obu stronach grani: Doliny Pięciu Stawów Polskich i Doliny Gąsienicowej. Ze Świnicy szlak przecina kolejno żebra Gąsienicowej Turni oraz Niebieskiej Turni (odcinek ze sztucznymi ułatwieniami w postaci łańcuchów i klamer, miejscami eksponowany) oraz zbocze Zawratowej Turni. Z Doliny Pięciu Stawów Polskich prowadzi na przełęcz łatwa droga (w 1934 r. zbudowano łatwiejszą trasę zamiast ścieżki z 1877 r.) poniżej południowej grani schodzącej z Małego Koziego Wierchu[3].
Droga z Doliny Gąsienicowej prowadzi od Zmarzłego Stawu Gąsienicowego ścianą Małego Koziego Wierchu (nowa trasa, nazywana też Nowym Zawratem, z klamrami i łańcuchami). Trasa ta została wytyczona przez Towarzystwo Tatrzańskie w latach 1894–1895[4]. Wariant zimowy prowadzi natomiast przez piarg Zawratowego Żlebu (trasa zwana Starym Zawratem)[3].
Historia i nazewnictwo
Nazwa Zawrat i jej zdrobnienie – Zawracik występują dość często w nazewnictwie tatrzańskim (przykładowo Zawracie pod Wołowcem lub Przełęcz nad Zawratami w grani Rohaczy). Oznaczają zazwyczaj strome przełęcze, przełączki lub inne podobne, strome obiekty[5]. Przez Zawrat już w XIX wieku chodzono z Zakopanego do Morskiego Oka. Pierwsze odnotowane przejścia turystyczne: Jakub Krauthofer i Jan Para w sierpniu 1842 r.[6] Pierwsze przejście zimowe (z udziałem kobiety, co wówczas było rzadkością): Jan Grzegorzewski, panna Stanisława Pisarzewska i jej szwagier, ziemianin z Mazowsza Leon Józef Marian Duczymiński wraz z przewodnikami: Bartłomiejem Obrochtą, G. Rojaną i Józefem Trzebunią – 21 stycznia 1894 r. W XIX wieku przejście przez Zawrat uważano za trudne, było sprawdzianem umiejętności turysty. Na Zawracie byli m.in. Stanisław Witkiewicz (swoją wycieczkę z 1888 r. opisał w Na przełęczy), Stefan Żeromski (1892), Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Kasprowicz, Maria Skłodowska-Curie, Włodzimierz Lenin[4].
W czerwcu 1904 r. w jednej z nisz wschodniej ściany Zawratowej Turni, pod Zawratem, ks. Walenty Gadowski umieścił posążek Matki Boskiej dla uczczenia 50. rocznicy ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny[5].
W 1952 r. szlak prowadzący z Doliny Gąsienicowej przez Zawrat do Doliny Pięciu Stawów Polskich nazwano Szlakiem Lenina. Do niebieskich oznakowań trasy turystycznej domalowano małe, czerwone gwiazdki wydrapywane systematycznie przez turystów i górali[7].
Do 2012 r. na Zawracie miało miejsce 17 wypadków śmiertelnych[5].
Przyroda
Ciekawa flora. Z rzadkich roślin występują rogownica jednokwiatowa, saussurea wielkogłowa, skalnica odgiętolistna i ukwap karpacki – gatunki w Polsce występujące tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[8].
Zawrat Kasprowy,
Zawrat Kasprowy lub Jaworzyńskie Turnie – fragment północno-zachodniej grani Kopy Magury w polskich Tatrach Zachodnich.
Nazewnictwo
Wielka encyklopedia tatrzańska używa nazwy Jaworzyńskie Turnie, zaś nazwy Zawrat Kasprowy tylko do określenia części stoków: pionowego muru skalnego nad Doliną Kasprową[1]. Według Władysława Cywińskiego obydwie nazwy są ludowego pochodzenia, na różnych mapach używane są zamiennie i oznaczają to samo: fragment grani. W praktyce przez taterników, ratowników i turystów dużo częściej używana jest nazwa Zawrat Kasprowy[2].
Opis
Zawrat Kasprowy oddziela dolinę Jaworzynkę od Doliny Kasprowej, a dokładniej jej odnogi – Starych Szałasisk. Obejmuje odcinek grani od Jaworzyńskiej Przełęczy (1605 m) po Rówienki (1491 m)[1][2]. Jego najwyższy wierzchołek to Jaworzyńska Czuba (ok. 1625 m). Ma długość około 800 m. Zbudowany jest całkowicie ze skał wapiennych. Mniej więcej w środku długości znajduje się szerokie i płytkie wcięcie zwane Szerokim Siodłem (ok. 1575 m). Do doliny Jaworzynki opada spod niego żleb Szerokie. Stok opadający do Jaworzynki jest stromy (średnie nachylenie ok. 45%), ale całkowicie porośnięty lasem. Natomiast do Starych Szałasisk grań opada murem skalnym[2]. Ciekawa flora. M.in. stwierdzono występowanie goryczuszki lodnikowej – bardzo rzadkiej rośliny, w Polsce występującej tylko w Tatrach i to w nielicznych tylko miejscach (ok. 10 w całych polskich Tatrach)[3].
W zboczach opadających do Jaworzynki znajdują się liczne jaskinie: Jaskinia Magurska, Dziura pod Jaskinią Magurską, Schron nad Przełączką, Schronisko Jasne w Czubie Jaworzyńskiej, Jaskinia w Czubie Jaworzyńskiej, Jaskinia Partyzancka I, Jaskinia Partyzancka II, a także kilkanaście małych jaskiń, z których cztery stanowią od wielu lat gawry niedźwiedzi. Są to: Dziura z Gawrą, Gawra pod Granią, Siwa Nyża i Gawra nad Jaworzynką[4].
Taternictwo
Opadający do Starych Szałasisk mur skalny ma wysokość 35–110 m, jest jednolity i nie ma w nim żadnych „słabych punktów”. Ściany są pionowe, miejscami występują nawet przewieszki. Poprowadzono tutaj około 30 dróg wspinaczkowych o dużych trudnościach, większość w stopniu VI–VII skali trudności dróg skalnych, ale jedna ma stopień VIII. Opisuje je szczegółowo Władysław Cywiński w szczegółowym przewodniku Tatry (tom 13)[2]. Wspinaczka tutaj jest jednak przez Tatrzański Park Narodowy zabroniona.
Zawratowa Turnia,
Zawratowa Turnia (niem. Unterer Seealmturm, słow. Závratová veža, węg. Zawrat-torony[1], 2247 m) – turnia we wschodniej grani Świnicy w Tatrach Wysokich. Znajduje się w tej grani między Niebieską Turnią, oddzieloną Niebieską Przełęczą, a Małym Kozim Wierchem, od którego oddziela ją przełęcz Zawrat[2].
Od Zawratowej Turni odchodzi w kierunku północnym Grań Kościelców, w której wyróżniają się kolejno od turni Zadni Kościelec (oddzielony Mylną Przełęczą), Kościelec i Mały Kościelec. Zawratowa Turnia wznosi się nad trzema kotłami lodowcowymi. Jej północno-zachodnie stoki opadają do Mylnej Kotlinki (najwyższe piętro Doliny Zielonej Gąsienicowej, północno-wschodnie do Kotła Zmarzłego Stawu Gąsienicowego, południowe do Dolinki pod Kołem (najwyższe piętro Doliny Pięciu Stawów Polskich)[3].
Nazwa turni pochodzi od sąsiedniej przełęczy Zawrat[2].
Pod samą przełęczą w skale umocowana jest figurka Matki Boskiej. Została tam umieszczona w 1904 r. przez ks. Walentego Gadowskiego i Klimka Bachledę z okazji 50. rocznicy ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny[4].
Pierwsze znane wejścia:
- latem: E. Witlaczil w 1889 r.
- zimą: Henryk Bednarski, Józef Lesiecki, Leon Loria i Stanisław Zdyb 1 lub 2 stycznia 1910 r.[5]
Zazadnia,
Zazadnia – niewielka polana położona wśród lasów przy Drodze Oswalda Balzera, łączącej Zakopane i Jaszczurówkę z Morskim Okiem w Tatrach Wysokich.
Zazadnia położona jest na wysokości 907 m n.p.m. przy wylocie doliny Filipki, nad wschodnim brzegiem Filipczańskiego Potoku. Znajduje się ok. 13 km od Zakopanego, nieco na wschód od skrzyżowania Drogi Oswalda Balzera z drogą do wsi Małe Ciche. Na polanie stoi leśniczówka, postawiona w 1892 r. przy okazji budowy szosy, w miejscu, gdzie już wcześniej istniał tartak parowy (od 1866), a także cegielnia, użyta do budowy leśniczówki. Pierwszym leśniczym był tu Władysław Bieńkowski, znawca lasów tatrzańskich, który poprzednio mieszkał w pobliskiej Brzanówce, a zmarł w tym miejscu w 1926 r. Na południe od leśniczówki (800 m szosą) znajduje się parking i przystanek autobusowy oraz punkt poboru opłat TPN, przy którym rozpoczyna się szlak niebieski, stanowiący (zwłaszcza w niedziele) popularną trasę do Sanktuarium Maryjnego na Wiktorówkach oraz na Rusinową Polanę.
Nazwa Zazadniej jest zrośnięciem wyrażenia „za Zadnią” – z punktu widzenia mieszkańców Małego Cichego polana znajduje się za Zadnią Polaną w górnej części wsi.
Zdziar,
Zdziar[4], także Ździar, Żdżar, Żar[5] (słow. Ždiar, węg. Zár, niem. Morgenröte[5]) – wieś (obec) u podnóża Tatr Bielskich i Magury Spiskiej na słowackim Spiszu.
Historia
Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z roku 1409[6]. Zdziar powstał w drodze kolonizacji wołoskiej w II połowie XVI wieku[7] i początkowo należał do majątku Horváthów-Palocsayów. Osadnicy przybyli tu przede wszystkim z terenów polskich (okolice Zakopanego). Ludwik Zejszner w 1854 r. pisał: Mieszkańcy są polskiego pochodzenia. Stąd wśród lokalnych nazwisk pojawiają się zesłowacczone formy polskie. Lokalne budownictwo wykazuje duże wpływy podhalańskie, choć przeważa klasyczny spiski układ zagród ustawianych w czworoboki z podwórkiem w środku, do którego wjazd prowadzi przez ozdobne bramy. Większość starych domów kryta jest gontami. Kilka części wsi stanowi tzw. pamiątkę słowackiej kultury narodowej. Nadal żywy jest tu góralski folklor, działalność prowadzą zespoły regionalne. W centrum Zdziaru znajduje się kościół katolicki z 1831 roku i cmentarz[8].
27 listopada 1938 r. w czasie zajmowania przez Wojsko Polskie spornych terenów ze Słowacją, pod Zdziarem doszło do wymiany ognia między 24 Pułkiem Ułanów a wojskiem czechosłowackim. W potyczce zginął mjr Stefan Rago.
Współczesność
Obecnie Zdziar stanowi najważniejszy ośrodek turystyczny Tatr Bielskich, słynący z dużej ilości wyciągów i pensjonatów. Dwa główne tereny zjazdowe Zdziaru to Dolina Bachledzka (Bachledova dolina) i Średnica (Strednica). Wyciągi na Średnicy od przejścia na Łysej Polanie dzieli jedynie 10 km. Grzbietami pobliskiej Magury Spiskiej i Doliną Mąkową (Monkova dolina) prowadzą trasy biegowe o łącznej długości 30 km.
Zdziarska Przełęcz,
Zdziarska Przełęcz – przełęcz oddzielająca Tatry (a dokładniej Długi Wierch, ok. 1128 m w Tatrach Bielskich) od Magury Spiskiej (a dokładniej szczytu Przysłop, 1214 m). Władysław Cywiński podaje jej wysokość 1077[1], mapa Polkartu 1081 m[2]. Zachodnie, porośnięte lasem stoki przełęczy opadają do Doliny Goliasowskiej, spod przełęczy spływa nimi Goliasowski Potok (dopływ Jaworowego Potoku), ze stoków wschodnich, opadających do Doliny Średnicy spływa potok Średnica (dopływ Bielskiego Potoku)[1].
Dawniej nazywana była również Żarską Przełęczą (słow. Ždiarskie sedlo, Pod Príslopom, Príslopské sedlo, niem. Ždjarer Pass, Prisloppass, dawniej Tsarer-Pass, węg. Zári-szoros, Prislop-hágó. Zdziarska Przełęcz dzieli Rów Podtatrzański na 2 odcinki: Rów Podspadzki po zachodniej stronie jej podnóży i Rów Zdziarski po wschodniej stronie jej podnóży[3].
Zdziarska Przełęcz to szerokie siodło przez które przebiega Droga Wolności na odcinku pomiędzy Podspadami a Zdziarem. Niektórzy za granicę między Tatrami a Magurą Spiską uważają nie Zdziarską Przełęcz, lecz położone nieco na południe od niej Podspadzkie Siodło[4].
Z przełęczy ciekawy widok na Tatry Bielskie.
Zielona Gąsienicowa Dolina,
Dolina Zielona Gąsienicowa – południowo-zachodnia część Doliny Gąsienicowej w Tatrach. Znajduje się ona na przedłużeniu Doliny Suchej Wody, gdzie tworzy duży, niemal płaski teren zwany Roztoką Stawiańską, ciągnąc się aż po szczyty głównej grani Tatr i wschodniej grani Świnicy – od Kasprowego Wierchu po Zawratową Turnię. Od Doliny Czarnej Gąsienicowej oddzielona jest na wschodzie grzbietem górskim utworzonym przez Mały Kościelec i Kościelec. Od północnego zachodu ograniczają ją stoki Uhrocia Kasprowego. W jej południowej, górnej części znajdują się kotły polodowcowe: Świnicka Kotlinka i Mylna Kotlinka. Poniżej Mylnej Kotlinki położony jest teren pokryty rumowiskami, zwany Zadnim Kołem. Pod Kasprowym Wierchem znajduje się Dolina Sucha Stawiańska, nazywana również Kotłem Kasprowym lub Gąsienicowym.
W Dolinie Zielonej Gąsienicowej znajduje się aż 19 z 21 stawów Doliny Gąsienicowej[a]. Niektóre z nich to małe, okresowe stawki, które podczas suchego lata całkowicie wysychają. Większe stawy to: Zielony Staw Gąsienicowy (3,764 ha), Długi Staw Gąsienicowy (1,564 ha), Kurtkowiec (1,536 ha z wyspą), Dwoisty Staw Gąsienicowy (1,355 i 0,880 ha), Zadni Staw Gąsienicowy (0,515 ha), Litworowy Staw Gąsienicowy (0,407 ha), Czerwone Stawki Gąsienicowe (0,196 i 0,138 ha). Do mniejszych stawów (poniżej 0,05 ha) należą: Dwoiśniaczek, Dwoiśniak, Jedyniak, Kotlinowy Stawek, Samotniak, Troiśniak. Tuż przy żółtym szlaku turystycznym ze schroniska „Murowaniec” na Kasprowy Wierch, ok. 300 m od schroniska, znajduje się jeszcze zagłębienie wypełnione wodą – Mokra Jama, nieuwzględniona w klasycznych opracowaniach tatrzańskich.
Zielona kieżmarska Dolina,
Dolina Zielona Kieżmarska, w części literatury tatrzańskiej Dolina Zielona Kiezmarska, także Dolina Zielonego Stawu (słow. dolina Zeleného plesa) – tatrzańska dolina, będąca górną częścią głównej gałęzi słowackiej Doliny Kieżmarskiej (Dolina Bielej vody Kežmarskej).
Opis
Ma 14,5 km² powierzchni, a w połowie długości zmienia pod kątem 75° kierunek, dzieląc się na dwie całkowicie odmienne części: w dolnej części jest to zalesiony żłób lodowcowy, w górnej jest to otwarta dolina z bocznymi dolinkami wiszącymi, obramowana potężnymi szczytami. Pionowa rozpiętość doliny wynosi 1700 m. Niemal cała dolina zbudowana jest z granitów, jedynie dolna część jej lewego skrzydła ukształtowana jest ze skał osadowych. Granitowa część doliny była zlodowacona, pozostałością tego okresu są cyrki lodowcowe z klasycznymi ryglami, wały moren, silne podcięcia erozyjne w zboczach, kilkanaście stawów i stawków polodowcowych i inne. Pod północnymi ścianami Łomnicy znajduje się szczątkowy lodowiec (w ostatnich latach stale zmniejszający się).
Topografia
Dolina Zielona Kieżmarska graniczy z:
- od północy z Doliną Białych Stawów (dolina Bielych plies), rozdziela je grań Rzeżuchowych Turni (Žeruchové veže),
- od zachodu z Doliną Kołową (Kolová dolina) i Doliną Czarną Jaworową (Čierna Javorová dolina) należącymi do systemu Doliny Jaworowej (Javorová dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Jagnięcego Szczytu (Jahňací štít) do Wyżniego Baraniego Zwornika w masywie Baranich Rogów (Baranie rohy),
- od południowego zachodu z Doliną Małej Zimnej Wody (Malá Studená dolina), rozdziela je boczna grań odchodząca od Wyżniego Baraniego Zwornika przez Baranie Rogi, Durny Szczyt (Pyšný štít) w kierunku Łomnicy (Lomnický štít),
- od południowego wschodu z Doliną Łomnicką (Skalnatá dolina), rozdziela je grań Wideł (Vidlový hrebeň), oraz z Świstówką Huncowską (Huncovská kotlinka), rozdziela je masyw Kieżmarskiego (Kežmarský štít) i Małego Kieżmarskiego Szczytu (Malý Kežmarský štít).
Dolina Zielona Kieżmarska należy do dolin piętrowych, górne jej piętra tworzą wiszące dolinki i kotliny:
- Dolina Jagnięca (Červená dolina),
- Dolina Jastrzębia (Malá Zmrzlá dolina),
- Dolina Dzika (Veľká Zmrzlá dolina),
- Miedziana Kotlina (Medená kotlina).
Stawy
W dolinie znajdują się stawy tatrzańskie, z których największy to Zielony Staw Kieżmarski (Zelené pleso), położony na wysokości 1545 m n.p.m., pod najwyższą w Tatrach (wysokość 900 m) ścianą schodzącą z Małego Kieżmarskiego Szczytu. Powierzchnia stawu wynosi 1,77 ha, a głębokość ok. 4,3 m.
W dolinie znajdują się także dwa mniejsze stawy: Czarny Staw Kieżmarski (Čierne pleso) oraz Mały Staw Kieżmarski (Malé Čierne pleso). Dnem płynie Zielony Potok Kieżmarski (Zelený potok), dopływ Białej Wody Kieżmarskiej, głównego cieku wodnego Doliny Kieżmarskiej.
Historia
Słoneczne hale Doliny Kieżmarskiej były od dawna wypasane przez pasterzy z Kieżmarku, Białej Spiskiej i Rakus. W wielu miejscach czynne były kopalnie kruszców, w XVIII wieku górnicy założyli „banie” nawet w północnych ścianach Łomnicy i Wideł (na Miedzianych Ławkach, których nazwa pochodzi właśnie od wydobywanych tu rud miedzi). Stanisław Staszic, zwiedzający te kopalnie w 1805 r., pisał: ... zastałem tu kilka osób pracujących nad dobywaniem żyły cynobru i miedzi. Praca ta dwa, a najdalej trzy miesiące do roku tylko trwać może. Dolina penetrowana była przez poszukiwaczy skarbów, była też celem pierwszej znanej wycieczki w Tatry: Beata i Olbracht Łascy w 1565 r. przyprowadzili tutaj swoich studentów. Istotną rolę w zdobywaniu szczytów i ścian w okolicy tej doliny odegrali taternicy polscy.
Nad brzegiem Zielonego Stawu Kieżmarskiego już w 1880 roku postawiono pierwsze schronisko (przeniesione z Rakuskiej Polany). Drewniany budynek został zniszczony przez pożar w 1883 r., odbudowany spalił się ponownie w 1890 r. W latach 1894–1897 zbudowano schronisko murowane – schronisko nad Zielonym Stawem (Chata pri Zelenom plese), w latach 1950–1990 oficjalnie nazywaną Brnčalova chata na cześć Alberta Brnčala, taternika, który zginął pod Jastrzębią Przełęczą.
Zielony Staw Jaworowy,
Zielony Staw Jaworowy, Zielony Staw Jaworzyński, Zielony Staw pod Szeroką Jaworzyńską (słow. Zelené pleso, Zelené pleso Javorové, Zelené pleso Javorinské, niem. Grüner See, Javorova Grüner See, Javoriner Grüner See, węg. Zöld-tó, Jávor-völgyi Zöld-tó) – staw w słowackich Tatrach Wysokich, w górnej części Doliny Zielonej Jaworowej (Zelená Javorová dolina) – odnogi Doliny Jaworowej (Javorová dolina). Staw leży na wysokości 1815 m n.p.m., ma 0,75 ha powierzchni, 133 m długości, 81 m szerokości i 8,4 m głębokości (pomiary wymiarów stawu z lat 1961–1967). Ma owalny, dość regularny kształt. Otoczony jest łąkami wysokogórskimi (halami) i piargami.
Nie ma żadnego dopływu ani odpływu. Woda spływa do Zielonego Potoku Jaworowego (Zelený potok), lewobocznego dopływu Jaworowego Potoku (Javorinka), w całości podziemnie. Poziom wody w jeziorze wykazuje duże wahania – na zdjęciu satelitarnym wykonanym przy wysokim stanie wody 24 sierpnia 2004 r. Zielony Staw Jaworowy zajmuje powierzchnię ok. 1,45 ha przy wymiarach 168 × 118 m. Staw ten bywa stosunkowo długo zamarznięty.
W 1885 r. stał nad nim domek myśliwski księcia Christiana Hohenlohego. Obecnie nad staw nie prowadzi żaden szlak turystyczny, a cała Dolina Zielona objęta jest ścisłym rezerwatem TANAP-u.
Zielony Staw Kieżmarski,
Zielony Staw Kieżmarski lub po prostu Zielony Staw, w części literatury tatrzańskiej Zielony Staw Kiezmarski, dawniej Zielony Staw pod Łomnicą (słow. Zelené pleso, Zelené pleso Kežmarské, Zelené pleso pod Jastrabou vežou, Zelené pleso pod Lomnickým štítom, niem. Grüner See, Kesmarker Grüner See, Grünsee, węg. Zöld-tó, Késmárki-Zöld-tó) – największy ze stawów znajdujących się w Dolinie Kieżmarskiej w północno-wschodniej części Tatr Wysokich na Słowacji.
Staw znajduje się w odgałęzieniu doliny o nazwie Dolina Zielona Kieżmarska, konkretnie w Kotlinie Zielonego Stawu. Położony jest na poziomie 1545 m n.p.m. Jego powierzchnia według pomiarów przeprowadzonych przez TANAP w latach 1961–67 wynosi 1,77 ha, starsze pomiary Józefa Szaflarskiego podają 1,492 ha. Zielony Staw ma 188 m długości i 136 m szerokości (według Szaflarskiego odpowiednio 198 m i 110 m) oraz 4,5 m (4,3 m) głębokości. Poziom wody został sztucznie podniesiony pod koniec XIX wieku – przy wypływającym potoku umieszczono niewielką zaporę. Zwiększyło to o ok. 1/3 powierzchnię jeziora. Nad kotlinę stawu z trzech stron opadają strome zbocza sąsiednich szczytów: Koziej Turni z północy, Jastrzębiej Turni z zachodu i Małego Kieżmarskiego Szczytu z południa. Przez jezioro przepływa Zielony Potok Kieżmarski (Zelený potok), będący dopływem Białej Wody Kieżmarskiej, głównego cieku wodnego Doliny Kieżmarskiej.
Staw jest największym z jezior w Dolinie Zielonej Kieżmarskiej. Kilkaset metrów na południowy wschód od niego znajduje się drugi pod względem wielkości w dolinie Czarny Staw Kieżmarski, pozostałe stawy to Mały Staw Kieżmarski oraz Modry Stawek i Czerwony Staw Kieżmarski w Dolinie Jagnięcej, górnym piętrze doliny.
Nad północno-wschodnim brzegiem stawu znajduje się schronisko nad Zielonym Stawem (Chata pri Zelenom Plese), noszące w latach 1950–1990 nazwę Brnčalova chata. Przy chacie krzyżują się szlaki turystyczne: Magistrala Tatrzańska oraz żółty szlak na Jagnięcy Szczyt.
Nazwa stawu pochodzi od zabarwienia. Stanisław Staszic tak próbował tłumaczyć tę nazwę: „Zielona Woda, tak zwana, że wystawia farbę zieloną, która przez się jest czysta i biała, tylko odbijaniem skał, mchem pokrytych, zieleni się”. Legendy podają, że jego źródłem ma być karbunkuł (rubin), który spadł do stawu z wierzchołka Jastrzębiej Turni. Za cennym kamieniem miał do jeziora wpaść syn hrabiego Tökölya. Na dnie jeziora dostrzec można turkusowe plamy. To pod ciśnieniem wypływają w tych miejscach podziemne źródła. W torfowisku w pobliżu jeziora występuje bogata flora mszaków.
Zielony Staw Ważecki,
Zielony Staw Ważecki, Zielony Staw pod Krywaniem (słow. Zelené pleso Krivánske, Zelené pleso pod Kriváňom, niem. Grüner See am Krivan, węg. Kriváni-Zöld-tó) – staw położony na wysokości 2017 m n.p.m. w górnych partiach Doliny Ważeckiej, w słowackich Tatrach Wysokich. Pomiary pracowników TANAP-u z lat 60. XX wieku wykazują, że ma on 5,161 ha powierzchni, wymiary 450 × 160 m i głębokość około 23,1 m. Jest największym stawem w Dolinie Ważeckiej, oprócz niego, nieco na południowy zachód od jego brzegów znajduje się dużo mniejszy stawek zwany Małym Stawem Ważeckim. Rejon doliny jest obszarem ochrony ścisłej i do stawu nie prowadzą żadne szlaki turystyczne. Jeszcze na początku lat 70. XX wieku od niebieskiego szlaku na Krywań odchodził żółty nad brzeg stawu, jednak został on zlikwidowany.
Zielony Staw Ważecki otoczony jest:
- od północnego zachodu masywem Krywania,
- od północnego wschodu szczytem Krótkiej.
Zimnej Wody Dolina,
Dolina Zimnej Wody (słow. Studená dolina, niem. Kohlbachtal, węg. Tar-pataki-völgy) – dolina walna po południowej stronie Tatrach Wysokich, położona na Słowacji.
Topografia
Dolina Zimnej Wody ma dwie duże gałęzie, rozdzielające się w rejonie Wodospadów Zimnej Wody i podchodzące pod grań główną Tatr:
- Dolinę Staroleśną (Veľká Studená dolina), odchodzącą w kierunku zachodnim i graniczącą z granią główną na odcinku od Małej Wysokiej do Małego Lodowego Szczytu,
- Dolinę Małej Zimnej Wody (Malá Studená dolina), odchodzącą w kierunku północno-zachodnim i graniczącą z granią główną na odcinku od Małego Lodowego Szczytu do Wyżniego Baraniego Zwornika w masywie Baranich Rogów. Dalsza część grani, południowo-wschodnia grań Wyżniego Baraniego Zwornika, oddziela Dolinę Małej Zimnej Wody od Doliny Kieżmarskiej.
Od północnego wschodu z doliną graniczy Dolina Łomnicka oddzielona Łomnicką Granią, od południa Sławkowski Grzebień oddziela ją od przedpól Doliny Sławkowskiej. Wylot doliny jest wąski i znajduje się w okolicy zabudowań Tatrzańskiej Leśnej. Najwyższym punktem grani otaczających system Doliny Zimnej Wody jest Łomnica, położona na północny wschód od Doliny Małej Zimnej Wody.
Wody
Przez Dolinę Zimnej Wody przepływa potok Zimna Woda (Studený potok), powstający z połączenia Staroleśnego Potoku i Małej Zimnej Wody spływających z obu odnóg. Na Zimnej Wodzie znajdują się Wodospady Zimnej Wody. W Dolinie Staroleśnej oraz w Dolinie Pięciu Stawów Spiskich (górnym piętrze Doliny Małej Zimnej Wody) położonych jest wiele jezior pochodzenia polodowcowego, m.in. Harnaskie Stawy i Zbójnickie Stawy w Dolinie Staroleśnej oraz Pięć Stawów Spiskich.
Turystyka
Dostęp do doliny najłatwiejszy jest od strony Tatrzańskiej Leśnej i Tatrzańskiej Łomnicy, a także ze Smokowieckiego Siodełka (Hrebienok), na który ze Starego Smokowca prowadzi naziemna kolejka linowa. W obrębie Doliny Zimnej Wody i jej odnóg infrastruktura turystyczna jest najlepiej rozwinięta w całych słowackich Tatrach. Przy Wodospadach Zimnej Wody położona jest Rainerowa Chatka, najstarsze schronisko w całych Tatrach, mieszczące współcześnie bufet i muzeum. Nieopodal Siodełka znajduje się natomiast schronisko Bilíka. Kolejne trzy schroniska położone są w Dolinie Staroleśnej (Schronisko Zbójnickie) oraz w Dolinie Małej Zimnej Wody (Schronisko Zamkovskiego i Schronisko Téryego). Są one punktem wyjścia do wypraw w wysokie partie gór, m.in. na Czerwoną Ławkę, Lodową Przełęcz, Rohatkę i Małą Wysoką.
Zimnej Wody Orawskiej Dolina,
Dolina Zimnej Wody Orawskiej lub po prostu Dolina Zimnej Wody (słow. Studená dolina) – duża dolina w Centralnych Karpatach Zachodnich na Słowacji, ciągnąca się od Kotliny Zuberskiej po Kotlinę Orawską. Według polskich autorów jest doliną graniczną; jej prawe zbocza tworzą Skoruszyńskie Wierchy, lewe Pogórze Orawskie[1]. Według słowackiej mapy jest wewnętrzną doliną Skoruszyńskich Wierchów – stanowią one również jej lewe zbocza[2].
Doliną spływa duży potok górski Zimna Woda Orawska. Górnym odcinkiem doliny powyżej Kotliny Zuberskiej w kierunku południowo-wschodnim jest Dolina Zuberska, dolina walna Tatr Zachodnich[1]
W Dolinie Zimnej Wody Orawskiej leżą wsie (licząc od dołu): Podbiel (częściowo), Orawski Biały Potok, Habówka i Zuberzec. Doliną biegnie szosa Podbiel – Zuberzec (fragment drogi krajowej nr 584 Podbiel – Liptowski Mikułasz).
Złomisk dolina,
Dolina Złomisk, Złomiska (słow. Zlomisková dolina, Zlomiská, dolina Zlomísk, niem. Trümmertal, Mengsdorfer Trümmertal, węg. Omladék-völgy, Menguszfalvi Omladék-völgy) – dolina tatrzańska, odgałęzienie Doliny Mięguszowieckiej (Mengusovská dolina) odchodzące w jej środkowej części, w pobliżu Popradzkiego Stawu (Popradské pleso), w kierunku południowo-wschodnim.
Topografia
Jest to jedno z największych odgałęzień Doliny Mięguszowieckiej. W środkowej części odgałęzia się od niej Dolinka Smocza, w wyższych partiach dolina rozgałęzia się na 3 mniejsze dolinki boczne będące kotłami lodowcowymi: Zmarzłą Kotlinę (Ľadová kotlina), Żelazną Kotlinę (Železná kotlina) i Dolinkę Rumanową (Rumanova dolinka). W środkowej części wyróżnia się jeszcze Złomiską Zatokę (kotlina pod Dračím sedlom).
Dolina Złomisk graniczy:
- od południowego wschodu z Doliną Wielkiej Huczawy (dolina Veľkej Hučavy), rozdziela je masyw Osterwy (Ostrva, 1984 m n.p.m.),
- od południa z Doliną Stwolską (Štôlska dolina), rozdziela je grań ciągnąca się od Kończystej (Končistá) przez Stwolską Przełęcz (Lúčne sedlo) do Tępej (Tupá, 2285 m),
- od wschodu z Doliną Batyżowiecką (Batizovská dolina), rozdziela je Grań Kończystej (hrebeň Končistej) od Zmarzłego Szczytu przez Turnię nad Drągiem (Veža nad Ľadovým plesom), Małą Kończystą (Malá Končistá), Stwolską Turnię (Štôlska veža, 2463 m) do Kończystej,
- od północy z należącymi do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina) dolinami:
-- Doliną Kaczą (Kačacia dolina), rozdziela je główna grań Tatr Wysokich od Zmarzłego Szczytu przez dwie przełęcze Żelazne Wrota (Železná brána), Żłobisty Szczyt (Zlobivá), Rumanowy Szczyt (Rumanov štít) do szczytu Ganek (Gánok), oraz
-- Doliną Ciężką (Ťažká dolina), rozdziela je kolejny odcinek głównej grani od Ganku przez Wysoką (Vysoká) po Ciężki Szczyt (Ťažký štít),
- od północnego zachodu i zachodu z Kotlinką pod Wagą oraz główną częścią Doliny Mięguszowieckiej, rozdziela je Popradzka Grań (Popradský hrebeň) odchodząca od Ciężkiego Szczytu z kulminacjami w szczytach Kopy Popradzkiej (Veľké Kôpky, 2354 m) i Małej Kopy Popradzkiej (Malé Kôpky).
Opis doliny
Dolina ma długość ok. 3 km, a jej powierzchnia wynosi ok. 4,5 km². Znajduje się w niej Zmarzły Staw Mięguszowiecki (Ľadové pleso v Zlomiskách), a w bocznych dolinkach położone są jeszcze inne stawy: Rumanowe Stawy, Smoczy Staw, Mały Smoczy Staw i Smocze Oka. Przez dolinę płynie wypływający ze Zmarzłego Stawu Zmarzły Potok (Ľadový potok), który wpada do Popradzkiego Stawu.
Dolną partię doliny przecina Magistrala Tatrzańska przechodząca z Doliny Wielkiej Huczawy przez Przełęcz pod Osterwą (Sedlo pod Ostrvou, 1959 m). Przez dolinę prowadzi ścieżka na przełęcz Wschodnie Żelazne Wrota, dawniej była ona znakowana. Pod koniec XIX wieku Christian Hohenlohe miał tutaj swoje terytorium łowieckie i w dolnej części doliny budował ścieżki myśliwskie. Obecnie wejście do doliny jest możliwe tylko przy sprzyjających warunkach atmosferycznych w towarzystwie przewodnika tatrzańskiego.
Nazwa doliny pochodzi od tego, że zawalona jest dużą ilością skalnych złomów. Polski poeta Franciszek Henryk Nowicki w 1888 r. pisał: „Podziwiam trafność nazwy, jaką nadali tej dolinie górale”. Jej górną część pod Żelaznymi Wrotami, posępną i często również w lecie zawaloną śniegami przewodnicy zakopiańscy dawniej nazywali Pustą Doliną.
Pierwszym potwierdzonym turystą w Dolinie Złomisk był B. Łoś z przewodnikiem Jędrzejem Walą starszym w 1860 r. Częściej turyści zaczęli się tu pojawiać po 1874 r., kiedy to odkryto przejście przez Żelazne Wrota. Zimą jako pierwsi dolinę odwiedzili Harry Berceli, Károly Jordán, Johann Franz senior i Paul Spitzkopf senior 11 kwietnia 1903 r. w drodze na Wysoką[1].
Złota Dolina,
Dolina Złota – prawa odnoga doliny Filipka w polskich Tatrach Wysokich. Odgałęzia się od tej doliny na wysokości ok. 1000 m n.p.m. w okolicy Filipczańskiego Wierchu i biegnie wzdłuż spływającego jej dnem Złotego Potoku pod północne stoki Gęsiej Szyi, po zachodniej stronie Rusinowej Polany[1]. Ma dwa orograficznie lewe odgałęzienia. Są to bezimienne, żlebowate dolinki oddzielone dwoma grzędami o nazwach Złoty Wierch i Wojskowy Zrąb. Dolna część orograficznie lewych zboczy Doliny Złotej to Wiktorówki[2].
Dolina jest całkowicie zalesiona. Przez Wiktorówki prowadzi nią szlak turystyczny na Rusinową Polanę, a na zboczach Doliny Złotej poniżej Rusinowej Polany znajduje się Sanktuarium Maryjne na Wiktorówkach[3].
Zmarzła Przełęcz,
Zmarzła Przełęcz (niem. Zmarzla Scharte, słow. Zmrzlé sedlo, węg. Fagyott-tavi-csorba)[1] – położona na wysokości 2123 m[2] (według wcześniejszych pomiarów 2126 m) przełęcz w długiej wschodniej grani Świnicy, w polskich Tatrach Wysokich. Oddziela Zmarzłe Czuby w masywie Małego Koziego Wierchu od Zamarłej Turni (2179 m). Jest to szeroka przełęcz o dwóch siodłach. We wschodnim znajduje się charakterystyczna skała w kształcie maczugi o wysokości 3 m, nazywana popularnie przez turystów i taterników „chłopkiem” i systematycznie podpierana przez nich zapałkami i patykami[3]. Chłopkami w gwarze podhalańskiej nazywa się turniczki z oddali przypominające postać ludzką[4].
Południowe stoki spod przełęczy opadają do Dolinki Pustej, północne do Dolinki Koziej. Przełęcz ta jest najgłębsza w całym grzbiecie oddzielającym Dolinę Gąsienicową od Doliny Pięciu Stawów Polskich, jednak nie jest wykorzystywana jako przejście między tymi dolinami, gdyż do Pustej Dolinki opada stromym urwiskiem[4].
Nazwa przełęczy pochodzi od znajdującego się pod nią Zmarzłego Stawu Gąsienicowego[4]. Z rzadkich roślin w rejonie przełęczy występuje ukwap karpacki – gatunek w Polsce występujący tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[5].
Przez Zmarzłą Przełęcz prowadzi szlak turystyczny Orla Perć. Przejście pomiędzy obydwoma siodłami przełęczy oraz wejście z przełęczy na Zmarzłe Czuby ubezpieczone jest łańcuchami. Do 2012 r. miały tutaj miejsce 3 wypadki śmiertelne[6].
Pierwsze odnotowane wejścia:
- latem – Jakub Krotowski-Krauthofer z góralem Janem Parą na początku sierpnia 1842 r. – omyłkowo, droga miała bowiem prowadzić na Zawrat[3].
- zimą – Józef Lesiecki, Leon Loria, Mariusz Zaruski, Stanisław Zdyb (podczas przejścia Orlej Perci) 1 kwietnia 1911 r.[7]
Panorama ze Zmarzłej Przełęczy nie jest zbyt szeroka, ale oryginalna. Szczególnie ciekawie wyglądają stąd południowe stoki Zamarłej Turni[7].
Zmarzłe czuby,
Zmarzłe Czuby (niem. Fagyott-tavi-taraj, słow. Zmrzlé čuby, węg. Fagyott-tavi-taraj[1]) – dwie turnie rozdzielone szeroką przełęczą, znajdujące się w długiej wschodniej grani Świnicy, a dokładnie we wschodniej grani Małego Koziego Wierchu[2].
Od głównego wierzchołka Małego Koziego Wierchu oddziela je wąska Zmarzła Przełączka Wyżnia, z której opada głęboki żleb Honoratka[3], dawniej zwany Żydowskim Żlebem i jeszcze dziś tak oznaczany na niektórych mapach. Ściany północne opadają do Kotła Zmarzłego Stawu Gąsienicowego[2]. Jest w nich wąska półka, którą poprowadzono szlak Orlej Perci. Przejście to ubezpieczone jest łańcuchami i klamrami[4]. Często aż do późnego lata zalega tutaj śnieg, co było przyczyną wielu wypadków śmiertelnych[5]. Strome, południowe ściany Zmarzłych Czub opadające w kierunku Dolinki Pustej mają ok. 160 m wysokości. Od sąsiedniej w grani Zamarłej Turni Zmarzłe Czuby oddzielone są Zmarzłą Przełęczą[2].
W tatrzańskich przewodnikach nie jest podawana wysokość Zmarzłych Czub. Na nielicznych mapach występują różne dane – od 2193 i 2189 m dla obu wierzchołków[2] do 2222 m dla wierzchołka zachodniego[3].
Pierwsze odnotowane wejście na zachodni wierzchołek Zmarzłych Czub – ks. Walenty Gadowski z osobami towarzyszącymi – ok. 1902 r., podczas wejścia na Mały Kozi Wierch z Dolinki Pustej na siodło pomiędzy Zmarzłymi Czubami i granią, przez zachodni wierzchołek Zmarzłych Czub, Zmarzłą Przełączką Wyżnią na Mały Kozi Wierch.
Pierwsze wejście taternickie północną grzędą Zmarzłych Czub na wschodni wierzchołek – Kazimierz Dobrucki, Witold Henryk Paryski, Adam Uznański 28 lipca 1931 r. W południowo-wschodnich stromych ścianach Zmarzłych Czub znajduje się dla taterników wiele dróg wspinaczkowych o dużym stopniu trudności[6].
Z rzadkich w Polsce gatunków roślin stwierdzono występowanie turzycy tęgiej[7].
Zmarzły Staw Gąsienicowy,
Zmarzły Staw Gąsienicowy lub po prostu Zmarzły Staw[1], czasami nazywany także Zmarzłym Stawem pod Zawratem – niewielkie jeziorko położone na wysokości 1788 m n.p.m.[2] we wschodniej części Doliny Gąsienicowej, w kotle skalnym pod ścianą Małego Koziego Wierchu, u wylotu Dolinki Koziej w Tatrach Wysokich[3]. Należy do grupy Gąsienicowych Stawów.
Zmarzły Staw
Powierzchnia jeziora wynosi 0,28 ha (długość 77 m, szerokość 50 m), głębokość – 3,7 m[2]. Zamarznięte jest przez większą część roku, roztapia się zwykle w czerwcu – lipcu, a zamarza we wrześniu – październiku. W okresie zimowym zamarza do dna[4]. Wody jeziorka spływają niewielkim potokiem do położonego niżej Czarnego Stawu.
O stawku Michał Bałucki pisał w 1865 r.: „Jest to może najdziksza ustroń w Tatrach – wszelkie życie tu ustało i zamarło”. Jeziorko było tematem obrazów Wojciecha Gersona i Stanisława Witkiewicza, pisali o nim poeci: Franciszek Henryk Nowicki i Felicjan Faleński. Powyżej Zmarzłego Stawu, w pobliżu szlaku na Kozią Przełęcz, znajduje się niewielkie źródełko i kilka koleb. W 1880 r. Towarzystwo Tatrzańskie poszerzyło jedną z nich, tak by mogła pełnić rolę tymczasowego schronu dla turystów[5].
W okolicy stawu rośnie saussurea wielkogłowa, a na skalnych półkach Koziego Wierchu nad stawem kilka grup turzycy tęgiej – rzadkich roślin, w Polsce występujących na niewielu stanowiskach[6].
Zmarzły Staw pod Polskim Grzbietem,
Zmarzły Staw pod Polskim Grzebieniem (słow. Zamrznuté pleso, Zmrznuté pleso, niem. Gefrorener See, Gefronerer See unter dem Polnischen Kamm, dawniej Eissee, węg. Fagyott-tó, dawniej Jeges-tó[1]) – staw położony w górnej części Doliny Białej Wody w słowackiej części Tatr Wysokich. Dawniej nazywany był także Polskim Stawem.
Nad stawem górują Dzika Turnia, Mała Wysoka i Wielicki Szczyt, a jego nazwa pochodzi od przełęczy Polski Grzebień, oddzielającej te dwa ostatnie szczyty. Staw znajduje się w małej kotlince (Kocioł pod Polskim Grzebieniem) – wspólnym górnym piętrze Doliny Świstowej i Doliny Litworowej, na wysokości 2047 m n.p.m. (pomiary kartografów austriackich, inne źródła podają też inne wysokości: 2013 lub 2043 m[2]). Trudno ustalić, do której z tych dolin należy. Jego powierzchnia to 1,11 ha, głębokość ok. 12,5 m. Ma bardzo małą zlewnię, bo wynosi ona zaledwie 0,25 km². Jako pierwszy pomiarów batymetrycznych dokonał Ludomir Sawicki w 1909 r. Woda w stawie jest bardzo zimna. Eugeniusz Romer w 1906 mierzył jej temperaturę powierzchniową: wynosiła 1,7 °C w pełni lata.
Jezioro otacza posępny i prawdziwie wysokogórski krajobraz. Skalna misa polodowcowego kotła, którą wypełnia staw, otoczona jest z wszystkich stron stożkami piargowymi. Kra na stawie utrzymuje się bardzo długo, często przez całe lato. Woda w stawie jest dosyć zanieczyszczona przez osady śniegowe, dlatego też jest mało przezroczysta (ok. 9,5 m). Staw i cały obszar Kotła pod Polskim Grzebieniem jest bezodpływowy, rysowany na mapach potok spływający z tego stawu do Litworowego Stawu w rzeczywistości nie istnieje[2].
W źródłach pisanych staw wymieniany był już w 1772 przez Andreasa Jonasa Czirbesza. Często wymieniany był w opisach tatrzańskich. Jest też tematem sonetu „Zmarzły Staw pod Garłuchem” Franciszka Nowickiego.
Zmarzły Staw pod Wysoką,
Zmarzły Staw pod Wysoką, nazywany także Zmarzłym Stawem w Dolinie Ciężkiej lub po prostu Zmarzłym Stawem[1] (niem. Verborgener Eissee, słow. Zmrzlé pleso, węg. Poduplaszki-Jeges-tó[2]) – tatrzański staw położony w słowackiej części Tatr Wysokich. Znajduje się w Zmarzłym Kotle na wysokości 1760 m, w górnej części Doliny Ciężkiej (Ťažká dolina)[3].
Staw był mierzony w 1929 r. przez Wiktora Ormickiego. Otrzymał on następujące wyniki: powierzchnia 3,542 ha, rozmiary 296 × 206 m i głębokość 16 m. Według pomiarów pracowników TANAP-u z lat 1962-67 jego powierzchnia to 2,19 ha, rozmiary 285 × 172 m, a maksymalna głębokość dochodzi do 9,9 m. Tak duże różnice wynikały zapewne z bardzo dużych różnic wodostanów[1].
Zmarzły Staw jest typowym jeziorem cyrkowym. Od strony południowo-wschodniej zamknięty jest ryglem skalnym, od południowego zachodu niestabilne pole piargów spod przełęczy Waga, Wysokiej i Ciężkiego Szczytu utworzyło charakterystyczną wysepkę (wczesnym latem jest to zazwyczaj śnieżno-lodowy półwysep)[4]. Od północnej i zachodniej strony wprost do stawu opadają pionowe, zbudowane z litych skał i wygładzone przez lodowce ściany otaczających go potężnych szczytów. Są to Zmarzłe Spady i Spady pod Rysami[3]. Od stawu odpływa Ciężki Potok (Ťažký potok), na progu Zmarzłego Kotła tworzący Zmarzłą Siklawę[3].
Staw otaczają takie szczyty jak: Kacza Turnia, Ganek, Wysoka, Rysy, Niżnie Rysy, Ciężka Turnia[5].
Zmarzły Szczyt,
Zmarzły Szczyt (słow. Popradský Ľadový štít, niem. Eisseespitze, węg. Jeges-tavi-csúcs[1]) – zwornikowy szczyt o wysokości 2390 m n.p.m. w głównej grani Tatr. Od niego odchodzą:
- w kierunku wschodnim – grań główna (Batyżowiecka Grań) ze szczytami: Kaczym i Batyżowieckim. Grań rozdziela doliny: Batyżowiecką (Batizovská dolina) i Dolinę Kaczą (Kačacia dolina) należącą do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina). Od Kaczego Szczytu Zmarzły Szczyt jest oddzielony Jurgowską Przełęczą, powyżej nich znajdują się jeszcze Jurgowskie Wrótka.
- w kierunku północno-zachodnim – grań główna ze Wschodnim Szczytem Żelaznych Wrót, Śnieżnymi Kopami, Zachodnim Szczytem Żelaznych Wrót, Żłobistym, Rumanowym i Gankiem. Grań rozdziela doliny: Dolinę Złomisk (Zlomisková dolina) (odnoga Doliny Mięguszowieckiej) od Doliny Kaczej. Od Wschodniego Szczytu Żelaznych Wrót Zmarzły Szczyt oddziela Rumiska Przełączka.
- W kierunku południowym odchodzi od niego boczna grań grzbietu Kończystej (Končistá), która oddziela Dolinę Złomisk i Dolinę Stwolską (Štôlska dolina) od Doliny Batyżowieckiej. Punkt zwornikowy znajduje się nie w samym wierzchołku Zmarzłego Szczytu, lecz kilkanaście metrów na południowy zachód od niego. Najbliższa Zmarzłemu Szczytowi jest turnia Drąg, oddzielona od niego Przełęczą koło Drąga.
Pierwsze odnotowane wejścia należą do taterników węgierskich:
- letnie – Oliver Gömöry i przewodnik Paul Kirner, 15 sierpnia 1890 r.
- zimowe – Gyula Hefty i Lajos Rokfalusy, 27 kwietnia 1913 r.
Nazwa szczytu nawiązuje do położonego w Dolinie Złomisk Zmarzłego Stawu (Ľadové pleso).
Zuberec,
Zuberzec[4] (słow. Zuberec, węg. 1889–1920 Bölényfalu) – wieś i gmina (obec) w powiecie Twardoszyn, kraju żylińskim, w północnej Słowacji.
Położenie
Miejscowość znajduje się na Orawie, w odległości 30 km od dawnego przejścia granicznego Chochołów-Suchá Hora. Położona jest w Kotlinie Zuberskiej, pomiędzy Tatrami Zachodnimi i Skoruszyńskimi Wierchami. Jest ważnym centrum ruchu turystycznego i narciarskiego, szczególnie jej osiedle Zwierówka, położone u wylotu Doliny Rohackiej i Doliny Łatanej, na otoczonej ze wszystkich stron tatrzańskim lasem polanie[5].
Historia
Wieś lokowana w roku 1593[6].
Muzeum Wsi Orawskiej
Muzeum Wsi Orawskiej zostało powołane w 1967 roku, a otwarte dla zwiedzających w 1975 roku. Do skansenu sprowadzono oryginalne zabudowania z szeregu orawskich miejscowości, m.in. drewniane chałupy, zabudowania gospodarskie, młyny i drewniany kościół[7].
Zuberska dolina,
Dolina Zuberska (słow. Studená dolina) – dolina walna w słowackiej części Tatr Zachodnich, górna część Doliny Zimnej Wody Orawskiej[1]. Jest jedną z trzech największych tatrzańskich dolin, jedyną doliną walną w dorzeczu Orawy i jedyną tatrzańską doliną walną o przebiegu równoleżnikowym po zachodniej stronie Tatr[2].
Topografia
Dolina Zuberska znajduje się na Orawie i ma wylot w Kotlinie Zuberskiej w miejscowości Zuberzec, od której pochodzi nazwa doliny. Od południowej strony ogranicza ją 15-kilometrowej długości odcinek grani głównej Tatr na odcinku od Wołowca przez Rohacze po Białą Skałę, od wschodu północna grań Wołowca na odcinku od Wołowca po Grzesia. Północno-wschodnie obramowanie doliny tworzy grań Grześ – Osobita i zachodni grzbiet Osobitej opadający przez Okolik i Kocie Skały do Maniowej Przehyby. Dalej, już w obrębie Kotliny Zuberskiej, grzbiet ten przechodzi w długi i niski wał Między Bory zakończony wzgórzem Hotar[2]. W kolejności od zachodu na wschód dolina ma następujące odgałęzienia[3]:
- lewe: Dolina Siwa, Dolina Przybyska, Dolina Wolarska, dolina Mącznica, Salatyński Żleb, Dolina Rohacka. Dolina Siwa i Przybyska mają wylot już na Kotlinie Zuberskiej, często nie są więc zaliczane do odnóg Doliny Zuberskiej, lecz uznawane za doliny walne.
- prawe: Ciepły Żleb, Dolina Łatana.
Dolina Łatana i Dolina Rohacka są głównymi i największymi odgałęzieniami Doliny Zuberskiej. Miejsce, w którym doliny te łączą się (Zwierówka), dzieli Dolinę Zuberską na dwie części: górną (powyżej Zwierówki) i dolną (poniżej Zwierówki). Dnem Doliny Zuberskiej spływa duży potok Zimna Woda[1].
Opis
Dolina Zuberska charakteryzuje się bogactwem krajobrazów – od alpejskich, polodowcowych okolic Doliny Smutnej i Spalonej przez „bieszczadzkie” krajobrazy Salatynów po wapienne formy Osobitej i Siwego Wierchu. Uzupełnieniem krajobrazu są Rohackie Stawy, ukryte w lesie Rohackie Wodospady, najniżej położone tatrzańskie jezioro – Stawek pod Zwierówką i skalna, eksponowana perć od Jamnickiej Przełęczy po Banikowską Przełęcz, zwana słowacką Orlą Percią. W dolinie zachowały się jeszcze nienaruszone pierwotne lasy. Tadeusz Zwoliński pisał w 1930 r. o Dolinie Rohackiej: „...gęsty las, prawdziwą puszczę dziewiczą”. Również budowa geologiczna doliny jest skomplikowana. Większość stanowią skały krystaliczne, a wśród nich licznie występują granity tworzące typową wysokogórską rzeźbę polodowcową. W górnych partiach położone są kotły lodowcowe z ryglami skalnymi, niżej dostrzec można wały moren bocznych i czołowych. Na obrzeżach doliny (Osobita, Siwy Wierch, Biała Skała) skały osadowe (wapienie i dolomity). Ciekawym zjawiskiem jest znajdujący się powyżej wylotu doliny duży ponor, w którym giną wody potoku Zimna Woda. We wzniesieniu, na którym znajdują się Rohackie Stawy, geomorfolodzy doszukują się fragmentu trzeciorzędowego zrównania przemodelowanego przez lodowiec. Obecnie z większych zwierząt stale żyją tutaj: niedźwiedź, kozice, świstaki tatrzańskie. Z górskich roślin licznie występują m.in. goryczka kropkowana, starzec kraiński, miłosna górska.
Historia
W przeszłości dolina nosiła różne nazwy: Dolina Studzienicy, Dolina Studziennej Wody. Przez polskich pasterzy jej górna część (obecna Dolina Rohacka) nazywana była Doliną Podbielską, gdyż po drugą połowę XIX w. wypasali na niej pasterze z miejscowości Podbiel. Pasterstwo w tym rejonie ma zresztą bardzo dobrze udokumentowaną historię, sięgającą 1615 r. Dolina Zuberska była też ulubionym miejscem polowań. Dużą rolę odegrała dolina w czasie II wojny światowej – ukrywały się w niej liczące ok. 1000 osób oddziały partyzantów słowackich i radzieckich. U wylotu Doliny Łatanej znajduje się cmentarzyk partyzancki, na którym pochowano 20 partyzantów poległych 9 grudnia 1944 r. w czasie bitwy w Zwierówce, gdzie część z nich (sztab) w schronisku została zaskoczona przez Niemców (w listopadzie 2001 r., zgodnie z jego ostatnią wolą, zostały tam złożone prochy Polaka – Stanisława Majewskiego – który brał czynny udział w bitwie). Na Skrajnym Salatynie znajdował się polowy szpital. W akcji polskiego TOPR w lutym 1945 r. ranni partyzanci i personel zostali z niego przetransportowani przez Łuczniańską Przełęcz do Zakopanego.
Dolina Zuberska przed wojną była turystycznie odwiedzana, głównie przez Polaków. Bywali tu m.in. Marian Smoluchowski, Mariusz Zaruski, Tytus Chałubiński, Mieczysław Karłowicz. W komunistycznej powojennej Czechosłowacji turystyka w tej dolinie stała się powszechna. Powstały plany wielkiej infrastruktury turystyczno-narciarsko-rekreacyjnej. W Zwierówce i Adamculi miały być wybudowane biura turystyczne, sklepy, 2 skocznie narciarskie, poczta, szkoła sportowa, 2 duże kolejki linowe i 8 wyciągów narciarskich, restauracje oraz całe osiedle hotelowo-mieszkalne na 1750 miejsc noclegowych. Na szczęście dla przyrody Tatr zrezygnowano z zatwierdzonych już w 1973 r. planów tej rozbudowy. Zdążono tylko wybudować wyciąg narciarski w Dolinie Salatyńskiej, szosę łączącą Zwierówkę z Bufetem Rohackim (zamknięta dla ruchu samochodowego) i 2 hotele. 1 kwietnia 1987 r. cała dolina włączona została do obszaru TANAP (odpowiednika polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego).
Baza turystyczna
- baza noclegowa: hotele: Primula, Osobita, pensjonat Šindľovec, schronisko na Zwierówce, kwatery prywatne w Zubercu,
- parkingi samochodowe: przy skansenie, w Zwierówce przy schronisku, oraz dwa w początkowym odcinku drogi przez Dolinę Rohacką,
- wyciąg narciarski: w Skrajnej Salatyńskiej Dolinie,
- gastronomia: restauracja w hotelu Primula, Osobita i Šindľovec, bufet przy parkingu w Dolinie Rohackiej, Bufet Rohacki,
- muzeum: skansen Muzeum Wsi Orawskiej przy drodze z Zuberca do Zwierówki.
Zwodna Ławka
Zwodna Ławka (słow. Zvodná lávka, niem. Weszterscharte, węg. Weszterrés) – przełęcz znajdująca się w słowackich Tatrach Wysokich. Oddziela Zwalistą Turnię od Staroleśnego Szczytu.
Zwodna Ławka ma trzy siodła znajdujące się na bardzo podobnej wysokości. Stanowi dosyć dogodny dostęp z Doliny Wielickiej do obydwu szczytów, w których rejonie się znajduje. Natomiast z Doliny Staroleśnej osiągnięcie siodeł przełęczy nastręcza wiele trudności. Wejście na przełęcz jest dostępne jedynie dla taterników, nie prowadzą na nią żadne szlaki turystyczne.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
