 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
W
Wag, Waga, Waksmundzka Dolina, Waksmundzka Przełęcz, Waksmundzkie Stawki, Walentkowa Przełęcz, Walentkowy Wierch, Ważecka Dolina, Wąwóz Kraków, Widły, Wielicka Dolina, Wielicki Staw, Wielicki szczyt, Wielka Buczynowa Turnia, Wielka Kopa Koprowa, Wielka kopa Królowa, Wielka Śnieżna Jaskinia, Wielki Biały Staw, Wielki Staw Polski, Wielkie Koryciska, Wielkie Solisko, Wierch pod Fajki, Wiercicha Dolina, Wierchporoniec, Włosienica, Wodogrzmoty Mickiewicza, Wodospad Skok, Wodospady Zimnej Wody, Wołoszyn, Wołowa Turnia, Wołowe Stawki, Wołowiec, Wołowiec Mięguszowiecki, Wołowy Grzbiet, Wrota Chałbińskiego, Wysoka, Wyżnia Chochołowska Dolina, Wyżnia Filipczańska Przełęcz
Wag,
Wag (słow. Váh, węg. Vág, niem. Waag) – rzeka w zachodniej Słowacji, w dorzeczu Dunaju. Długość – 403 km, powierzchnia zlewni – 10 640 km², średni roczny przepływ u ujścia – 196 m³/s. Do dorzecza Wagu należy także polska część Orawy.
Przebieg
Wag powstaje z połączenia dwóch niewielkich rzek: Białego Wagu (Biely Váh) i Czarnego Wagu (Čierny Váh), płynących na zachód po przeciwnych stronach Kotliny Liptowskiej. Biały Wag ma 30,3 km długości, powstaje w Białym Wagu z połączenia dwóch potoków zbierających wody z południowej strony Tatr: Wielkiego Złomiskowego Potoku i Furkotnego Potoku. Czarny Wag, długości 39 km, powstaje z połączenia potoków spływających z północnych zboczy masywu Kráľova hoľa w Niżnych Tatrach, na wysokości około 1680 m n.p.m. Obie te rzeki zbiegają się koło wsi Królewska Ligota, na wysokości 663 m n.p.m.
Revúca (na prawo) wpływa do Wagu w Rużomberku
Elektrownia wodna Sučany na Wagu
Sztuczny zbiornik Hričov
Wag w miejscowości Strečno
Od tego miejsca Wag płynie na zachód przez szeroką Kotlinę Liptowską, na północ od Niżnych Tatr. Rzeka przepływa przez Liptowski Mikułasz i zaraz za nim wpada do zbiornika wodnego Liptovská Mara. Poniżej zapory przepływa przez wyrównawczy zbiornik retencyjny Bešeňová. Dalej płynie przez Rużomberk i poniżej tego miasta przełamuje się przez pasmo Wielkiej Fatry, pozostawiając na swym prawym brzegu jej najbardziej wysunięty na północ fragment – tzw. Szypską Fatrę. Tu przyjmuje lewobrzeżne dopływy: w Rużomberku Rewucę, zaś niżej w Lubochni – Lubochniankę.
Przed wybudowaniem zbiornika zaporowego Liptovská Mara średni roczny przepływ Wagu w Lubochni wynosił 38,8 m³/s. W najsuchszym miesiącu (styczeń) średni przepływ wynosił tu 19,4 m³/s, zaś największy przepływ występował w okresie wzmożonego topnienia śniegów w górach (w kwietniu) i wynosił 67,6 m³/s. Wartość przepływu gwałtownie rosła w czasie większych opadów, osiągając podczas dużych wezbrań powodziowych maksymalnie ok. 840 m³/s[1].
We wsi Królewiany Wag przyjmuje swój pierwszy duży dopływ prawobrzeżny – Orawę. Następnie pokonuje wąski przesmyk między Wielką Fatrą na południu i Małą Fatrą Krywańską na północy – Przełom Królewiański (słow. priesmyk Hradiská), zakończony tzw. Królewiańskim Meandrem. Tu wpływa do kolejnego zbiornika – Krpeľany, po czym płynie północnym skrajem Kotliny Turczańskiej. W miejscowości Vrútky przyjmuje kolejny duży dopływ, tym razem lewobrzeżny – Turiec. Zaraz potem zatacza lekki łuk na północ i przebijając się pięknym przełomem przez pasmo górskie Małej Fatry (tzw. Streczniański Przesmyk) wydostaje się na teren Kotliny Żylińskiej. Tu przyjmuje swój prawostronny dopływ – rzeczkę Varínkę, po czym przepływa przez najmłodsze na swej drodze jezioro zaporowe – zbiornik wodny Żylina. Tuż poniżej przecina największe miasto w swym biegu – Żylinę, gdzie do Wagu wpadają: prawobrzeżny dopływ Kysuca i lewobrzeżny – Rajčianka. Za Żyliną Wag przepływa przez kolejny sztuczny zbiornik Hričov, po czym napotyka barierę w postaci czesko-słowackiego granicznego pasma górskiego Jaworniki.
U podnóży tej bariery rzeka skręca na południowy wschód i płynie wzdłuż wschodnich podnóży Jaworników, a następnie Białych Karpat, z których zbiera liczne, drobne dopływy. Po drugiej stronie kotliny Wagu leżą Góry Strażowskie, których zachodnie stoki również są odwadniane przez Wag. Na tym odcinku rzeka przepływa przez liczne większe miasta: Powaska Bystrzyca, Púchov, Dubnica nad Váhom, Trenczyn i Nowe Miasto nad Wagiem.
W Nowym Mieście rzeka skręca na południe, płynąc wzdłuż zachodniego podnóża Gór Inowieckich (Považský Inovec). Od wysokości Nowego Miasta Wagowi towarzyszy koryto bliźniaczej rzeki Dudváh, biegnące kilka do kilkunastu kilometrów na zachód od właściwego Wagu, zbierające liczne drobne dopływy ze wschodnich zboczy Małych Karpat (rzeka ta wpada potem do Małego Dunaju). Ten odcinek doliny Wagu należy już do Niziny Naddunajskiej. Rzeka przepływa przez zbiornik wodny Sĺňava, miasta Pieszczany, Hlohovec i w mieście Sereď zmienia kierunek na południowo-wschodni.
W swym końcowym odcinku Wag jest wielką, nizinną rzeką, która meandrując płynie powoli przez Nizinę Naddunajską. Przepływa przez ostatni zbiornik wodny – Kráľová, przecina kolejne miasto – Šaľę, tuż przed miastem Kolárovo przyjmuje wody Nitry, skierowane do Wagu kanałem, oraz Mały Dunaj. Odcinek Wagu poniżej ujścia Małego Dunaju nazywa się niekiedy Waskim Dunajem – Vážsky Dunaj. Wag kończy bieg ujściem do Dunaju tuż na wschód od miasta Komárno. Ujście znajduje się na wysokości 106 m n.p.m.
Gospodarka
Wag jest najdłuższą i największą rzeką płynącą w granicach Słowacji. W swym środkowym biegu dolina Wagu stanowiła najważniejszą oś osadniczą zachodniej Słowacji, wzdłuż której rozlokowały się największe miasta kraju – Trnawa, Trenczyn i Żylina. Do dziś stanowi ona główny korytarz komunikacyjny zachodniej i północnej Słowacji – całą długością doliny Wagu, z wyjątkiem końcowego odcinka poniżej miasta Sereď, biegną linia kolejowa i główna droga kołowa (od Trnavy do Považskiej Bystricy – autostrada) z Bratysławy przez Żylinę na wschód – (E50 do Preszowa) i na północ (E75 do Cieszyna).
Wag jest spławny tylko w górnym biegu, ponieważ w średnim i dolnym biegu swobodny spływ rzeki blokują 22 zapory z elektrowniami wodnymi, budowane od lat 30. XX wieku, tworzące tzw. kaskadę Wagu (Vážska kaskáda)
Waga,
Waga (niem. Hunfalvyjoch, słow. Váha, węg. Hunfalvy-hágó[1]) – szeroka przełęcz w głównej grani Tatr w słowackich Tatrach Wysokich. Znajduje się na wysokości 2336 m pomiędzy Ciężkim Szczytem (2510 m) a Kopą nad Wagą (2385 m)[2][3]. Południowo-zachodnie zbocza grani opadają z przełęczy do Kotlinki pod Wagą w Dolinie Żabiej Mięguszowieckiej, północno-wschodnie do Doliny Ciężkiej[4].
Przełęcz powstała w strefie skruszałych granitoidów[5]. Nazwa jest prawdopodobnie pochodzenia słowackiego. Walery Eljasz-Radzikowski pisał: „Właściwą jej dano nazwę, bo za pośrednictwem niej ważą się między sobą dwa szczyty, Rysy z Wysoką”. Dawniej jako Wagę określano jednak także same Rysy i Wysoką[6]. Przejście przez Wagę znane było od dawna myśliwym. W latach 1933-38 jurgowscy pasterze z Polany pod Wysoką dwa razy na tydzień wynosili mleko w 25-litrowych bańkach przez Wagę do Schroniska pod Wagą[6]. Turyści chodzili przez Wagę na Rysy i Wysoką od połowy XIX wieku. Na Rysy chodzono przez Wagę także od północnej strony, przez Dolinę Białej Wody. Trasą tą przestano chodzić, gdy w pierwszych latach XX wieku otwarto szlak z Morskiego Oka. Obecnie przez przełęcz prowadzi znakowany i bardzo uczęszczany szlak turystyczny z Doliny Mięguszowieckiej obok schroniska pod Rysami na Rysy[4].
Pierwsze odnotowane wejścia turystyczne:
- letnie: Eduard Blásy i przewodnik Ján Ruman Driečny, 20 lipca 1840 r.,
- zimowe: Theodor Wundt i przewodnik Jakob Horvay, 10 kwietnia 1884 r.
Waksmundzka Dolina,
Dolina Waksmundzka – dolina w Tatrach Wysokich, odgałęzienie Doliny Białki. Wcina się pomiędzy Wołoszyn i Koszystą, sięga pod przełęcz Krzyżne, w okolicy której masywy te łączą się w długą wschodnią grań Świnicy. Otaczające ją grzbiety odgradzają ją od Doliny Roztoki (Wołoszyn) i doliny Pańszczycy (Koszysta).
Powierzchnia Doliny Waksmundzkiej wynosi ok. 6,0 km². Ukształtowana została w wyniku działań lodowca, powstała na linii dyslokacji tektonicznej. Zbudowana jest z granitoidów (w części powyżej 1400 m n.p.m.) oraz skał osadowych w niższych partiach. W ukształtowaniu podłużnym widoczne progi polodowcowe. W górnej części występują kotły polodowcowe oraz wisząca dolinka – Świstówka Waksmundzka (w zboczach Małej Koszystej, nazywana też Dolinką Zbójnicką), niżej moreny. Powyżej górnej granicy lasu wykształciły się w dolinie trzy piętra. Są to kolejno od dołu:
- Równica lub Waksmundzka Równica (około 1600–1620 m) – rozległa rówień po orograficznie prawej stronie doliny; w latach 1875–1878 istniało w tym miejscu małe schronisko turystyczne, zniszczone następnie przez lawinę śnieżną; pozostałości po nim zostały wykorzystane do zbudowania kamiennego szałasu pasterskiego (w 1949 był on jeszcze w dobrym stanie)[1],
- Pośrednia Waksmundzka Równica (około 1750–1800 m) – drugie z kolei piętro, u stóp Waksmundzkiej Strażnicy we wschodniej grzędzie Wielkiej Koszystej; znajdują się tu dwa okresowe oczka wodne – Waksmundzkie Oka,
- Zadnia Waksmundzka Równica (około 1930–1960 m) – najwyższe, położone ponad zasięgiem kosodrzewiny piętro doliny, od środkowego oddzielone skalistym jarem Waksmundzkiego Potoku; znajdują się tu dwa maleńkie jeziorka – Waksmundzkie Stawki.
Zbocza w dolnej części doliny porastają świerki i limby, zachowane są naturalne partie borów. Ciekawa flora. M.in. występują tutaj tak rzadkie w Polsce gatunki roślin, jak: irga czarna, turzyca Lachenala, zarzyczka górska[2]. Dolina jest ostoją dla niedźwiedzi (gawry w zboczach otaczających ją grzbietów), świstaków tatrzańskich, kozic i jeleni.
Przez Dolinę Waksmundzką płynie Waksmundzki Potok, wpływający do Białki w pobliżu Palenicy Białczańskiej. Na wysokości około 1400 m n.p.m. znajduje się na nim wodospad Młyn o wysokości 15 metrów[3].
Dolina jest niedostępna dla turystów (ścisły rezerwat przyrody), tylko w dolnej jej części, na wysokości 1250 m n.p.m. przebiegają znakowane szlaki turystyczne z Rusinowej Polany i Równi Waksmundzkiej do Roztoki a u jej wylotu przebiega szosa w kierunku Morskiego Oka – droga Oswalda Balzera. Kiedyś doliną poprowadzony był znakowany szlak na Krzyżne. Po zbudowaniu obecnie używanych ścieżek stracił na znaczeniu, a następnie przestał istnieć.
Nazwa doliny związana jest z podhalańską wsią Waksmund, której własnością była Hala Waksmundzka. W dawniejszych czasach dolina była nazywana także Doliną Zbójnicką, ponieważ stanowiła częste siedlisko i schronienie zbójników.
Waksmundzka Przełęcz,
Waksmundzka Przełęcz – położona na wysokości 1418 m płaska, rozległa i szeroka przełęcz oddzielająca Małą Koszystą (2014 m) od Suchego Wierchu Waksmundzkiego (1485 m). Po wschodniej stronie Waksmundzkiej Przełęczy znajduje się Dolina Waksmundzka, po zachodniej dolina Pańszczyca. Na przełęczy znajduje się polana Rówień Waksmundzka, dawniej wchodząca w skład Hali Waksmundzkiej.
Przez Waksmundzką Przełęcz przebiega dział wodny pomiędzy dorzeczami Białki i Białego Dunajca. Znajduje się tutaj także rozdroże szlaków turystycznych. Najciekawszy widok z przełęczy rozpościera się w kierunku Tatr Bielskich.
Waksmundzkie Stawki,
Waksmundzkie Stawki – dwa niewielkie jeziorka na Zadniej Waksmundzkiej Równicy, najwyższym piętrze Doliny Waksmundzkiej w Tatrach Wysokich. Są to:
- Niżni Waksmundzki Stawek, około 1935 m n.p.m., wymiary ok. 10 × 4 m, głębokość 30–40 cm; położony jest w kolanie okresowego w tym miejscu Waksmundzkiego Potoku,
- Wyżni Waksmundzki Stawek, około 1960 m, wymiary ok. 10 × 10 m, głębokość 30–40 cm; bez powierzchniowego dopływu i odpływu.
Waksmundzkie Stawki znajdują się w obszarze ochrony ścisłej i nie są udostępnione turystycznie.
Walentkowa Przełęcz,
Walentkowa Przełęcz (słow. Valentkovo sedlo, nieprawidłowo na niektórych mapach Valentkové sedlo[1], niem. Valentinsjoch, węg. Walentko-hágó)[2] – położona na wysokości 2100 m szeroka przełęcz w głównej grani tatrzańskiej pomiędzy Świnicą (2301 m) a Walentkowym Wierchem (2156 m). Poniżej przełęczy, po zachodniej stronie grani znajduje się należąca do słowackiej Doliny Cichej Dolina Walentkowa, a po stronie wschodniej polska Dolinka pod Kołem, odgałęzienie Doliny Pięciu Stawów Polskich[3]. Przełęcz jest najniższym punktem Walentkowej Grani[1].
Powyżej przełęczy w grani Świnicy znajduje się jeszcze Świnicki Przechód (2211 m). Z kolei w kierunku Walentkowego Wierchu w grani zwanej Walentkową Granią znajduje się jeszcze wiele małych czub. Pierwszą z nich na południe od Walentkowej Przełęczy jest Mała Walentkowa Czuba[1].
Przejście przez Walentkową Przełęcz zostało opisane przez Viktora Lorenca w 1879 r. Najstarsze odnotowane przejście zimowe – Adam Karpiński, Kazimierz Szczepański 28 marca 1923 r. Mimo że przejście przez przełęcz było znane góralom od dawna, nie należało do popularnych przejść łączących leżące poniżej doliny. Używane było głównie przez koziarzy. Znacznie wygodniejsza dla turystów droga prowadziła przez położoną w pobliżu Gładką Przełęcz[1].
Walentkowy Wierch,
Walentkowy Wierch, Walentkowa (słow. Valentkova, niem. Valentinsberg, węg. Walentko-csúcs)[1] – szczyt w głównej grani Tatr o wysokości 2156 m. Położony jest na południe od Świnicy (rozdziela je Walentkowa Przełęcz 2100 m) i na północny zachód od Gładkiego Wierchu (rozdziela je Gładka Przełęcz 1994 m). Szczyt łączy ze Świnicą urozmaicona, wąska Walentkowa Grań z wieloma czubami i przełączkami. Bezpośrednio po północnej stronie Walentkowego Wierchu znajduje się Wyżnia Walentkowa Szczerbina (Vyšná Valentkova štrbina, 2124 m). Północno-zachodnie stoki Walentkowego Wierchu opadają do Doliny Walentkowej, południowo-wschodnie do Dolinki pod Kołem i znajdującego się w niej Zadniego Stawu[2][3].
Od Walentkowego Wierchu w kierunku zachodnim odchodzi krótka, boczna grań, oddzielająca Dolinę Wierchcichą od Doliny Walentkowej[3]. Znajduje się w niej Walentkowa Kopa (1875 m)[1].
Historia
Trawiaste południowe stoki Walentkowego Wierchu były dawniej wypasane przez pasterzy liptowskich, czasami jednak zachodzili tutaj z owcami przez Gładką Przełęcz polscy pasterze z Doliny Pięciu Stawów Polskich. Upłaz, na którym wypasali owce nazywali Walentkową, i taka nazwa była podawana w literaturze i na mapach po 1858 roku. Pochodziła ona od liptowskiego pasterza o imieniu Walenty, który na upłazie tym wypasał woły. W gwarze polskich górali zdrobnienie tego imienia to Walek, w gwarze górali liptowskich Valent lub Valentko. Przez kartografów i przewodników nazwa upłazu przeniesiona została na nazwę szczytu, co było częstą w Tatrach praktyką. Później w Polsce nazwę Walentkowa zmieniono na Walentkowy Wierch. Słowacy nadal używają nazwy Valentkova[2].
Kartografowie austriaccy dla szczytu tego na mapach podawali nazwę Nad kamenim, Nad Kameniem i Nad Kamenem. Bronisław Gustawicz tłumaczył ją jako Nad Kamieniem. Była to jednak błędna interpretacja, w rzeczywistości bowiem pochodziła ona od znajdującego się u zachodnich podnóży szczytu kotła lodowcowego Kamienne. Taką nazwę tego kotła podawali juhasi z Hali Gąsienicowej, którzy czasami zapędzali tu na wypas swoje owce poprzez przełęcz Liliowe. Nazwy kartografów austriackich jednak nie przyjęły się[2].
Szczyt najprawdopodobniej był wielokrotnie odwiedzany przez pasterzy. Pierwsze informacje o wejściach turystycznych pochodzą z okresu późniejszego. Pierwsze odnotowane wejście turystyczne:
- latem – Teodor Eichenwald, Ferdynand Rabowski, Jan Bachleda Tajber, Wojciech Tylka Suleja, 5 sierpnia 1902 r.
- zimą – S. Bujwid, Kazimierz Piotrowski, H. Trzebnicki, 1 stycznia 1914 r.[4].
Widok z Walentkowego Wierchu jest rozleglejszy niż z pobliskiego Gładkiego Wierchu[4].
Ważecka Dolina,
Dolina Ważecka (słow. Važecká dolina, Handelská dolina, niem. Handeltal, węg. Handel-völgy) – słowacka dolina położona na terenie Tatr Wysokich, wcinająca się w południowo-wschodnie zbocza Krywania (Kriváň, 2494 m n.p.m.).
Topografia
Dolina dzieli się na:
- Przedni Handel (Predný Handel) – jest to najniższa część doliny podchodząca pod ramiona Siodełkowej Kopy (Sedielková kopa, 2061 m); najwyższa jej część to tzw. Złomisko (Zlomisko)
- Zadni Handel (Zadný Handel) – część środkowa
- oddzielona niskim progiem najwyższa część doliny podchodzi pod ściany Krywania i Jamskiej Grani, w niej znajduje się dość duży Zielony Staw Ważecki (Zelené pleso pod Kriváňom) i Mały Staw Ważecki (Malé Važecké pliesko)
- Dolinę Suchą Ważecką (dolina Suchej vody) – wschodnie odgałęzienie doliny.
Dolina Ważecka graniczy:
- od wschodu z Doliną Furkotną (Furkotská dolina), rozdziela je południowa grań Ostrej,
- od północy z doliną Niewcyrką (Nefcerská dolina), rozdziela je główna grań odnogi Krywania od Ostrej przez Krótką (Krátka) do szczytu Krywania,
- od zachodu z Doliną Koprową (Kôprová dolina) i należącym do Doliny Bielańskiej (Bielanská dolina) Wielkim Żlebem Krywańskim (Veľký žľab), rozdziela je masyw Krywania.
Opis doliny
Należy do krótszych dolin tatrzańskich. W dolnej części zalesiona, wyżej krajobraz zmienia się na wysokogórski. Dolną część doliny (Przedni Handel) przecina Magistrala Tatrzańska. W pobliżu leżącego na tarasie Jam Jamskiego Stawu (Jamské pleso) przebiega znakowany szlak turystyczny na Krywań. W głąb doliny obecnie nie prowadzi żaden szlak i jako obszar ochrony ścisłej jest niedostępna. Jeszcze na początku lat 70. XX wieku od niebieskiego szlaku na Krywań odchodził żółty nad brzeg Zielonego Stawu Ważeckiego. Dawniej dolina była wypasana (wypasano tutaj woły), prowadzono też w niej prace górnicze. Właścicielami doliny był węgierski ród Szentiványi. Nazwa doliny pochodzi od słowackiej miejscowości Ważec, do której administracyjnie dolina ta należy. Obecną polską nazwę wprowadził Walery Eljasz-Radzikowski w 1888 r., przedtem dolinę nazywano u nas Zadnim Handlem, Doliną Zielonego Stawu, Doliną Przedniego Handlu.
Doliną płynie Wielki Złomiskowy Potok (Veľký zlomiskový potok) łączący się z Siodełkowym Potokiem (Sedielkový potok) i Małym Złomiskowym Potokiem (Malý zlomiskový potok) i dający początek Białemu Wagowi (Biely Váh).
Wąwóz Kraków,
Wąwóz Kraków[1][a] lub Kraków[3] – boczna, orograficznie prawa odnoga Doliny Kościeliskiej w polskich Tatrach Zachodnich, wcięta głęboko w stoki masywu Ciemniaka i Upłaziańskiej Kopy[4].
Topografia
Ma łączną długość ok. 3 km i powierzchnię ok. 2,3 km². Wylot znajduje się na wysokości ok. 1040 m n.p.m., tuż przed Wyżnią Kościeliską Bramą, w górnej części Polany Pisanej, po jej wschodniej stronie, zaś górą Wąwóz Kraków podchodzi wysoko w zachodnich stokach Ciemniaka[5]. W górnej części rozgałęzia się na dwie odnogi oddzielone od siebie Wysokim Grzbietem. Są to[4]:
- Kamienne Tomanowe będące przedłużeniem głównego ciągu Wąwozu Kraków,
- Żleb Trzynastu Progów i Zadnie Kamienne z dwoma żlebami. Jeden z nich (Lodowy Żleb) podchodzi niemal pod Szerokie Siodło (2026 m).
Oprócz tych dwóch głównych odnóg do Wąwozu Kraków opada kilka mniejszych żlebów i kotłów, m.in. Wolarski Żleb, Upłazkowy Kocioł, Przednie Kamienne, Kocioł pod Saturnem. W dnie wąwozu jest kilka rozszerzeń: Rynek, Płaśń między Progi, Plac pod Ratuszem[5].
Opis wąwozu
Wąwóz Kraków uważany jest za najpiękniejszy wąwóz skalny polskich Tatr Zachodnich. Zwiedzano go już w pierwszej połowie XIX wieku. Był też penetrowany przez poszukiwaczy skarbów, o czym świadczą pozostawione przez nich znaki na skałach w trudno dostępnych miejscach[6].
Zbudowany jest niemal w całości ze skał węglanowych, jedynie najwyższa część Zadniego Kamiennego nakryta jest skałami krystalicznymi, bardzo niewielkie ich ilości znajdują się także na Wysokim Przechodzie i Tomanowym Przechodzie. Powstał w procesie krasowienia skał węglanowych (wapienie, dolomity), czyli w ten sam sposób co dominująca większość jaskiń tatrzańskich. Dlatego znajduje się w nim ponad 120 jaskiń, z których 8 ma ponad 100 metrów długości. Są to: Jaskinia Wysoka – Za Siedmiu Progami, Jaskinia Lodowa w Ciemniaku, Jaskinia Psia, Jaskinia Poszukiwaczy Skarbów, Groby, Jaskinia pod Zamkiem, Jaskinia Zakosista i Jaskinia pod Okapem[7]. W wąwozie występują też inne formy typowe dla obszarów krasowych: nyże, leje, żłobki krasowe, także mosty skalne[5].
Turystyczna część Wąwozu Kraków
Najniższa, udostępniona turystycznie część Wąwozu Kraków to wycięty w skałach węglanowych skalny kanion o pionowych lub przewieszonych ścianach, o dnie zarzuconym kamieniami. Ta część wąwozu jest pozostałością korytarza dawnej jaskini, w której zawaliło się sklepienie. Dno wąwozu jest na ogół suche, gdyż Wąwóz Kraków odwadniany jest przez wywierzysko pod Skałą Pisaną, woda płynie nim tylko po obfitych opadach. Wiosną długo zalega w wąwozie śnieg. Po przejściu około 100 metrów rozszerzenie i po lewej stronie żelazna drabinka, którą wspiąć się trzeba na pionową niemal skałę, w której znajduje się wejście do jaskini – Smoczej Jamy (niewielki tunel jaskiniowy) i przez nią z powrotem na Polanę Pisaną (z pomocą łańcuchów i klamer możliwość ominięcia Smoczej Jamy). Po wyjściu ze Smoczej Jamy widok na prześwitujące między drzewami, w odległości kilkuset metrów turnie – Saturn i Ratusz[6].
Dalsza część Wąwozu Kraków
Dalsza, znacznie większa część Wąwozu Kraków objęta jest ochroną ścisłą i jest niedostępna ani dla turystów ani taterników. Nazwa wąwozu ma korzenie góralskie: górale wędrujący sporadycznie do Krakowa zauważyli podobieństwo wąskich uliczek krakowskiego Starego Miasta do skalnego wąwozu w Dolinie Kościeliskiej[6]. Stąd pochodzi nazwa całej doliny (Kraków) oraz znajdujących się w jej otoczeniu turni (Ratusz, Baszta, Kościół), jaskiń (Smocza Jama) oraz rozszerzenia doliny (Rynek). Wąwóz zawalony jest tutaj drzewami i poprzegradzany progami (najwyższy z nich ma wysokość około 10 m). Wyżej wąwóz znacznie się rozszerza (Płaśń między Progi). Część doliny zatraca charakter kanionu, jeden z biegów natomiast staje się Żlebem Trzynastu Progów – kolejnym wąwozem, tym razem znacznie bardziej stromym (trudności wspinaczkowe), przypominającym pozbawioną stropu jaskinię[5].
Przyroda
W otoczeniu Wąwozu Kraków są liczne przykładu lasu urwiskowego, często bywają tutaj dzikie zwierzęta, włącznie z niedźwiedziem i wilkiem[5]. Występuje bogata flora, m.in. w Tatrach opisana tylko na dwóch stanowisk pluskwica europejska (drugie jej stanowisko opisano w Organach). Ponadto z rzadkich w Polsce gatunków roślin występują: storczyk drobnokwiatowy, starzec pomarańczowy, sparceta górska, przymiotno węgierskie i ostrołódka karpacka[8].
Widły,
Widły, Grań Wideł (słow. Vidly, Vidlový hrebeň, hrebeň Vidiel, hrebeň Vidlových veží, niem. Gabelgrat, Gabelspitzen, węg. Villa-gerinc, Villa-csúcsok[1]) – grań urwistych szczytów w słowackich Tatrach Wysokich, łącząca Łomnicę (Lomnický štít) z Kieżmarskim Szczytem. Grań jest fragmentem długiej południowo-wschodniej grani Wyżniego Baraniego Zwornika. Według Józefa Nyki jest to najpiękniejsza z tatrzańskich grani[2], a ich przejście stanowi jedną z najpiękniejszych graniówek w Tatrach[1]. Od Łomnicy grań oddziela Wyżnia Miedziana Przełączka (Medená štrbina), a od Kieżmarskiego Szczytu (Kežmarský štít) – Kieżmarska Przełęcz (Kežmarská štrbina)[3].
Topografia
Widły oddzielają Dolinę Łomnicką (Skalnatá dolina) od Doliny Dzikiej (Veľká Zmrzlá dolina) i Miedzianej Kotliny (Medená kotlina) – należących do systemu Doliny Kieżmarskiej (dolina Bielej vody Kežmarskej). Północne ściany Grani Wideł przecinają tzw. Miedziane Ławki (Wyżnia i Niżnia), używane najprawdopodobniej w latach 1760–1790 przez rodzinę Fábry i zatrudnionych przez nich poszukiwaczy złota (rodzina Fábry wydobywała srebro i malachit z południowych stoków Łomnicy).
W grani Wideł wyróżnia się (w kolejności od Łomnicy):
- Miedziany Mur (Medený múr) – najwyższa część Wideł, dawniej traktowana jako część Zachodniego Szczytu Wideł; dolna część północno-zachodnich ścian łączy się z ścianami Łomnicy, a część południowa schodzi do tzw. Cmentarzyska,
- Niżnia Miedziana Przełączka (Nižná medená štrbina),
- Zachodni Szczyt Wideł (Západná Vidlová veža),
- Przełęcz w Widłach (Vidlové sedlo, 2417 m[4]) – wąska i głęboka przełęcz jest najniżej położoną częścią Grani Wideł,
- Wielki Szczyt Wideł (Veľká Vidlová veža, 2522 m), najwyższy szczyt Grani Wideł o ostro poszarpanych, urwistych ścianach; nazywany jest też Widłami,
- Wyżnia Przełęcz w Widłach (Lieviková štrbina),
- Wschodni Szczyt Wideł (Východná Vidlová veža)[3][5].
Turnie tworzące Grań Wideł są zbudowane z granitu. W kierunku południowym opadają przede wszystkim do Łomnickiego Koryta – górnej części Cmentarzyska. Po tej stronie ściany wyraźnie wyodrębniają się od masywu Łomnicy. Inaczej jest po stronie Miedzianej Kotliny – poniżej Miedzianych Ławek ściany tworzą wraz z północną ścianą Łomnicy dość jednolite stoki[5].
Historia i nazewnictwo
Pierwsze, odnotowane wejścia:
- Przełęcz w Widłach – Karol Englisch i przewodnik Johann Hunsdorfer (senior) 12 sierpnia 1903 r., zimą – Ernst Dubke oraz przewodnicy Johann Breuer i Johann Franz (senior) 17 lutego 1906 r.
- Zachodni Szczyt Wideł – Karol Englisch 17 sierpnia 1903 r.
- Wielki Szczyt Wideł – Miklós Szontagh (junior) i przewodnik Johann Hunsdorfer (senior) pod koniec sierpnia 1903 r., zimą – Ernst Dubke i przewodnicy Johann Breuer i Johann Franz senior 17 lutego 1906 r.
- pierwsze przejście całej Grani Wideł – Aleksander Znamięcki i przewodnik Jędrzej Marusarz Jarząbek 6 września 1906 r., zimą – Gerhard Haffner, Alfred Schmidt, przewodnik Matthias Nitsch 20 kwietnia 1935 r.[3]
Z racji dużego znaczenia dla taternictwa Widły były opisywane w licznych relacjach wspinaczkowych, a także w poezji. Roman Kordys w 1908 r. napisał artykuł Ze wspomnień o Widłach. W 1964 r. Maria Kalota-Szymańska opublikowała natomiast w tomiku Sezon w Tatrach wiersz Na grani Wideł[5].
Nazwa grani pochodzi od układu trzech turni rozdzielonych przełęczami, szczególnie dobrze układ ten widoczny jest od południowej strony. Niekiedy Widłami określa się Wielki Szczyt Wideł, jednak prawidłowo nazwa ta należy się całej grani[1]. Szczegółowe nazwy pojedynczych turni zostały wprowadzone w „Taterniku” (1907), później zaadaptowali je także Słowacy. Na panoramach autorstwa Georga Buchholtza z lat 1717–1719 turnie te figurują jako Turres. Die Kesmarker Thürme[2].
Wielicka Dolina,
Dolina Wielicka (słow. Velická dolina, niem. Felker Tal, węg. Felkai-völgy) – tatrzańska dolina walna położona na terenie Słowacji, po południowej stronie grani Tatr Wysokich. Należy do dwu najmniejszych dolin walnych, ma tylko ok. 6,0 km długości i 5,7 km² powierzchni.
Topografia
Dolina Wielicka graniczy:
- od wschodu z Doliną Sławkowską (Slavkovská dolina), rozdziela je grań Granatów Wielickich (Velické Granáty) odchodząca od Staroleśnego Szczytu (Bradavica),
- od północnego wschodu z Doliną Staroleśną (Veľká Studená dolina), rozdziela je boczna grań Tatr odchodząca od Małej Wysokiej (Východná Vysoká) do Staroleśnego Szczytu,
- od północy i północnego zachodu z Doliną Białej Wody (Bielovodská dolina), a dokładniej z jej odgałęzieniami:
-- Doliną Świstową (Svišťová dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Małej Wysokiej do Wielickiego Szczytu (Velický štít),
-- Doliną Litworową (Litvorová kotlina), rozdziela je kolejny odcinek głównej grani od Wielickiego Szczytu do Litworowego Szczytu (Litvorový štít),
-- Doliną Kaczą (Kačacia dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Litworowego Szczytu po Zadni Gerlach (Zadný Gerlach),
- od zachodu z:
-- Doliną Batyżowiecką (Batizovská dolina), rozdziela je masyw Gerlacha (Gerlachovský štít) po szczyt Małego Gerlacha (Kotlový štít),
-- Gerlachowskim Kotłem (Gerlachovský kotol), rozdziela je ramię Małego Gerlacha ze szczytem Ponad Ogród Turnia (Kvetnicová veža, 2433 m n.p.m.),
-- doliną Stos (Hromadná dolina), oddzieloną Gerlachowskim Grzebieniem.
Opis doliny
Jest otwarta w kierunku południowo-wschodnim. Dolna część doliny to płytki, zalesiony rów wcięty w grubą powłokę morenową. W górnej części znajdują się ułożone tarasowo kolejne jej partie. Pierwszy próg, tzw. Mokrą Wantę (Večný dážď), uatrakcyjniają spadające Wielicką Siklawą (Velický vodopád) wody Wielickiej Wody (Velický potok). Kolejne piętra dzielą się na mniejsze kotlinki: Wielicki Ogród (Kvetnica), Wyżni Wielicki Ogród (Horná Kvetnica) i Wielicki Kocioł (Velická kotlina). W dolinie znajdowały się dwie, obecnie zarastające już polany: Niżnia Wielicka Polana i Wyżnia Wielicka Polana.
Dolina Wielicka z obu stron ma kilka odgałęzień. Orograficznie lewymi odnogami są trzy żleby przecinające urwiska Granackich Baszt: Kwietnikowy Żleb, Granacki Żleb i Dwoisty Żleb, a także położony o wiele niżej Niedźwiedzi Żleb. Po przeciwległej stronie doliny znajdują się żleby wcinające się w masyw Gerlacha: Żleb Darmstädtera, Żleb Karczmarza, Wielicki Żleb oraz Żleb Stolarczyka[1].
W dolinie znajduje się kilka stawów. Największy z nich Wielicki Staw (Velické pleso) położony na wysokości 1665,5 m ma powierzchnię ok. 2,0 ha i głębokość 5,0 m. W wyższych partiach znajdują się kolejne stawy: Kwietnicowy Staw (Kvetnicové pleso), Długi Staw (Dlhé pleso) o powierzchni 0,6 ha i głębokości 6,0 m, leżący na wysokości 1929 m, Górne Kwietnicowe Stawki (Horné Kvetnicové plieska) oraz Wielickie Oka (Velické plieska) pod ścianami Wielickiego Szczytu.
Obszar doliny budują granodioryty przeplatane mylonitami. Lodowce Doliny Wielickiej miały długość ok. 7,5 km i wychodziły daleko poza obręb Tatr. Pozostał po nich rozległy morenowy teren o łącznej powierzchni ok. 10,5 km². Grubość moren dochodzi do 60 m. Najlepiej zachowały się obydwie moreny boczne, jedną z nich poprowadzona jest droga dojazdowa do "Domu Śląskiego".
Nazewnictwo
Nazwa doliny pochodzi od miejscowości Wielka na Spiszu, nie wiadomo jednak, co oprócz potoku łączyło dolinę z tą miejscowością, jej tereny wypasane były bowiem przez mieszkańców miejscowości Gierlachów, Młynica i Wielki Sławków. W literaturze najpierw pojawiła się niemiecka nazwa doliny Fölker-Grund (1800 r.), później jako Felka-Thal, Felkaerthal, Felkerthal i inne. Od niemieckiej nazwy powstały w latach 1860–1868 polskie nazwy tej doliny: Dolina Felki, Dolina Felka, Felka. Od 1867 r. zaczęto stosować nazwę Wielka Dolina. Bronisław Gustawicz w 1883 r. zwrócił uwagę, że prawidłowo powinno się stosować nazwę pochodzącą od słowackiego nazewnictwa, a więc Wielicka Dolina, taką też nazwę upowszechnił w swoich przewodnikach Walery Eljasz-Radzikowski i przyjęła się w polskim nazewnictwie.
Historia
Pierwsi ludzie pojawili się w dolinie już w czasach prehistorycznych, od dawna też penetrowali ją góralscy myśliwi polujący na kozice i świstaki licznie występujące na Suchej Kopie. Od XVIII wieku zwiedzali dolinę botanicy i geolodzy, w 1751 r. naukowa wiedeńska wyprawa dotarła aż pod Polski Grzebień. Od połowy XIX wieku zaczęli dolinę zwiedzać turyści, początkowo zwykle konno przyjeżdżając nad Wielicki Staw. Z Wielickiego Ogrodu zrywali bukiety kwiatów, szczególnie popularnych wówczas pełników alpejskich. Wschodnią część doliny przez dłuższy czas dzierżawił dla myśliwskich celów doktor Miklós Szontagh. Coraz częściej zaczęli też przybywać turyści z Polski przez przełęcz Polski Grzebień. Wrocławska Sekcja Śląska Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego (MKE) wybudowała w dolinie drogi i szlaki turystyczne. W 1912 r. w wylocie doliny zbudowano pierwszą w Tatrach stałą skocznię narciarską. Nad brzegiem Wielickiego Stawu wybudowano schronisko turystyczne (tzw. schronisko Blásyego). Obecnie istniejący górski hotel „Śląski Dom” (Sliezsky dom), wybudowany pod koniec XIX wieku przez sekcję śląską MKE jest trzecim już z kolei schroniskiem w tej dolinie. Dolina należy do bardziej znanych turystom i jest często odwiedzana. Od 1986 do 1993 zginęły w niej 54 osoby.
Pierwszym turystą, który dotarł do Doliny Wielickiej zimą, był Eduard Blásy w 1873 r. Całą górną część doliny aż na Polski Grzebień przeszli zimą jako pierwsi Theodor Wundt i Jakob Horvay 17 kwietnia 1884 r.
Wielicki Staw,
Wielicki Staw, dawniej Wielki Staw, Felkański Staw, Jezioro Felka (słow. Velické pleso, dawniej Veľké pleso, Felčanské jazero, niem. Felker See, dawniej Felkaer See, Fölker See, Völkaer See, Völkersee, węg. Felkai-tó) – staw tatrzański położony w Dolinie Wielickiej w słowackiej części Tatr Wysokich.
Opis
Staw leży na wysokości 1663 m n.p.m., według pomiarów pracowników TANAP-u z lat 60. XX w. ma 2,241 ha powierzchni, wymiary 350 × 90 m i ok. 4,5 m głębokości. Jest największym stawem Doliny Wielickiej, oprócz niego w dolinie znajdują się inne mniejsze stawy, takie jak: Długi Staw Wielicki, Kwietnicowy Staw, Górne Kwietnicowe Stawki i Wielickie Oka. Powyżej północnego brzegu Wielickiego Stawu znajduje się Wielicka Siklawa, którą tworzą wody Wielickiego Potoku spadające z wysokiego progu doliny. Nad południowo-zachodnim brzegiem stoi hotel górski „Śląski Dom”, wybudowany w latach 1966–1968 na miejscu dawnego schroniska.
Wielicki Staw jest jeziorem polodowcowym, zamkniętym od południowej strony niedużą moreną. Jego dno jest spłaszczone w wyniku erozji. Nad brzegiem tego stawu w specjalnie na ten cel zbudowanej altance 3 czerwca 1995 podczas pielgrzymki na Słowację modlił się papież Jan Paweł II.
Nazewnictwo
Dzisiejsza nazwa Wielickiego Stawu związana jest ze spiskim miasteczkiem Wielka. Dawniej zwany był Wielkim Stawem, Felkańskim Stawem i Jeziorem Felka. Starsze nazwy słowackie to Veľké pleso i Felčanské jazero, natomiast niemieckie Felkaer See, Felka See, Fölker See i Völkersee.
Wielicki szczyt,
Wielicki Szczyt (słow. Velický štít, niem. Felker Spitze, węg. Felkai-csúcs) – zwornikowy szczyt o wysokości ok. 2318 m n.p.m. znajdujący się w grani głównej Tatr Wysokich w ich słowackiej części. Od Małego Wielickiego Szczytu na wschodzie oddzielony jest Wyżnią Wielicką Ławką, a od Litworowego Zwornika w masywie Litworowego Szczytu na południowym zachodzie oddziela go głęboko wcięta Wielicka Przełęcz. Wielicki Szczyt nie jest dostępny żadnymi znakowanymi szlakami turystycznymi, dla taterników najciekawsze są jego północne i północno-zachodnie urwiska.
Masyw Wielickiego Szczytu rozciąga się od Wielickiej Przełęczy na zachodzie do przełęczy Polski Grzebień na wschodzie, poprzez którą sąsiaduje z Małą Wysoką. W masywie można wyróżnić kilka drugorzędnych obiektów, od głównego wierzchołka na wschód są to:
- Wyżnia Wielicka Ławka (Vyšná Velická lávka),
- Mały Wielicki Szczyt (Malý Velický štít),
- Niżnia Wielicka Ławka (Nižná Velická lávka),
- Zmarzła Kopa (Zamrznutá kopa).
Wielicki Szczyt jest zwornikiem dla długiej grani wybiegającej na północ, a następnie skręcającej na północny zachód. W grani tej znajduje się Hruba Turnia, od Wielickiego Szczytu oddzielona Litworową Przehybą. Wyżej, tuż pod wierzchołkiem położona jest przełęcz Wyżni Ogrodowy Przechód, poniżej której grzbiet się rozwidla. W odnodze północno-zachodniej położony jest Niżni Ogrodowy Przechód, zaś odnoga północna przez Zmarzły Przechód opada na Litworową Przehybę.
Wschodnie stoki Wielickiego Szczytu opadają do Wielickiego Kotła. W dolnej i środkowej części północno-zachodniej ściany Wielickiego Szczytu rozciąga się szereg piarżystych tarasów zwanych Litworowymi Ogrodami – Niżni Litworowy Ogród (1920-1950 m), Pośredni Litworowy Ogród (2020-2050 m) i Wyżni Litworowy Ogród (2150-2170 m).
Nazewnictwo Wielickiego Szczytu wywodzi się bezpośrednio od położonej poniżej jego Doliny Wielickiej. Niegdyś wraz z Litworowym Szczytem określany był zbiorczą nazwą Wysokie Gerlachowskie – z uwagi na położenie w pobliżu najwyższego szczytu Tatr, Gerlacha.
Historia
Pierwsze pewne wejścia turystyczne:
- August Otto i Pavel Čižák, 12 sierpnia 1897 r. – letnie
- Károly Fodor, Lajos K. Horn i Jenő Serényi, 17 kwietnia 1909 r. – zimowe.
Wielka Buczynowa Turnia,
Wielka Buczynowa Turnia (słow. Veľká bučinová veža, Veľká Bučinová turnia, niem. Grosser Buchentalturm, Grosser Buczyna Turm, węg. Nagy Buczynowa-torony, Nagy-Bükkvölgyi-torony2[1]) – szczyt o wysokości 2184 m, najwyższy w grupie Buczynowych Turni. Znajduje się w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich. Jej południowymi ścianami prowadzi szlak Orlej Perci[2].
Topografia
Według Władysława Cywińskiego masyw Wielkiej Buczynowej Turni ciągnie się na zachodzie od Budzowej Przełączki (ok. 2125 m) do Buczynowej Przełęczy (2127 m) na wschodzie[2], Witold Henryk Paryski i w ślad za nim inni tatrolodzy za zachodnią granicę masywu uznaje Przełęcz Nowickiego (ok. 2105 m)[3]. Przy ujęciu W. Cywińskiego niewielka, ale wyraźnie wyodrębniona turnia nazwana Budzową Igłą znajduje się już poza masywem Wielkiej Buczynowej Turni, według W.H. Paryskiego należy do jej masywu. W południowej ścianie widnieje jeszcze kilka innych turniczek[2].
Południowe ściany Wielkiej Buczynowej Turni opadają do Dolinki Buczynowej, północne na wielkie piarżysko Zadnich Usypów w Pańszczycy. Ściana opadająca do Pańszczycy ma około 300 m wysokości i podobną szerokość. Jej zachodnim ograniczeniem jest żebro wznoszące się nad wielkim żlebem opadającym na północ z Budzowej Przełęczki, wschodnim słabo rozróżnialna grzęda. Najbardziej stroma dolna część tej ściany jest w większości płytowa i przecięta skośnie wznoszącym się Zachodem Świerza. Środkowa część jest płytowo-trawiasta, górna skalisto-trawiasta i krucha. Również żleby schodzące na północ są kruche, miały w nich miejsce groźne obrywy[2].
W południowych, opadających do Dolinki Buczynowej ścianach wyróżnia się kilka części:
- Poprzedzielane rynnami krótkie filarki opadające z dolnej części ściany południowo-wschodniej do żlebu Buczynowej Przełęczy;
- Opadająca z wierzchołka do tego samego żlebu wielka południowa depresja;
- Południowa grzęda o deniwelacji około 300 m, tworząca wschodnie zbocza Dolinki Buczynowej. W jej górnej części znajduje się Buczynowe Siodło, przez które poprowadzono szlak Orlej Perci. Poniżej niego znajduje się Buczynowa Turniczka, a poniżej jej uskoku Buczynowa Szczerbinka;
- Ściana południowo-zachodnia będąca boczną ścianą opisanej powyżej grzędy. Jest przecięta trzema żlebo-kominami[2].
Opis szczytu
Nazwa Buczynowych Turni jest pochodzenia góralskiego, natomiast podział na Wielką i Małą Buczynową Turnię oraz nazwę Buczynowej Przełęczy wprowadził ks. Walenty Gadowski w latach 1902-03[4].
Z rzadkich roślin występuje rogownica jednokwiatowa – gatunek w Polsce występujący tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[5]. Na stokach Buczynowych Turni często pojawiają się kozice[4].
Wielka Buczynowa Turnia przedstawiona jest w literaturze polskiej. W książce Na bezdrożach tatrzańskich Mariusz Zaruski opisał jak w 1908 r., przed utworzeniem TOPR-u, razem z Klimkiem Bachledą i innymi uratowali Zygmunta Dadleza. Turysta, utknąwszy w tym miejscu w skałach, spędził dwie doby czekając na pomoc[6]. Jesienią 1909 r. na ścianach tego szczytu zginął jeden z towarzyszy Ferdynanda Goetla. Jego i pozostałych uratował dopiero co powstały TOPR. Goetel opisał to w opowiadaniu W Buczynowej Turni, które przed wojną było w czytankach szkolnych[7].
Pierwsze turystyczne wejścia:
- latem – ks. Walenty Gadowski, Antoni Panek, 19 sierpnia 1902 r.,
- zimą – Leon Loria, Jan Małachowski, Stanisław Zdyb, 25 kwietnia 1911 r.[3]
Wielka Kopa Koprowa,
Wielka Kopa Koprowa (niem. Velka Kopa, Großer Schafberg, słow. Veľká kopa, węg. Velka Kopa, Nagy-Koprova-tető, 2052 m[1]) – najwyższy szczyt Liptowskich Kop (Liptovské kopy) położony pomiędzy Garajowymi Kopami – dokładniej Wielką Garajową Kopą (Veľká Garajova kopa) – od których oddziela go Garajowa Przełęcz Wyżnia (Vyšné Garajovo sedlo, 1925 m), a Gołymi Wierchami – dokładniej Zadnim Gołym Wierchem (Zadný Holý vrch) – od których oddziela go Turkowa Przełęcz (Turkovo sedlo, 1947 m)[2].
Topografia
Od wierzchołka Wielkiej Kopy Koprowej odchodzi pięć bocznych grani Liptowskich Kop:
- północno-wschodnie poprzez Garajową Przełęcz Wyżnią. Jest to przedłużenie głównego grzbietu Kop Liptowskich,
- południowo-wschodnie, nazywane Kudłatą Grańką (Kudlatý hrebienok), oddziela Dolinkę Garajową (Garajova dolina) od Dolinki Turkowej (Turkova dolina),
- południowo-zachodnie poprzez Turkową Przełęcz. Jest to przedłużenie głównego grzbietu Kop Liptowskich,
- zachodnia grań, odchodząca w pobliżu Turkowej Przełęczy z Brdarowymi Grapami (Brdárove grapy) oddzielonymi od masywu Wielkiej Koprowej Kopy przez przełęcz Brdarowy Przechód (Brdárov priechod). Ramię to oddziela dolinę Koprowicę (Kôprovnica) od Doliny Szpaniej (Špania dolina),
- północno-zachodnia grań z Magurą Rycerową, którą oddziela przełęcz Wyżni Rycerowy Zawracik (Vyšný Licierov závrat, 1945 m). Grzbiet ten w Wyżniej Magurze Rycerowej (Veľká Licierova magura, 1995 m) rozdziela się na dwa ramiona, z których jedno odchodzi w kierunku północnym przez Niżni Rycerowy Zawracik (Nižný Licierov závrat, 1857 m) do Rycerowej Kopy (Licierova kopa, 1902 m). Drugie ramię kieruje się na zachód przez Pośrednią Magurę Rycerową (Prostredná Licierova magura, 1933 m), w której rozdwaja się, a jego północne i zachodnie ramię ograniczają Rycerowy Żleb (Magurský žľab). Z tym żlebem sąsiaduje Małe Rycerowe (Predné Licierovo). Wielkie Rycerowe (Zadné Licierovo) wcina się pomiędzy północno-wschodnie ramię Wyżniej Magury Rycerowej a północno-zachodnie ramię Wielkiej Kopy Koprowej. Ta rozległa kotlina podchodzi pod Wielką Kopę Koprową[3].
Opis
Wielka Kopa ma kopulasty i trawiasty wierzchołek. Dawniej była wypasana, pasły tutaj miejscowości Kokawa i Wychodna. Dokumenty pasterskie wymieniają tę górę już w latach 1670 i 1715, w druku wymienia ją Matej Bel w 1736 jako Koprowa Wielka. Od 1949 jest obszarem ochrony ścisłej i jest niedostępna dla turystów. Zimą schodzą z niej ogromne lawiny. Badaniami naukowymi Wielkiej Kopy zajmowali się polscy naukowcy: M. Jurek (1928–1929), Mieczysław Klimaszewski, Jerzy Młodziejowski (1930–1934). Sam wierzchołek o powierzchni ok. 3000 m² zbudowany jest z białych granitów z wtrąceniami z gnejsów. Występują na niej rowy grzbietowe i inne polodowcowe formy[4]. Przez polskich topografów wraz z całymi Liptowskimi Kopami zaliczana do jest do Tatr Wysokich, przez część topografów słowackich do Tatr Zachodnich. Drogi na szczyt były znane od dawna pasterzom i kłusownikom. Pierwsze odnotowane wejście turystyczne zimowe – Józef Grabowski z pięcioma osobami towarzyszącymi – 3 marca 1912 r.[5]
Wielka kopa Królowa,
Wielka Kopa Królowa (1531 m n.p.m.) – kopulaste wzniesienie we wschodniej części Tatr Zachodnich, odgraniczające od siebie górne piętra doliny Jaworzynki i Doliny Olczyskiej.
Topografia
Znajduje się w długiej północno-wschodniej grani Kasprowego Wierchu, pomiędzy Przełęczą między Kopami (1499 m) a przełęczą Diabełek (ok. 1470 m). Na wierzchołku Wielkiej Kopy Królowej grań ta zmienia kierunek o 90° i poprzez Diabełka opada w północno-zachodnim kierunku. Natomiast północno-wschodni stok Wielkiej Kopy Królowej opada do Królowej Polany. W północnym kierunku, spod przełęczy Diabełek opada do Doliny Olczyskiej wielki Żleb Roja. Południowo-wschodnie stoki Wielkiej Kopy opadają łagodnie na Królową Rówień. Stanowiły one dawniej część Hali Królowej. Stoki północne stanowiły już tereny Hali Jaworzynki.
Nazewnictwo
Choć Wielka Kopa Królowa jest o 46 m niższa od Małej Kopy Królowej, niekonsekwencja w nazewnictwie jest jedynie pozorna. Wielka Kopa ma większą wysokość względną i jest masywniejsza, zwłaszcza ze strony Królowej Równi – a to właśnie tamtejsi górale nadali nazwy okolicznym szczytom. Pasterze z Hali Jaworzynki Wielką Kopę nazywali po prostu Kopą Królową, Mała Kopa Królowa nie została przez nich nazwana. Dalsza część nazwy Wielkiej Kopy Królowej, podobnie jak wiele innych obiektów w tym rejonie, pochodzi od nazwiska góralskiego Król, dawnych właścicieli Hali Królowej. Walery Eljasz-Radzikowski w 1873 r. pisał: „Królewskie miano dostało się dwóm czubom góry od jej właściciela, Podhalanina co się zowie Królem”. Przekręcenie nazwy na „Kopa Królowej” jest błędne.
Opis szczytu
Wielka i Mała Kopa Królowa zbudowane są z wapieni, wygładzone zostały przez lodowiec. Dawniej, gdy Wielka Kopa Królowa była wypasana, jej stoki były całkowicie niemal trawiaste, a częściowo piarżyste. Po zaprzestaniu wypasu niemal całkowicie zarosły już kosodrzewiną. Nagie pozostają jeszcze tylko strome północne stoki. Niezarośnięte przez kosodrzewinę stoki Małej i Wielkiej Kopy Królowej to siedlisko bogatej flory roślin. Całe darnie tworzą polodowcowe relikty: dębik ośmiopłatkowy i wierzba zielna. Licznie występuje goryczuszka orzęsiona, sesleria tatrzańska, kilka gatunków skalnic, a wśród kosówki spotyka się rzadkiego powojnika alpejskiego[1]. M.in. występują tutaj potrostek alpejski i ukwap karpacki – bardzo rzadkie rośliny, w Polsce występujące tylko w Tatrach i to w nielicznych miejscach[2].
Wielka Śnieżna Jaskinia,
Jaskinia Wielka Śnieżna (Wielka Jaskinia Śnieżna, System Jaskiniowy Nad Kotlinami - Śnieżna) – najgłębsza i najdłuższa jaskinia Polski oraz najgłębsza jaskinia Tatr. Niektóre części jaskini są słabo zbadane i udokumentowane. Długość odkrytych dotychczas korytarzy wynosi 23 753 metry, a deniwelacja 824 metry.
Jaskinia Wielka Śnieżna jest określeniem obejmującym 5 jaskiń poznawanych niezależnie od siebie i w wyniku odkryć w pewnym momencie (w różnych latach) łączonych ze sobą. Są to: Jaskinia Śnieżna, Jaskinia Wielka Litworowa, Jaskinia nad Kotlinami, Jasny Awen i Jaskinia Wilcza.
Wielki Biały Staw,
Wielki Biały Staw, Biały Staw Kieżmarski, Biały Staw (słow. Veľké Biele pleso, Kežmarské Biele pleso, Biele pleso, niem. Weißer See, Großer Weißer See, węg. Fehér-tó, Nagy-Fehér-tó[1]) – największy ze stawów znajdujących się w Dolinie Białych Stawów w północno-wschodniej części Tatr Wysokich na Słowacji[2].
Opis
Staw znajduje się w dolnej części doliny, na poziomie 1613 m n.p.m.[2] Jego powierzchnia według pomiarów przeprowadzonych przez TANAP w latach 1961–1966 wynosi niecały hektar (0,95 ha), starsze pomiary Józefa Szaflarskiego podają 1,056 ha. Wielki Biały Staw ma 195 m długości i 70 m szerokości (według Szaflarskiego odpowiednio 227 m i 82 m) oraz 1 m głębokości[1]. Nad staw opadają z północy zbocza Bielskiej Kopy, od wschodu góruje nad nim sylwetka Jagnięcego Szczytu[3]. Z jeziora wypływa Biały Potok Kieżmarski, będący głównym dopływem Zielonego Potoku Kieżmarskiego, do którego wpada w Dolinie Kieżmarskiej na wysokości ok. 1350 m n.p.m.[2]
Wielki Biały Staw jest otoczony osadami morenowymi. Jego dno od południowej strony jest muliste, odpływ zaś zaścielony dużymi kamieniami. Wskutek małej głębokości poziom wody w stawie i jej temperatura ulegają dużym wahaniom, co odróżnia to jezioro od innych tatrzańskich jezior tej wielkości[4].
Staw jest największym z jeziorek i oczek wodnych w Dolinie Białych Stawów, obejmowanych wspólną nazwą Białych Stawów. Kilkaset metrów na południe od niego znajduje się drugi pod względem wielkości w dolinie Stręgacznik (Trójkątny Staw), pozostałe stawy to Małe Białe Stawy, Niżni i Wyżni Rzeżuchowy Stawek oraz Żółty Stawek[2].
Historia
Polski botanik Bolesław Kotula pisał o Wielkim Białym Stawie, że jest to „brudna kałuża turzycami porosła”. W 1851 r. jezioro malował Maciej Bogusz Stęczyński, napisał też o nim wiersz, a miejsce to łączył z legendami o zaklętym rubinie. Od 1897 r. przez kilka lat obok stawu działała fabryczka olejku kosodrzewinowego, która na cele produkcji wyniszczyła w okolicy duże ilości limby i kosodrzewiny. Po 1955 r. dokonano nasadzeń limby, kosodrzewina odnowiła się już samoistnie[4]. Nad stawem w 1922 r. z inicjatywy generała Votruby zostało wybudowane małe schronisko, które miało służyć jako awaryjna baza noclegowa dla żołnierzy na wypadek konfliktu granicznego z Polską. Schronisko od założyciela zwane było Votrubova chata[4]. Dwa lata później schronisko zostało przejęte przez czechosłowackie towarzystwo turystyczne ČSTV, którego działacze próbowali nadać mu imię Janosika, jednego z najgroźniejszych zbójników karpackich, do czego jednak nie doszło[2]. Chata straciła swoje znaczenie i została rozebrana po wybudowaniu nieopodal w 1942 r. Schroniska Kieżmarskiego. Miało ono dwa piętra i istniało do 1974 r., kiedy zostało zniszczone w wyniku pożaru[4].
Dziś nad Wielkim Białym Stawem znajduje się koniec najdłuższego szlaku w Tatrach – znakowanej czerwono Magistrali Tatrzańskiej. Dawniej ścieżka prowadziła dalej granią Tatr Bielskich, końcowy odcinek został jednak zamknięty pod pretekstem ochrony przyrody i funkcjonował jako teren polowań dla dygnitarzy rządu czechosłowackiego. Przy stawie widać obecnie jeszcze fundamenty Schroniska Kieżmarskiego, postawiono tu też ławy dla turystów[2].
Wielki Staw Polski,
Wielki Staw Polski lub po prostu Wielki Staw[1] (słow. Veľký stav, niem. Großer See, węg. Nagy-tó) – jezioro położone w Tatrach Wysokich na wysokości 1665 m n.p.m., w Dolinie Pięciu Stawów Polskich u zboczy Miedzianego. Powierzchnia jeziora według pomiarów WIG z 1934 r. wynosi 34,14 ha, głębokość 79,3 m. Nowsze sondowanie przeprowadzone przez Adama Choińskiego określiło głębokość na 80,3 m[2]. Jest to drugie co do powierzchni jezioro w Tatrach po Morskim Oku (34,54 ha). Według niektórych źródeł powierzchnia Wielkiego Stawu jest w rzeczywistości większa niż Morskiego Oka, a pierwszeństwo tego ostatniego wynika z wykonania pomiaru przy wyższym stanie wody. Wcześniejsze (1909–1910) pomiary Ludomira Sawickiego określały powierzchnię Wielkiego Stawu na 35,78 ha, a Morskiego Oka na 33,42 ha[3].
Opis
Wielki Staw Polski jest najgłębszym i najdłuższym (998 m) jeziorem w Tatrach i trzecim pod względem głębokości w Polsce (najgłębsze jest jezioro Hańcza). Pojemność zbiornika wynosi ok. 13 mln m³ wody i jest to największa pojemność jeziora w Tatrach (jego pojemność stanowi 1/3 pojemności wszystkich jezior tatrzańskich). Dawny przewodnik tatrzański pisał o tym stawie: „W toniach jego schowałby się cały krakowski kościół Panny Maryji z swą wysoką wieżą, żeby tylko wierzchołek dachu z koroną nad powierzchnię wystawał”. Najwyższa odnotowana temperatura wody wynosiła 11,2 °C[4]. Ma ona barwę zieloną, a jej przejrzystość jest większa niż pozostałych jezior w dolinie i wynosiła w czasie pomiarów 13,2 m[5].
Wielki głaz – pozostałość po morenie czołowej
Wielki Staw na tle Miedzianego i Szpiglasowego Wierchu
Wielki Staw, ponad nim Niżni Kostur, Kotelnica i Gładki Wierch
Zagłębienie Wielkiego Stawu zostało wyżłobione w plejstocenie w miejscu konfluencji lodowca spływającego z kotła pod Szpiglasowym Wierchem z lodowcem z Dolinki pod Kołem i Dolinki Pustej. Wyrzeźbieniu głębokiej misy sprzyjał opór stawiany masom lodu przez pobliskie wzniesienie Wyżniej Kopy (1713 m). Dno jeziora opada stromo przy brzegach, w pobliżu środka tafli jest natomiast dość płaskie (14,4% powierzchni dna położone jest na głębokości przekraczającej 70 m)[6]. Średnie nachylenie stoków pod powierzchnią wody wynosi 19°50′[3]. Dno pokryte jest kamieniami i żwirem, a poniżej 40 m warstwą ciemnego mułu[5]. Od północnego wschodu staw zamknięty jest ryglem skalnym z wałem moreny czołowej, przerwanym w miejscu odpływu. Wielki Staw zasilany jest trzema stałymi dopływami: potokiem z kotła Szpiglasowych Stawków, potokiem z Czarnego Stawu oraz potokiem doprowadzającym wody z Dolinki Pustej i Dolinki pod Kołem. Żwir naniesiony przez ten ostatni dopływ utworzył deltę wrzynającą się od zachodu w taflę stawu. Część wód przenika do niego również podziemnie (np. z Małego i Przedniego Stawu). Wody odpływające z jeziora (średnie natężenie przepływu 0,2–0,3 m³/s) tworzą potok Roztoka, na którym znajduje się wodospad Siklawa[7].
Brzegi porasta kosodrzewina, której zarośla powoli zwiększają powierzchnię po dawnych zniszczeniach spowodowanych gospodarką pasterską. Uwagę turystów zwraca pojedynczy okaz modrzewia kilkumetrowej wysokości. Nad północno-zachodnim brzegiem, na wysokości ok. 1725 m znajduje się najstarszy szałas tatrzański, wzmiankowany już w XVII wieku, a odnowiony w roku 1986. W jego pobliżu znajdują się liczne nienazwane małe oczka wodne. W maju 1952 r. utonął w Wielkim Stawie niedźwiedź, pod którym załamała się kra (został przez pracowników schroniska wydobyty i znajduje się w Muzeum Tatrzańskim)[5]. Z rzadkich w Karpatach gatunków roślin nad brzegiem jeziora stwierdzono występowanie wełnianeczki alpejskiej i turzycy skąpokwiatowej[8].
Wielkie Koryciska,
Wielkie Koryciska – dolina w Tatrach Zachodnich, będąca orograficznie lewym odgałęzieniem Doliny Chochołowskiej. Jej wylot znajduje się w odległości ok. 1900 m powyżej górnego końca Siwej Polany. W miejscu tym droga prowadząca dnem Doliny Chochołowskiej oddala się od Chochołowskiego Potoku, a na niewielkiej polance znajduje się przy niej nieduża wiata dla turystów. Poprzez potok odchodzi droga gospodarcza prowadząca Wielkimi Koryciskami[1]. Zalesiona dolina o krętym przebiegu wcięta jest pomiędzy wzniesienia Koryciańskiej Czuby (1161 m), Krytej Czuby (1261 m) i Tyrałowej Czuby (1400 m). Po jej orograficznie lewej stronie znajdują się dolomitowe Koryciańskie Turnie, a po orograficznie prawej, poniżej szczytu Tyrałowej Czuby – polana Tyrałówka[1]. Lodowiec chochołowski tutaj nie dotarł, a lokalny się nie utworzył, V-kształtna dolina wyrzeźbiona została przez wodę[2]. Dnem doliny spływa potok Koryciańska Siklawa[3]. Na potoku w górnej części doliny znajduje się 30-metrowej wysokości próg skalny, z którego spada wodospad[2]
Dawniej tereny te wchodziły w skład Hali Krytej[4]. Rejon doliny, mającej w wielu miejscach charakter wąwozu, zbudowany jest ze skał dolomitowych i znajduje się w nim wiele osobliwości przyrodniczych. Na jego zboczach znajdują się największe w polskich Tatrach i jedyne tu naturalne skupiska sosen reliktowych[2] (górski ekotyp sosny zwyczajnej). Znajduje się tutaj jedno z dwóch tylko w polskich Tatrach (i w ogóle w całej Polsce) miejsc, w których rośnie sasanka słowacka (drugie miejsce to Małe Koryciska)[5]. Występuje także rzadki w Polsce ostrożeń głowacz, sosna drzewokosa (mieszaniec kosodrzewiny z sosna zwyczajną) i rzadka w polskich Karpatach mydlnica lekarska[6]. Wielkie Koryciska i rejon Bobrowca to jedyne w Polsce miejsca, gdzie obserwowano występowanie rzadkiego gatunku motyla – górówki pronoe. W górnej i środkowej części doliny znajdują się jaskinie: Wilcza Nora, Szczelina w Wielkich Koryciskach i Schron w Wielkich Koryciskach[7][8].
Dla turystów obszar ten jednak jest niedostępny. Znajduje się na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, nie prowadzi tędy żaden szlak turystyczny, natomiast górna część Wielkich Korycisk to obszar ochrony ścisłej Koryciska.
Wielkie Solisko,
Wielkie Solisko, nazywane też Solisko (słow. Veľké Solisko, niem. Großer Solisko, węg. Nagy-Szoliszkó[1]) – szczyt na Słowacji o wysokości 2413 m n.p.m. w bocznej grani Tatr, w tzw. odnodze Krywania (nie leży w jej głównej grani). Jest to najwyższy szczyt w Grani Soliska oddzielającej Dolinę Młynicką od Doliny Furkotnej. Położony jest pomiędzy Furkotem (Furkotský štít), od którego oddzielają go przełęcze Bystry Przechód i Bystra Ławka (Bystré sedlo), a Pośrednim Soliskiem, od którego oddziela go Wyżnia Soliskowa Ławka. W grani pomiędzy Bystrym Przechodem a Wielkim Soliskiem znajdują się kolejno[2]:
- Bystre Czuby:
-- Zadni Bystry Garb (Zadný bystrý hrb),
-- Zadnia Bystra Szczerbina (Zadná Bystrá štrbina),
-- Pośredni Bystry Garb (Prostredný bystrý hrb),
-- Bystra Szczerbina (Bystrá štrbina),
-- Skrajny Bystry Garb (Predný bystrý hrb) – najciekawsza w kształtach turniczka z grupy Bystrych Czub,
- Bystra Ławka (Bystrá lávka) – wąska przełączka, przez którą prowadzi żółto znakowany szlak turystyczny,
- Bystre Turniczki:
-- Wielka Bystra Turniczka (Veľká bystrá vežička) – najbardziej rozłożysta z czterech Bystrych Turniczek,
-- Mała Bystra Szczerbina (Malá Bystrá štrbina) – płytka przełączka, nie opada z niej do Doliny Furkotnej żaden żleb (ścianki Wielkiej i Zadniej Bystrej Turniczki stanowią jedną całość),
-- Zadnia Bystra Turniczka (Zadná bystrá vežička),
-- Pośrednia Bystra Szczerbina (Prostredná Bystrá štrbina),
-- Pośrednia Bystra Turniczka (Prostredná bystrá vežička),
-- Skrajna Bystra Szczerbina (Predná Bystrá štrbina) – wyraźnie wgłębiona przełączka, zwłaszcza widziana z Doliny Furkotnej,
-- Skrajna Bystra Turniczka (Predná bystrá vežička),
- Zadnia Soliskowa Szczerbina (Zadná Solisková štrbina) – przełęcz oddzielająca Bystre Turniczki od względnie długiej północnej grani Wielkiego Soliska, w której wyróżnia się trzy Soliskowe Kopy – Zadnią, Pośrednią i Skrajną (Zadná, Prostredná, Predná solisková kopa) oraz trzy Soliskowe Karby – Zadni, Pośredni i Skrajny (Zadný, Prostredný, Predný soliskový zárez)[3].
Na szczycie Wielkiego Soliska znajduje się duży (ok. 2,0 m wysokości) blok skalny w kształcie grzyba[4].
Wielkie Solisko bywa uważane także za szczyt dwuwierzchołkowy. Drugi, niższy wierzchołek bywa wyodrębniany jako Pośrednie Solisko.
Na szczyt nie prowadzi żaden znakowany szlak turystyczny. Pierwsze odnotowane wejścia:
- latem – Karol Englisch, Paul Spitzkopf senior – 19 lipca 1903 r.
- zimą – Gyula Hefty, Lajos Rokfalusy 21 stycznia 1912 r.[4]
Wierch pod Fajki,
Wierch pod Fajki (słow. Vrch pod Fajki, niem. Orgelpfeifen, węg. Orgonasípok, ok. 2135 m n.p.m.[1]) – dwuwierzchołkowy szczyt w północnej grani Skrajnego Granatu biegnącej od Skrajnego Granatu w kierunku Żółtej Turni (na północ od wschodniej grani Świnicy, przez którą prowadzi szlak Orlej Perci). Znajduje się w tej grani między Pańszczycką Przełęczą (ok. 2115 m) i Przełączką pod Fajki (ok. 2095 m)[2]. Wschodnie ściany opadają do Pańszczycy, zachodnie do Kotła Czarnego Stawu Gąsienicowego. Mają wysokość około 200 m. Ściana zachodnia ograniczona jest żlebami spadającymi z Żółtej i Pańszczyckiej Przełęczy. Na samej jej górze tkwi lita skała o wysokości 30 m, opadająca na płytowy zachód, poza tym ściana jest skalisto-trawiasta. W dolnej części ma 2 żebra; lewe to Filar Fajek (ponad nim jest turniczka), w prawym, bardzo kruchym, znajdują się dwie urwiste turnie. Żebra oddziela głęboko wcięty i kruchy żleb, u góry przechodzący w pionowy komin[2].
Z Wierchu pod Fajki wyrastają liczne skalne formacje[3]. Najwyższy południowo-wschodni wierzchołek znajduje się w środkowej części grani. Jest trudno dostępny (II stopień trudności w skali tatrzańskiej). Łatwiej dostępny jest niższy, północno-zachodni wierzchołek znajdujący się bliżej Żółtej Przełęczy[2], z tego też powodu przez W.H. Paryskiego uznawany był za główny[3].
Od wierzchołka północno-zachodniego na północny zachód odchodzi grzęda, w której kulminuje Pańszczycka Turnia (2105 m), oddzielona Przełączką pod Fajki[3]. Na północny wschód odchodzi druga, krótka grzęda, tworząca obramowanie dla żlebu spadającego z Przełączki pod Fajki. Wierch pod Fajki jest więc szczytem zwornikowym[4].
Polska nazwa nawiązuje do „fajek”, czyli turni występujących w grani. Niemiecką i węgierską nazwę wprowadził Gyula Komarnicki w 1918 r. – jego motywy nie są znane, obie oznaczają bowiem „piszczałki organowe”[1].
Pierwsze wejścia
- Na północno-zachodni wierzchołek (niższy): Janusz Chmielowski i Jan Bachleda Tajber, 17 lipca 1895 r.,
- Na południowo-wschodni wierzchołek: Janusz Chmielowski i Józef Gąsienica Tomków, 2 sierpnia 1908 r.,
- Zimą (obydwa wierzchołki): Jerzy Cybulski, Józef Lesiecki, Stanisław Zdyb, 22 lutego 1910 r.[3]
Wiercicha Dolina,
Dolina Wierchcicha (słow. Zadná Tichá dolina) – górna część Doliny Cichej (Tichá dolina). Położona jest na terenie słowackich Tatr, pod ich główną granią. W górnej części odchodzi od niej w kierunku wschodnim odgałęzienie – Dolina Walentkowa (Valentkova dolina, Kamenná Tichá dolina).
Topografia
Od południa nad doliną zawieszone są niewielkie dolinki boczne:
- Wielkie Rycerowe (Zadné Licierovo), które podchodzi pod Wielką Kopę Koprową (Veľká kopa, 2052 m n.p.m.) pomiędzy szczytami Magury Rycerowej (1907 m), Rycerowej Kopy (Licierova kopa, Magura, 1901 m) i Zadniej Rycerowej Kopy (Zadná Licierova kopa, 1958 m),
- Zadnie Rycerowe (Temná Tichá dolina), otoczona szczytami Zadniej Rycerowej Kopy, Wielkiej Garajowej Kopy (Veľká Garajova kopa, 1969 m), Zadniej Garajowej Kopy (Tichý kopec, Zadná Garajova kopa, 1949 m) i Małej Garajowej Kopy (Malá Garajova kopa, 1929 m).
Dolina Wierchcicha graniczy:
- od południa i południowego wschodu z Doliną Koprową (Kôprová dolina), rozdziela je odchodząca od Gładkiego Wierchu grań Liptowskich Kop (Liptovské kopy) ze szczytami: Wielka Kopa Koprowa i Cichy Wierch (Tichý vrch, 1979 m),
- od wschodu z położoną na terenie Polski Doliną Pięciu Stawów Polskich, rozdziela je odcinek głównej grani Tatr od Gładkiego Wierchu (Hladký štít, 2065 m) do Walentkowego Wierchu (Valentková, 2156 m),
- od północy z należącą do niej Doliną Walentkową, rozdziela je grań Walentkowego Wierchu.
Opis doliny
Nazwa Wierchcicha oznacza górną część Doliny Cichej. Dawniej używano też nazwy „Wiercicha”. Dolina tworzy dwa piętra, przegradzający je próg jest słabo zaznaczony. Nieckowate dolne piętro jest podmokłe i przegrodzone wałem morenowym rozmytym przez wody. Górne piętro tworzy kilka wyrównanych tarasów nachylonych nieco ku dolinie. Przez dolinę przepływa górny odcinek Cichej Wody Liptowskiej – Zadná Tichá, potok spływający spod Gładkiej Przełęczy. Zasila go biorąca początek w Zadnim Rycerowym Temná Tichá.
Wierchporoniec,
Wierchporoniec, Wierch Poroniec (nazwa gwarowa Poroniec) – zalesiony grzbiet górski o wysokości 1105 m n.p.m., który według przyjętych przez większość geografów granic mezoregionów znajduje się na Pogórzu Bukowińskim (część Pogórza Spisko-Gubałowskiego), na jego granicy z Tatrami[1]. Przebiega przez niego droga Oswalda Balzera z Zakopanego do Morskiego Oka oraz droga przez Bukowinę Tatrzańską do polsko-słowackiego przejścia granicznego w Łysej Polanie. Odległość do Zakopanego – 17,6 km, do Łysej Polany – 3,7 km[2]. Znajduje się tutaj płatny parking dla samochodów osobowych. W lasach wokół wierchu występują jelenie, głuszce, czasami niedźwiedzie i wilki. w 1895 r. w polowaniu na niedźwiedzia na Wierchporońcu brał udział Henryk Sienkiewicz[3].
Dawniej na szczycie Wierchporońca i pod nim znajdowała się wypasana polana Poroniec. Właśnie od niej pochodzi nazwa szczytu. Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej Zofii i Witolda Henryka Paryskich podczas wymowy nie odmienia się pierwszego członu nazwy Wierch Poroniec. Prawidłowo mówi się: z Wierchporońca, na Wierchporońcu. Obydwa człony nazwy powinny być pisane razem[1]. Tej formy nazwy używa też w swoich przewodnikach Józef Nyka[3].
Włosienica,
Włosienica – niewielka polana na dnie Doliny Rybiego Potoku w polskich Tatrach Wysokich, położona na wysokości ok. 1315 m n.p.m.[1], ok. 1,5 km poniżej Morskiego Oka, tuż na północny wschód od Szałasisk, pomiędzy Rybim Potokiem a obecną szosą do Morskiego Oka. Nazwa ma pochodzić od porastającej ją trawy, nazywanej przez górali włosienicą lub włósienicą[2].
Włosienica stanowi odrębną miejscowość typu schronisko turystyczne[3].
W latach 1969-72 urządzono na miejscu polany, przy Drodze Oswalda Balzera, parking i pętlę szosy, można było dotąd dojechać samochodem lub autobusem. Do lat 80. XX wieku parking funkcjonował dla wszystkich turystów, obecnie parkować tu mogą jedynie pojazdy zaopatrujące bufet znajdujący się tuż za południowym skrajem polany oraz inne mające zezwolenie TPN, turystyczny ruch samochodowy bowiem jest współcześnie dozwolony jedynie do Palenicy Białczańskiej. Parkują tutaj natomiast konne furmanki wożące turystów z Palenicy Białczańskiej. W 2003 z parkingu zerwano kostkę brukową, którą wyłożono placyk przy schronisku nad Morskim Okiem. Na południe od polany znajduje się duży pawilon gastronomiczny na 180 miejsc, wybudowany w latach 1967-71. Powyżej niego, na polanie Szałasiska, położone jest letnie obozowisko taternickie PZA[4]. Istnieją plany jego likwidacji i przeniesienia obozowiska na Włosienicę – przystosowany zostanie pawilon gastronomiczny lub powstanie nowy obiekt na miejscu parkingu[5].
Wodogrzmoty Mickiewicza,
Wodogrzmoty Mickiewicza, często Wodogrzmoty, także Wodospady Mickiewicza (słow. Mickiewiczove vodopády, niem. Mickiewiczfälle, Mickiewicz-Wasserfälle, węg. Mickiewicz-vízesések[1]) – wodospady w Tatrach Wysokich utworzone z trzech większych i kilku mniejszych kaskad (od 3 do 10 m) na potoku Roztoka (w Dolinie Roztoki) wypływającym z Pięciu Stawów Polskich, ok. 1 km od jego ujścia do Białki. Trzy większe noszą nazwy: Wyżni Wodogrzmot, Pośredni Wodogrzmot i Niżni Wodogrzmot. Powstały one w miejscu, w którym woda pokonuje próg skalny, jakim Dolina Roztoki schodzi do Doliny Białki[2]. Powyżej piętrzą się urwiska Turni nad Szczotami w masywie Wołoszyna. Nad Wodogrzmotami, na stokach Roztockiej Czuby rośnie reliktowy drzewostan modrzewiowo-limbowy[3].
Wodospady te nazwane zostały Wodogrzmotami z racji huku, jaki powoduje spadająca nimi woda, zwłaszcza po dużych opadach[4]. Pierwotną nazwą ludową był Grzmot[5]. Towarzystwo Tatrzańskie w 1891 roku nadało imię Adama Mickiewicza Wodogrzmotom oraz Dolinie Rybiego Potoku na pamiątkę sprowadzenia rok wcześniej prochów wieszcza na Wawel[4]. Tablica upamiętniająca to wydarzenie została umieszczona na skale przy Niżnim Wodogrzmocie przez TT w 1891 r.[2]. Nazwa przyjęła się jedynie w odniesieniu do wodospadów, ale nie do doliny[1]. Sam Mickiewicz nie był w żaden sposób związany z Tatrami ani z Podhalem, a nawet nigdy w tych rejonach nie był. W dramacie Konfederaci barscy występują wzmianki o Tatrach, jednak Mickiewicz napisał to dzieło w języku francuskim, a szczegóły tatrzańskie są w dużej mierze zasługą tłumacza, Tomasza Augusta Olizarowskiego[1]. Według części autorów przewodników, m.in. Władysława Cywińskiego, nazwa Wodogrzmoty Mickiewicza jest nieprawidłowa i należy używać krótszej nazwy Wodogrzmoty[4]. Krótsza nazwa występuje też w przewodnikach Józefa Nyki[5][a]. Jednak oficjalna nazwa GUGiK to Wodogrzmoty Mickiewicza[6], tę nazwę jako podstawową podają także Paryscy w Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej[1], czy liczne publikacje kartograficzne (np. mapy topograficzne[b], Atlas Satelitarny Tatry i Podtatrze[7], Atlas gór Polski[8]).
Przed 1880 r. turyści nie dochodzili do wodospadów, mijając je w okolicach Starej Roztoki. Pierwszym znanym z nazwiska turystą, który widział Wodogrzmoty, był Walery Eljasz (1879, z przewodnikiem Maciejem Sieczką)[1]. Wodospady dostępne są dla turystów od 1886 r., kiedy to poprowadzono do nich ścieżki. Obecnie z kamiennego mostu wybudowanego w 1900 r. i poszerzonego w 1966 r. na drodze Oswalda Balzera wiodącej do Morskiego Oka widać dobrze jedynie Pośredni Wodogrzmot. Wyżni Wodogrzmot jest stąd ledwo widoczny, Niżni znajduje się poniżej mostu i jest niedostępny[4]. Dalej, w kierunku Morskiego Oka, na zakręcie znajduje się punkt widokowy, z którego można zobaczyć m.in. Gerlach, najwyższy szczyt Tatr[5].
Obok wodospadów z drogą Balzera krzyżuje się zielony szlak ze schroniska Roztoka do Doliny Pięciu Stawów Polskich. Stoi tu drewniany budynek, pełniący funkcję magazynu schroniska. Do lat 80. miejsce to było parkingiem i przystankiem autobusów kursujących do Morskiego Oka, dziś stoją tu przenośne toalety[4].
Wodospad Skok,
Wodospad Skok (niem. Schleierwasserfall, słow. vodopád Skoko, węg. Fátyol-vízesés[1]) – wodospad na potoku Młynica w Dolinie Młynickiej w słowackich Tatrach Wysokich. Znajduje się powyżej równi Pośrednia Polana, a poniżej Zadniej Polany[2]. Nazwa wodospadu pochodzi od słowa skok, które w języku słowackim i w gwarze podhalańskiej oznacza wodospad, w językach południowosłowiańskich próg skalny, uskok, spiętrzenie. Znajduje się on na wysokim progu skalnym przegradzającym środkową część tej doliny. Ma wysokość około 25 m. Przy dużej wodzie na górnej krawędzi progu wodospad załamuje się, wyrzucając do przodu wodny prysznic (od tego właśnie pochodzi niemiecka nazwa tego wodospadu Schleierwasserfall). Wodospad najbardziej efektowny jest na początku lata tatrzańskiego, czyli w czerwcu, wyrzuca on wówczas średnio 880 litrów wody na sekundę. Ilość spływającej nim wody jest bardzo zmienna, w marcu na przykład jest to zaledwie 54 l/s. Przerażające wrażenie wywierał wodospad podczas wielkiej powodzi w 1958, gdy spływało nim ok. 30 tys. litrów wody na sekundę, a woda ta toczyła duże kamienie[3].
W bezpośrednim sąsiedztwie wodospadu znajdują się dwa stawy; powyżej progu Staw nad Skokiem, z którego wypływa woda zasilająca wodospad, poniżej progu znajduje się Staw pod Skokiem. Obok wodospadu prowadzi żółty szlak turystyczny. Pokonuje on stromy próg skalny; miejsca najbardziej eksponowane zabezpieczone są łańcuchami[4].
Wodospady Zimnej Wody,
Wodospady Zimnej Wody (słow. Vodopády Studeného potoka, Studenovodské vodopády, niem. Kohlbach-Wasserfälle, węg. Tar-pataki-vízesések) – zespół wodospadów w Dolinie Zimnej Wody w słowackich Tatrach Wysokich, tuż poniżej miejsca połączenia dolin Małej Zimnej Wody i Staroleśnej. Dawniej wodospady te nazywano także Wodospadami Kolbachu lub po prostu Kolbachami – było to spolszczenie niemieckiej ich nazwy Kaltbach, tzn. "zimny potok". W spiskoniemieckiej gwarze i jej różnych wersjach na mapach i w literaturze najbardziej rozpowszechniona była wersja Kolbach, ale istniały także nazwy Koltbach, Kaalbach, Kahlbach, Kalbach, Kohlbach. W użyciu była także nazwa Wodospady Łysianek – powstała wskutek błędnego przetłumaczenia niemieckiej Kalbach czy Kahlbach[1].
Są to niewysokie (najwyższy ma 13 metrów wysokości), ale duże siklawy, tworzone na potrójnym polodowcowym progu doliny przez potok Zimną Wodę. Wodospady były jednym z najstarszych celów turystyki tatrzańskiej. Rozsławione zostały przez kuracjuszy i turystów wypoczywających w Starym Smokowcu. Dla odwiedzających je turystów wybudowano pierwsze tatrzańskie schronisko Rainera (obecnie już nie jest schroniskiem, lecz bufetem i muzeum nosiczów).
Wodospady te występują na długości ok. 1,5 km, na wysokości 1153 do 1276 m n.p.m. Kolejno od dołu są to:
- Długi Wodospad (Dlhý vodopád),
- Wielki Wodospad (Veľký vodopád),
- Skryty Wodospad (Skrytý vodopád),
- Mały Wodospad (Malý vodopád).
Koryto potoku Zimna Woda w okolicy wodospadów wypełnione jest wielkimi okrąglakami granitowymi. Wodospady wybiły spadającymi kamieniami w twardej granitowej skale głębokie kotły eworsyjne. Jeden z polskich turystów ok. 1865 roku pisał jednak o tych wodospadach: „...całe Węgry cudują się nad nimi... a przecież oba nie umyły się nawet do naszej Siklawy”. W rejonie wodospadów często występuje rzadki gatunek ptaka – pluszcz zwyczajny (kordusek). Przy wodospadach zdarzały się śmiertelne wypadki, szczególnie podczas robienia zdjęć.
Powyżej Wodospadów Zimnej Wody na potoku Mała Zimna Woda istnieją jeszcze dwa inne wodospady. Większy z nich, znajdujący się tuż przy czerwonym szlaku Magistrali Tatrzańskiej do Łomnickiego Stawu to Wodospad Olbrzymi, niżej w lesie położony jest mniejszy Troisty Wodospad. Według niektórych przewodników są one także zaliczane do Wodospadów Zimnej Wody.
Wołoszyn,
Wołoszyn (niem. Walachenkopf, słow. Woloszyn, węg. Woľoszyn[1]) – potężny grzbiet w Tatrach Wysokich, rozdzielający Dolinę Waksmundzką od Doliny Roztoki. W regionie przełęczy Krzyżne łączy się z masywem Koszystej, stanowiącym drugą z końcowych odnóg wschodniej grani Świnicy[2].
Przebieg grani
Grań zaczyna się od połączenia z masywem Koszystej w regionie Krzyżnego. Zwornikiem nie jest sama przełęcz, lecz trawiasta równinka nieco na wschód od siodła. Najbliższymi wierzchołkami sąsiadującymi z Wołoszynem są Kopa nad Krzyżnem i Waksmundzki Wierch.
Wołoszyn ma kilka kulminacji oddzielonych płytkimi przełęczami, w kierunku od Krzyżnego są to[3]:
- Mały Wołoszyn – 2144 m
- Wołoszyńska Szczerbina – 2141 m, miejsce schodzenia niebezpiecznych lawin. W kierunku Doliny Roztoki odchodzi od niej Żleb pod Krzyżnem.
- Wielki Wołoszyn – 2151 m, najwyższy wierzchołek masywu. Do Doliny Roztoki opada z niego Urwany Żleb
- Wyżnia Wołoszyńska Przełęcz – 2061 m, w kierunku polany Nowa Roztoka schodzi z niej żleb Koryto
- Pośredni Wołoszyn – 2117 m, wznosi się nad Nową Roztoką, w jego zboczach znajduje się Biały Żleb
- Niżnia Wołoszyńska Przełęcz – 2036 m, w kierunku Doliny Roztoki opada z niej Skalnisty Żleb
- Skrajny Wołoszyn – 2092 m, nad górnym piętrem Hali Wołoszyn, z Ciemnistym Żlebem
- Wierch nad Zagonnym Żlebem – 2037 m. Na wysokości tej kulminacji w kierunku Doliny Roztoki odchodzi grań Zagonnego Wierchu zakończona Turnią nad Szczotami (1741 m), której zbocza zwane Szczotami opadają w kierunku Wodogrzmotów Mickiewicza. Ze zboczy Wierchu nad Zagonnym Żlebem i przełączki oddzielającej go od Skrajnego Wołoszyna schodzą Gaisty Żleb i Szeroki Żleb Wołoszyński
- przełęcz Karbik – 1989 m, w kierunku Wodogrzmotów Mickiewicza opada z niej Zagonny Żleb
- Turnia nad Dziadem – 1901 m. Z jej zboczy opada Siwarny Żleb. W żebrze skalnym pomiędzy Siwarnym a Zagonnym Żlebem wznosi się nad Wodogrzmotami formacja skalna (tzw. fajka) – Dziad[3].
Opis
Zbocza Wołoszyna widoczne z szlaku poprowadzonego przez Dolinę Roztoki poprzecinane są nie tylko licznymi lawinowymi żlebami. Wznoszą się z nich także liczne formacje skalne, tzw. Szczoty, liczące od 500 do 700 m wysokości[3].
We wschodnim zboczu znajdują się dwie jaskinie: Jaskinia Wołoszyńska Niżnia i Jaskinia Wołoszyńska Wyżnia, natomiast w południowo-wschodnim – Dziura nad Nową Roztoką i Dziura nad Roztoką[4].
Zbocza Wołoszyna porośnięte są do wysokości ok. 1600 m borem limbowym, wyżej rośnie kosodrzewina. W górnych regionach roślinność pooddzielana jest pasami utworzonymi przez lawiny. Na wysokości 2020 m znajduje się tu najwyższe stanowisko limby w polskich Tatrach. W uroczysku Sywarne rośnie ok. 30 starych modrzewi[5].
Wołoszyn to ostoja niedźwiedzi (w zboczach znajdują się ich gawry), kozic i świstaków tatrzańskich. Pod względem przyrodniczym jest to jeden z cenniejszych masywów tatrzańskich. Starania Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego doprowadziły do objęcia go rezerwatem przyrody już w 1936[6]. Z rzadkich w Polsce gatunków roślin występuje sosna drzewokosa, obserwowano też wielosiła błękitnego, ale najprawdopodobniej był on pochodzenia synantropijnego[7].
Najłatwiejsza droga zimą prowadzi na Wołoszyn od Krzyżnego. Wszystkie stoki masywu są bardzo narażone na lawiny. Widok ze szczytu jest rozleglejszy niż z Krzyżnego[3].
Historia
Nazwa Wołoszyna (Wołosczynska) pojawia się w nadaniu królewskim Władysława IV z 1637 r. Przypuszcza się, że nazwa Wołoszyn pochodzi od pasterzy wołoskich. Po raz pierwszy w literaturze grzbiet był wymieniany na początku XIX wieku. Christian Genersich w 1807 wspominał o szczycie Volossin, zaś Stanisław Staszic w 1811 r. o Wołoszyni gorze (pojęcie to rozciągał na całą grań od Świnicy poprzez Kozi Wierch, Granaty i Buczynowe Turnie). W 1883 Aleksander Świętochowski pisał: Niepodobna przejść obojętnie obok uroczego Wołoszyna. Szczyt był ulubionym wierzchołkiem Andrzeja Struga, który był na nim dziewięć razy[6].
Ks. Walenty Gadowski (pomysłodawca Orlej Perci) w kształcie Wołoszyna dopatrzył się podobieństwa do dwugarbnego wielbląda i wprowadził inne nazwy w masywie Wołoszyna: Szyja Wielbłąda, Siodło Wielbłąda, Przedni Garb i Zadni Garb. Nazwy te jednak nie przyjęły się[8].
Na zboczach Wołoszyna wypasano dawniej owce, okoliczne tereny należały do Hali Wołoszyńskiej. Urwiste stoki od strony Doliny Roztoki były miejscem uczęszczanym przez kłusowników, polujących na kozice i świstaki, a nawet niedźwiedzie[8].
Pierwsze odnotowane wejście turystyczne: ks. Eugeniusz Janota, Maksymilian Nowicki i przewodnik Maciej Sieczka 16 sierpnia 1867. Prawdopodobnie na Wołoszyn od strony Rusinowej Polany zimą, 28 lutego 1867 r. podeszli dwaj zakopiańczycy (możliwe, że kłusownicy), ale nie ma dokładniejszych danych o tym wejściu. Odnotowane pierwsze turystyczne wejście zimowe: Mieczysław Karłowicz, Roman Kordys 25 stycznia 1908[3]. W dniach 15-17 lipca 1903 ks. Walenty Gadowski oznakował pierwszy odcinek Orlej Perci, rozpoczynając pracę od Wodogrzmotów Mickiewicza i idąc przez Polanę pod Wołoszynem i grzbiet Wołoszyna na Krzyżne. Odcinek ten został zamknięty w 1956, a teren objęto ścisłym rezerwatem przyrody[9].
Z Wołoszynem związane jest podanie o smoku Wołoszynie, będące być może echem dawnego kultu Welesa. Góra miała wyrosnąć w miejscu, w którym olbrzymi gad zakończył swoje życie[10]. Góralskie legendy wspominają także o skarbach znajdujących się w rejonie Szczot. Stanisław Zieliński w szkicach W stronę Pysznej opisuje opowieści funkcjonujące wśród turystów o obozowisku młodych ludzi ukrywających się ze względów politycznych na początku lat 20. XX wieku w urwiskach Wołoszyna.
Wołowa Turnia,
Wołowa Turnia (słow. Volia veža, dawniej Volova veža[1], 2373 m) – turnia w Wołowym Grzbiecie (Volí chrbát) w Tatrach Wysokich. Znajduje się w głównej grani Tatr na granicy polsko-słowackiej, pomiędzy Wielką Rogatą Szczerbiną (Veľká Rohatá štrbina, ok. 2355 m) na północnym zachodzie, a Żabią Przełęczą Mięguszowiecką (Východná volia štrbina, ok. 2315 m) na południowym wschodzie[2].
Nazwa turni pochodzi od Wołowego Grzbietu. Jej bryła przypomina nieco piramidę. Widok z jej szczytu jest o wiele mniej rozległy niż z pobliskich Rysów[3]. Wołowa Turnia wznosi się nad Wołową Kotlinką (górne piętro Doliny Mięguszowieckiej na południu i Czarnostawiańskim Kotłem po południowej, polskiej stronie[2].
Z rzadkich w Polsce gatunków roślin stwierdzono występowanie na Wołowej Turni rogownicy jednokwiatowej[4].
Topografia
Ściana południowa
Jest jedną z głównych taternickich atrakcji Doliny Mięguszowieckiej. Wyróżnia się w niej 3 dobrze wyodrębnione części. Część prawa (patrząc od dołu) ograniczona jest z prawej strony wielką depresją Żabiej Przełęczy Mięguszowieckiej, z lewej południowym żebrem zwanym Żebrem Świerza. Część środkowa o wysokości do 250 m jest głównym celem wspinaczkowym i znajdują się w niej najtrudniejsze drogi wspinaczkowe. Budują ją lite płyty bez traw i kruszyzny. Ograniczona jest z lewej strony południowo-zachodnim filarem zwanym Filarem Puškaša. Kilkadziesiąt metrów poniżej szczytu łączy się on z Żebrem Świerza. Lewa część Filara Puškaša opada do żlebu z Wielkiej Wołowej Szczerby. Ma skośną postawę, w dolnej części wysokość 80 m i zachodnią ekspozycję. Wreszcie trzecia część ściany ma wystawę południowo-zachodnią. Na wysokości około 70 m jej prawą część przecina Wołowa Półka. Jej przedłużeniem po lewej stronie ściany jest ciąg opadających na lewo gzymsów i pęknięć, tzw. Wołowa Rampa[2].
Ściana północna
Ściana północna ma wysokość ok. 300 m i ograniczona jest dwoma kominami schodzącymi z Żabiej Mięguszowieckiej Przełęczy oraz z Wielkiej Wołowej Szczerbiny. Drugi z kominów nazwano Kominem Stanisławskiego. Podstawę ściany stanowi Zachód Grońskiego, a najniższy punkt ściany znajduje się po prawej stronie żlebu z Żabiej Mięguszowieckiej Przełęczy. W ścianie tej wyróżnia się kilka wyraźnych pięter:
Najniższa część to strome ścianki o wysokości od około 50 m po lewej stronie do 5 m po prawej stronie;
Gładkie, nachylone pod kątem 45° płyty o wysokości do 30 m. Płyty te to według Władysława Cywińskiego największe lustro tektoniczne w całych Tatrach;
Pas przewieszonych ścian mających wysokość do 20 m;
Nachylone pod kątem 45°, dobrze urzeźbione i miejscami porośnięte trawkami płyty o wysokości do 50 m;
Górne urwisko o wysokości do 60 m, po prawej stronie bardziej strome;
Kopuła szczytowa, od górnego urwiska oddzielona szeroką i poziomą półką[2].
Wołowe Stawki,
Wołowe Stawki (słow. Volie plieska) – dwa nieduże stawki w Dolinie Młynickiej w słowackich Tatrach Wysokich. Znajdują się w środkowej części doliny na dużym tarasie zwanym Zadnią Polaną, powyżej Stawu nad Skokiem, a poniżej Capiego Stawu. Stawki te to:
- Niżni Wołowy Stawek (Nižné Volie pliesko) położony na wysokości ok. 1941 m
- Wyżni Wołowy Stawek (Vyšné Volie pliesko) położony na wysokości ok. 1980 m.
Obydwa te stawki znajdują się w pobliżu szlaku turystycznego prowadzącego dnem doliny. Ich dane nie są publikowane w literaturze turystycznej, nie wspomina też o nich Wielka encyklopedia tatrzańska, są jednak zaznaczane na bardziej szczegółowych mapach, wzmiankuje też o nich Józef Nyka w swoim przewodniku.
Wołowiec,
Wołowiec (słow. Volovec) – szczyt w Tatrach Zachodnich o wysokości 2063 m n.p.m.[1][2] (według niektórych wcześniejszych pomiarów 2064 m[3]).
Topografia
Wołowiec jest zwornikiem dla trzech grani: od wschodu grani głównej z Jarząbczym Wierchem i Łopatą, od południowej strony grani głównej z Rohaczami oraz biegnącej w północnym kierunku bocznej północnej grani Wołowca przez Rakoń i Grzesia do Bobrowca. Ten jeden z najwyższych szczytów polskiej części Tatr Zachodnich wznosi się nad dolinami: Chochołowską, Rohacką i Jamnicką. Od Rohacza Ostrego oddziela go Jamnicka Przełęcz (1911 m), od Łopaty Dziurawa Przełęcz (1836 m), od Rakonia przełęcz Zawracie (1863 m)[3][1].
Opis
Kopulasty masyw zbudowany z silnie zdeformowanych skał metamorficznych (alaskity i mylonity) został w plejstocenie podcięty z trzech stron przez lodowiec. Stale przebywają na nim kozice, a piarżyska po północnej stronie szczytu zamieszkują świstaki. Wysokość szczytu dokładnie zmierzono już w 1820 r., a sam szczyt był ważnym punktem triangulacyjnym[4]. Dawniej na stokach Wołowca prowadzono wypas. Stoki położone na polskiej stronie wchodziły w skład Hali Chochołowskiej[5]. Z rzadkich w Polsce gatunków roślin stwierdzono występowanie takich gatunków, jak: mietlica alpejska, saussurea wielkogłowa, turzyca Lachenala, ukwap karpacki, wierzba szwajcarska, przymiotno węgierskie[6].
Z dość obszernego i płaskiego wierzchołka roztacza się bardzo rozległy widok. Janusz Chmielowski w 1898 pisał: „Widok ze szczytu Wołowca jest nadzwyczaj interesujący (...), ku południowemu zachodowi wachlarzowato rozłożona grupa urwistych Rohaczów (...), ku wschodowi Tatry Wysokie przedstawiające się jakby olbrzymia wyspa skalista...”. Na północno-zachodnim horyzoncie widoczna jest Babia Góra. W zachodnim kierunku widok na leżące poniżej Rohackie Stawy[4].
Przez polskich pasterzy szczyt ten nazywany był przeważnie Hrubym Wierchem. Taką nazwę tego szczytu podaje Ludwik Zejszner, który utrzymywał stałe kontakty z ludnością góralską. Słowaccy pasterze nazywali go Wołowcem i ta nazwa zwyciężyła, gdyż znalazła się na mapach sporządzonych przez austriackich kartografów. Z map tych nazwę wzięli polscy badacze Tatr i turyści, od nich przewodnicy zakopiańscy, którzy ją rozpowszechnili[5]. Pierwsze odnotowane zimowe wejście zostało dokonane przez węgierskich taterników w 1906 roku – Imre Barczę z towarzyszem[4].
Wołowiec Mięguszowiecki,
Wołowiec Mięguszowiecki (niem. Volovec, Olgaspitze, słow. Mengusovský Volovec, węg. Volovecz, Olga-csúcs[1], 2227 m) – trójwierzchołkowy szczyt tatrzański położony w krótkiej, bocznej grani odchodzącej od położonego nieco na wschód Hińczowego Zwornika, od którego oddziela go Wołowcowa Przełęcz (Volovcovo sedlo). Grań ta dzieli górne piętro Doliny Mięguszowieckiej (Mengusovská dolina) na Dolinę Żabią Mięguszowiecką (Žabia dolina mengusovská) z Kotłem Żabich Stawów Mięguszowieckich (kotlina Žabích plies) oraz Hińczową (Hincova kotlina) z Wielkim Stawem Hińczowym (Veľké Hincovo pleso)[2].
Nazwa szczytu związana jest z dawniejszym wypasem bydła w dolnej części stoków. Jest to najstarsza wołowa nazwa w Wołowym Grzbiecie i jedyna pochodzenia ludowego[3]. Wszystkie pozostałe wołowe nazwy w tym grzbiecie i dolinkach u jego podnóży utworzone zostały później, przez turystów i taterników[2].
Topografia
Szczegółowo na miejscu Wołowiec Mięguszowiecki został zbadany i opisany w 2006 roku przez Władysława Cywińskiego w 12 tomie przewodnika Tatry. Pisze on, że szczyt ten wyróżnia się ilością błędów i konfabulacji w dotychczas publikowanych opisach … Nie ten zwornik w głównej grani, nie ta ilość wierzchołków, wreszcie kompletny galimatias w opisach dróg wspinaczkowych!. Inaczej, niż podawał to polski tatrolog Witold Henryk Paryski, w jego grani są trzy wierzchołki. W.H.P. Paryski za najwyższy uznawał środkowy, tymczasem najwyższy jest północny, przewyższający go o około 20 m. Wersję Paryskiego powtórzyli także słowaccy tatrolodzy; Arno Puškáš i Ivan Bohuš; wszyscy zapewne oceniali wysokości tych wierzchołków z daleka, co jest mylące z powodu perspektywy[2].
Stoki opadające ze środkowego i południowego wierzchołka Wołowca Mięguszowieckiego do Wołowej Kotlinki są trawiasto-skaliste i łatwe do przejścia, natomiast z wierzchołka północnego opada do tej dolinki stroma, częściowo płytowa ściana o wysokości dochodzącej do 100 m, ograniczona po bokach głębokimi i kruchymi żlebkami. Do Doliny Hińczowej opada ściana o wysokości około 210 m. Spomiędzy przełączek między trzema wierzchołkami opadają depresje dzielące ją na trzy części. Depresja opadająca z przełączki między północnym i środkowym wierzchołkiem jest szeroka, płytowa i na około 1/3 i 2/3 wysokości przecięta poziomymi, trawiastymi zachodami. Depresja opadająca z przełączki między środkowym i południowym wierzchołkiem to prosty żleb opadający na piargi u podnóży ściany. Z wszystkich trzech wierzchołków opadają wybitne filary. W środkowej części filara północnego wierzchołka znajduje się wielka szara płyta, zaś w dolną część tego filara wcina się kruchy komin. Rzucają się w oczy także przewieszone skały w zachodnim filarze wierzchołka środkowego. Ma on dwa ramiona, między które wcina się pionowy komin o wysokości 10 m[2].
Wołowy Grzbiet,
Wołowy Grzbiet (niem. Ochsenrücken, słow. Volí chrbát, węg. Ökörhát[1]) – fragment głównej grani Tatr pomiędzy Czarnostawiańską Przełęczą na zachodzie a Żabią Przełęczą Wyżnią na wschodzie[2]. Jest to odcinek długości ok. 1 km o grzbiecie poszarpanym licznymi zębami turniczek. Od północy wznosi się ścianami nad Czarnostawiańskim Kotłem będącym górnym piętrem Doliny Rybiego Potoku. Ściany te osiągają wysokość do 600 m. Od południa wznosi się nad Doliną Żabią Mięguszowiecką, jedynie północno-wschodnia ściana Hińczowej Turni należy do Doliny Hińczowej[3].
Pierwszym obiektem o wołowym nazewnictwie był Wołowiec Mięguszowiecki znajdujący się w jego bocznej grani oddzielającej Dolinę Żabią Mięguszowiecka od Doliny Hińczowej. Jego nazwa jest pochodzenia ludowego i od niej pochodzi nazwa grzbietu[2]. Początkowo w Wołowym Grzbiecie nazwane były tylko 3 turnie: Hińczowa Turnia, Wołowa Turnia i Żabia Turnia Mięguszowiecka, oraz cztery szczerbiny. W istocie w grzbiecie jest więcej turni, szczerbin i innych obiektów. Jako pierwszy ich nazewnictwo uzupełnił w 1981 r. Arno Puškáš w 7 tomie swojego przewodnika. Władysław Cywiński w 12 tomie przewodnika Tatry. Przewodnik szczegółowy przetłumaczył je na język polski, w niektórych jednak przypadkach nazwy Arno Puškáša uznał za nieprawidłowe i zmienił je. Niektórym drobniejszym obiektom grzbietu Arno Puškáš nie nadał nazwy. Nazwy tych obiektów uzupełnił W. Cywiński[3]
Przez Wołowy Grzbiet nie prowadzi żaden szlak turystyczny. Jest udostępniony taternikom do uprawiania wspinaczki zarówno po polskiej, jak i słowackiej stronie. Jego grań jest trudna orientacyjnie. Zdarza się taternikom pomylić drogi zejściowe, a nawet zmusić ich do biwakowania i to przy dobrej pogodzie[3].
Wrota Chałbińskiego,
Wrota Chałubińskiego, dawniej Zawracik (słow. Vráta Chałubińského, Chałubińského brána, niem. Chałubiński-Tor, węg. Chałubiński-kapu) – wąska przełęcz (2022 m n.p.m.) w głównej grani Tatr pomiędzy Kopą nad Wrotami (2075 m) a Szpiglasowym Wierchem. W kierunku południowo-wschodnim, za Kopą nad Wrotami umiejscowiona jest Ciemnosmreczyńska Turnia (2142 m) oddzielona od Kopy Przełęczą nad Wrotami. Pomiędzy Wrotami Chałubińskiego a Szpiglasowym Wierchem znajdują się Głaźna Czuba, Głaźne Wrótka, Dziurawa Czuba, Szpiglasowa Czuba i Wyżnie Szpiglasowe Wrótka.
Przez Wrota Chałubińskiego prowadził szlak z Doliny Rybiego Potoku do Doliny Piarżystej – górnego piętra Doliny Ciemnosmreczyńskiej (Temnosmrečinská dolina). Ścieżka została przebudowana w latach 1889–1890 w łatwo dostępny szlak. Nazwę zmieniono na wniosek Walerego Eljasza-Radzikowskiego dla uczczenia zmarłego w 1889 r. Tytusa Chałubińskiego.
Po II wojnie światowej zlikwidowano szlak po słowackiej stronie (Dolina Piarżysta jest rezerwatem przyrody, szlak prowadzi tylko do Ciemnosmreczyńskiego Stawu). Po stronie polskiej Wrota Chałubińskiego dostępne są znakowanym szlakiem znad Morskiego Oka przez Dolinę za Mnichem. Szlak po wielu latach zamknięcia został otwarty w 1972 r., w 1996 został wyremontowany.
Pierwsze turystyczne wejścia letnie nie zostały odnotowane. Zimą pierwsi na przełęczy byli 7 lutego 1914 r. na nartach W. Skórczewski i przewodnik Stanisław Gąsienica Byrcyn[1]. W rejonie tej przełęczy zginęła we wrześniu 1994 roku Maria Chałubińska (z domu Berger) – żona wnuka Tytusa Chałubińskiego – Stefana[2].
We Wrotach Chałubińskiego rozpoczyna się niedostępna dla turystów droga przez Liptowskie Mury na Gładką Przełęcz.
Poza tym Wrota Chałubińskiego stanowią jeden z krańców długiego odcinka grani, która została udostępniona dla taternictwa powierzchniowego w rejonie Doliny Rybiego Potoku (odcinek Białczańska Przełęcz – Wrota Chałubińskiego)[3].
Bogata flora. Z rzadkich roślin występują: wiechlina tatrzańska, skalnica odgiętolistna, ukwap karpacki, przymiotno węgierskie i warzucha tatrzańska – gatunki w Polsce występujące tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach. Stwierdzono też występowanie bardzo rzadkiej sasanki wiosennej[4].
Wysoka,
Wysoka (słow. Vysoká, niem. Tatraspitze, węg. Tátra-csúcs[1]) – dwuwierzchołkowy szczyt o wysokości 2559 m[2], położony w grani głównej Tatr po stronie słowackiej. Wierzchołki mają prawie równą wysokość (wyższy o około 25 cm jest wierzchołek południowo-wschodni[3]), a rozdziela je położona około 22 m niżej Przełączka w Wysokiej (Štrbina vo Vysokej)[4]. Wcześniejsze źródła podawały wysokość szczytu jako 2547 m[5][6] lub 2560 m[1][7].
Wysoka należy do Wielkiej Korony Tatr[8].
Topografia
Masyw Wysokiej położony jest pomiędzy masywami Rysów (rozdziela je przełęcz Waga – sedlo Váha) i Ganku (Gánok – rozdziela je szeroka Rumanowa Przełęcz). W grani w kierunku od Wysokiej do Małego Ganku (najbardziej na zachód wysuniętego wierzchołka w masywie Ganku) wyróżnia się następujące obiekty[9]:
- Zachodnia Rumanowa Przełęcz (Západné Rumanovo sedlo),
- Rumanowe Czuby (Rumanové zuby) przedzielone przełęczą:
-- Zachodnia Rumanowa Czuba (Západný Rumanov zub),
-- Pośrednia Rumanowa Przełęcz (Prostredné Rumanovo sedlo),
-- Wschodnia Rumanowa Czuba (Východný Rumanov zub),
- Wschodnia Rumanowa Przełęcz (Východné Rumanovo sedlo),
- Bartkowa Turnia (Bartkova veža),
- Bartkowa Przełączka (Bartkova štrbina).
Słowacy grań między Wysoką a Bartkową Turnią nazywają Rumanov hrebeň[9].
Cztery najwyższe szczyty masywu, zwane Koroną Wysokiej (Koruna Vysokej), to kolejno od północnego zachodu[4]:
- Ciężki Szczyt, zwany dawniej Czeskim Szczytem (Ťažký štít), wznoszący się bezpośrednio powyżej Wagi, a od głównych wierzchołków oddzielony Przełęczą pod Wysoką,
- północno-zachodni wierzchołek Wysokiej, z krzyżem,
- południowo-wschodni wierzchołek Wysokiej,
- Smoczy Szczyt (Dračí štít), oddzielony Przełęczą pod Smoczym Szczytem, w którego południowo-wschodniej grani wyróżniają się znacznie już niższe Szarpane Turnie (Ošarpance), z których najwyższa jest Wielka Szarpana Turnia (Veľký Ošarpanec).
Południowo-wschodni wierzchołek jest zwornikiem dla dwóch bocznych grani[4]:
- Siarkańskiej Grani (Dračí hrebeň) z Siarkanem i Złomiską Turnią,
- południowo-wschodniej grani Wysokiej ze Smoczym Szczytem i Szarpanymi Turniami.
Masyw Wysokiej góruje nad dolinami[7]:
- Doliną Ciężką (Ťažká dolina) – odgałęzieniem Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina); opada do niej 550-metrowej wysokości północna ściana[10], kulminująca w obu wierzchołkach Wysokiej, poniżej której rozległe pola piargów schodzą do Zmarzłego Stawu[4],
- Dolinką Smoczą (Dračia dolinka) – północno-zachodnim odgałęzieniem Doliny Złomisk (Zlomisková dolina), która jest odnogą Doliny Mięguszowieckiej,
- Złomiską Zatoką (Kotlinka pod Dračím sedlom) – niewielkim odgałęzieniem Doliny Złomisk wciśniętym pomiędzy dwie boczne granie Wysokiej,
- Dolinką Rumanową (Rumanova dolinka) – północnym odgałęzieniem Doliny Złomisk; opada do niej wschodnia, 450-metrowa ściana, w swej górnej, mniej stromej części podzielona rozdwajającym się, wielkim żlebem i kulminująca w południowo-wschodnim wierzchołku[4].
Historia
Pierwsze odnotowane wejścia[4]:
- wejście pierwsze (przez Siarkańską Przełęcz) – Mór Déchy, Ján Ruman Driečny (młodszy) i Martin Spitzkopf, 3 września 1874 r.,
- wejście drugie (od Wagi) – Adam Asnyk, Jan Gwalbert Pawlikowski, Mieczysław Gwalbert Pawlikowski, Józef Fronek, Jakub Giewont, Józef Sieczka, Maciej Sieczka, 27 lipca 1876 r.,
- wejście zimowe – Harry Berceli, Károly Jordán, Johann Franz (senior) i Paul Spitzkopf, 11 kwietnia 1903 r.
- do historii przeszło również przejście północnych urwisk przez Aleksandra Znamięckiego i Romana Kordysa, 28 sierpnia 1908 r. Otworzyło ono w taternictwie nową epokę zdobywania wielkich i trudnych technicznie ścian.
W 1877 r. na szczycie był Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Z uwagi na rosnącą popularność szczytu Towarzystwo Tatrzańskie ułatwiło wejście na szczyt, zakładając metalowe klamry (na drodze od Wagi, tzw. droga przez Pazdury). W 1958 r. umieszczono na północno-zachodnim wierzchołku żelazny krzyż. Potajemnie uczynili to chatarzy schroniska pod Rysami[11].
Turystyka
Wysoka według wyników polskiej ankiety uważana jest za najpiękniejszy szczyt Tatr[12]. Jej ścianami poprowadzono wiele dróg taternickich. Nie jest on jednak dostępny dla turystów, nie prowadzi na niego znakowany szlak. Istnieje możliwość wejścia na ten jeden z najtrudniej dostępnych szczytów z uprawnionym przewodnikiem – raczej dla osób o aspiracjach taternickich. Grupa może liczyć nie więcej niż 5 osób, od jej uczestników wymagane jest obycie z przepaścistymi widokami i śniegami, na trasie występują znaczne trudności techniczne. Swojej wysokości i położeniu w grani Wysoka zawdzięcza bardzo rozległy widok. Tytus Chałubiński w 1879 pisał o niej: „Stąd jednocześnie i grupę Gierlachu i szczególniej Krywania doskonale opatrzysz, nie mówiąc już o zachodnich szczytach. Jeden tylko zarzut można zrobić temu punktowi, że z niego nie widzisz Wysokiej, bo ona istotnie każdej panoramie tatrzańskiej nadaje szczególny wdzięk wykwintnymi swoimi kształty”. Widok – rozleglejszy z wierzchołka południowo-wschodniego – podobny jest do panoramy z Rysów[4].
Dawniej nazwa Wysoka była używana także w odniesieniu do innych szczytów tatrzańskich – Staroleśnego Szczytu, Łomnicy i Krywania.
Wyżnia Chochołowska Dolina,
Dolina Chochołowska Wyżnia – zachodnie odgałęzienie górnej części Doliny Chochołowskiej, rozpoczynające się nieco powyżej Polany Chochołowskiej i ciągnące się po główną grań Tatr Zachodnich. W dolnej części dolina jest porośnięta lasem świerkowym. Istnieje w nim zarastająca już Polana Chochołowska Wyżnia. Dawniej była ona wypasana i stały na niej szałasy, zwane sołtysimi. Zimą 1944/45 r. mieścił się w nich sztab partyzantów radzieckich kpt. Tichonowa. Dolina wyrzeźbiona została przez lodowiec. Górna jej część pod granią główną to kocioł lodowcowy Dziurawe, ograniczony z trzech stron ścianami i stromymi zboczami Wołowca, Łopaty, Czerwonego Wierchu. Wznoszą się one na wysokość 300-350 m ponad zawalone piargami i blokami morenowymi i porastające kosówką dno kotła. Od północnej strony kocioł ten zablokowany jest wzniesieniem Kopy (1596 m). Ze znajdującego się pod nim progu skalnego wypływa kilka źródeł. Dają one początek Wyżniemu Chochołowskiemu Potokowi.
Doliną prowadzi zielony szlak turystyczny, który został wyznakowany w 1901 r., jako pierwszy w Dolinie Chochołowskiej. Wyprowadza on kamienną kotliną pomiędzy Wołowcem i Rakoniem (zwaną Szeroką Ulicą) w rejon niewielkiej przełęczy Zawracie pomiędzy grzbietami tych szczytów. Opadające do Doliny Chochołowskiej Wyżniej wschodnie zbocza Rakonia, zwane Długim Upłazem, były dawniej wypasane.
Wyżnia Filipczańska Przełęcz
Wyżnia Filipczańska Przełęcz (1434 m) – płaska, rozległa i niewybitna przełęcz w reglowym paśmie stanowiącym przedłużenie na południe Kop Sołtysich w polskich Tatrach Wysokich. Oddziela Ostry Wierch Waksmundzki (1475 m) od Suchego Wierchu Waksmundzkiego (1485 m). Wschodnie stoki spod przełęczy opadają do doliny Filipki, zachodnie do doliny Pańszczycy.
Przełęcz jest zalesiona i nie prowadzi przez nią żaden szlak turystyczny. Dawniej w dolinie Filipce nad potokiem spływającym spod Wyżniej Filipczańskiej Przełęczy znajdowała się Filipczańska Polana należąca do Hali Filipki. Od nazwy nieistniejącej już hali pochodzi też nazwa przełęczy.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
