 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
P
Pachoł, Palenica Białczańska, Palenica Jałowiecka, Pańszczyca, Pańszczyca Dolina, Pańszczycka Przełęcz, Papirusowe Turnie, Parzątczak, Parzychwost, Piarżysta Dolina, Pięciostawiańska Turnia, Pięciu Stawów Polskich Dolina, Pięciu Stawów Spiskich Dolina, Pięć Stawów Spiskich, Płaczliwa Skała, Pod Dzwonem Przełęcz, Pod Kopą Przełęcz, Pod Kopą Kondracką Przełęcz, Pod Osobitą Przełęcz, Pod Osterwą Przełęcz, Pod Kołem Dolinka, Pod Wysoką Polana, Podbańska, Podhale, Pogórza Przedtatrzańskie, Pogórze Gubałowskie, Pogórze Skoruszyńskie, Polski Grzebień, Poprad, Poprad, Popradzki Staw, Poronin, Pościel Jasińskiego, Pośredni Goryczkowy Wierch, Pośrednia Grań, Pośrednia Turnia, Przedni Staw Polski, Przednich Koperszadów Dolina, Przednie Zielone, Przełączka nad Doliną Buczynową, Przybylina, Przysłop Kominiarski, Przysłop Miętusi, Przysłop Waksmundzki, Psia Trawka, Ptak, Pusta Dolinka, Pyszniańska Dolina, Pyszniańska Przełęcz,
Pachoł,
Pachoł, Pachola (słow. Pachoľa) – znajdujący się w grani głównej Tatr Zachodnich szczyt o wysokości 2166 m n.p.m.[1] Położony jest w tej grani pomiędzy Banówką (2178 m), od której oddziela go Banikowska Przełęcz (2043 m), a Spaloną Kopą (2087 m), od której oddziela go niewielka Spalona Przełęcz (2046 m)[1]. Wznosi się ponad dziką, wypełnioną rumowiskiem skalnym Doliną Spaloną, doliną Parzychwost i polodowcowym kotłem Głęboki Worek w Dolinie Głębokiej. Na Pachole następuje załamanie grani głównej, zmienia ona tu kierunek z południowego wschodu na północny wschód. Pachoł jest też zwornikiem. W zachodnim kierunku odchodzi od niego krótka grańka, zakończona kulminacją Płaczliwego rozgałęziającą się na dwie odnogi: południowo-zachodnią Zawraty i zachodnią z lekkim odchyleniem na południe. Pomiędzy nimi znajduje się Głęboki Żleb[2].
Jest to dość wybitny i wyraźnie wyodrębniony szczyt o kształcie piramidy. Ma trawiaste i kamieniste stoki, dołem miejscami skaliste[3]. Ze szczytu Pachoła jest rozległa panorama widokowa. Szczególnie ciekawie prezentują się stąd północne ściany Banówki, grań Rohaczy i Skrzyniarek[4].
Pochodzenie nazwy szczytu jest nieznane. Powszechnie funkcjonują jej dwa warianty, Pachola i Pachoł. Podczas gdy tej pierwszej używa m.in. Józef Nyka[5], druga występuje w Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej Zofii i Witolda Henryka Paryskich[6]. Dawniej używano też nazwy Patria[4]. Wcześniejsze pomiary szczytu określały jego wysokość na 2153, 2166[6] lub 2167 m[2].
Palenica Białczańska,
Palenica Białczańska – polana w Tatrach Wysokich położona w Dolinie Białki na wysokości ok. 990 m n.p.m. Stanowi punkt końcowy dla ruchu zmotoryzowanego, zmierzającego Drogą Oswalda Balzera w kierunku Morskiego Oka. Jest tu także końcowy przystanek busów PKS, mikrobusów oraz postój góralskich fasiągów[1].
Dawniej na polanie znajdowały się szopy pasterskie górali z Białki Tatrzańskiej. W 1951 r. wybudowano murowany budynek, później kolejne. W 1962 r. na polanie zbudowano duży parking samochodowy[2]. Parkować tu może do 850 samochodów, często jednak nie wszyscy chętni mieszczą się, muszą więc zostawiać auta wzdłuż drogi lub nawet po stronie słowackiej. Parking jest płatny poza godzinami nocnymi[1]. Na Palenicy Białczańskiej mieści się najliczniej uczęszczane wejście do Tatrzańskiego Parku Narodowego: w 2005 r. weszło tędy 623 500 osób, czyli 31,5% wszystkich turystów w TPN. Niegdyś istniała tutaj również placówka Straży Granicznej, przekształcona obecnie w ośrodek wypoczynkowy pograniczników. Szosą z Palenicy do Morskiego Oka mogą jeździć jedynie odpowiednie służby, od 1998 r. zakaz wjazdu dotyczy też rowerów[1].
Palenica Jałowiecka,
Palenica Jałowiecka, Palenica (słow. Pálenica) – rozległa przełęcz na Słowacji, położona na wysokości 1572 m n.p.m.[1] w grani głównej Tatr Zachodnich, pomiędzy Siwym Wierchem (1805 m) i Zuberskim Wierchem (1747 m). Jest to najniższa przełęcz w całej grani głównej Tatr (aż do Siwego Wierchu)[2]. Około 100 m na południowy zachód od głównego siodła przełęczy, w grzbiecie znajduje się jeszcze jedno, mniej wyraźne obniżenie (1578 m)[1].
Niegdyś istniała droga wozowa z Zuberca przez Palenicę Jałowiecką i Dolinę Jałowiecką. Chociaż na niektórych odcinkach była ciężka do przejazdu, odgrywała ważną rolę – prowadził nią szlak handlowy z Orawy do Liptowa. Obecnie w wielu miejscach zanikła już zupełnie[3]. Porośnięty kosodrzewiną rejon przełęczy znajduje się w grani zataczającej łuk ponad górną częścią Doliny Bobrowieckiej Liptowskiej. Przeciwległe, północno-zachodnie zbocza opadają do tzw. Doliny Klinów – górnej części Doliny Przybyskiej. Odcinek długiego i niemal płaskiego grzbietu od Palenicy do podnóży Siwego Wierchu ma nazwę Holań[2].
W plejstocenie miało tu miejsce zjawisko transfluencji, czyli przelewania się lodowca z kotła Zadnich Kotlin przez grań. Śladem po tym są wały morenowe na zboczach[3].
Pańszczyca,
Polana Pańszczyca lub Pańszczyca – położona na wysokości ok. 1360-1440 m polana w środkowej części doliny Pańszczyca w polskich Tatrach Wysokich[1].
Polana znajduje się w świerkowym lesie nad prawym brzegiem Pańszczyckiego Potoku, pomiędzy podnóżami Łasicowej Czubki i Małej Koszystej[1]. Dawniej była to główna polana hali Pańszczyca. Stały na niej szałasy i szopy pasterskie[2].
Przez polanę, wzdłuż Pańszczyckiego Potoku prowadzi nieznakowany szlak będący łącznikiem (skrótem) między zielonym szlakiem z Wierchporońca do schroniska „Murowaniec” a czerwonym z Toporowej Cyrhli do Morskiego Oka. O licznych skrótach przy szlakach z Toporowej Cyrhli i Brzezin do schroniska „Murowaniec” Władysław Cywiński pisze: zalecać ich turystom nie wypada, zrozumieć wybory trzeba[3].
W końcowym okresie swojego użytkowania polana miała powierzchnię około 5 ha. Od dawna nieużytkowana samoistnie zarasta lasem. Badania przeprowadzone w 2009 r. wykazały, że już 60% jej powierzchni zarosło lasem. Niewątpliwie więc już w bliskiej przyszłości polana zniknie, ze szkodą dla różnorodności biologicznej[4].
Pańszczyca Dolina,
Dolina Pańszczyca lub Pańszczyca – dolina w polskich Tatrach Wysokich będąca bocznym odgałęzieniem Doliny Suchej Wody Gąsienicowej (odgałęzia się poniżej polany Psia Trawka). Nazwa Pańszczycy związana jest z nazwiskiem dawnych jej właścicieli – góralskiej rodziny Pańszczyków (Pajszczyków) z Białego Dunajca. Dawniej była wypasana (wchodziła w skład hali Pańszczyca)[1].
Topografia
Dolina ma powierzchnię ok. 5,8 km², długość ok. 6,5 km, Na południu podchodzi pod długą boczną grań Tatr, którą prowadzi szlak Orlej Perci od Skrajnego Granatu przez Buczynowe Turnie aż do przełęczy Krzyżne. Wschodnie zbocza doliny tworzy Koszysta, Rówień Waksmundzka i Suchy Wierch Waksmundzki, zachodnie grań odchodząca od Skrajnego Granatu przez masyw Żółtej Turni i Skoruśniak w widły Suchej Wody Gąsienicowej i Pańszczyckiego Potoku[2]. Dnem doliny płynie Pańszczycki Potok, mający początek na wysokości ok. 1600 m. Potok na znacznym odcinku płynie pod powierzchnią ziemi[1].
Opis doliny
Dolny odcinek porośnięty jest dobrze zachowanym lasem. Jest w nim kilka młak: Wyżnia Pańszczycka Młaka, Mała Pańszczycka Młaka i Wielka Pańszczycka Młaka. Wyżej las przechodzi w rozległe piętro bujnej kosodrzewiny rosnącej wśród rumowisk skalnych. Górna część doliny to ułożone skokowo cyrki lodowcowe wysłane moreną ablacyjną. Są to Czerwony Kocioł z Czerwonym Stawem Pańszczyckim i suchy Żółty Kocioł. Wysokogórska część doliny podzielona jest nietypowo (bo w poprzek doliny) ułożonymi grzbietami. Jeden z nich odgałęzia się od Żółtej Turni i kończy Małą Kopką (1793 m), drugi od Waksmundzkiego Wierchu i kończy Wielką Kopką (1855 m). Najwyższą część doliny tworzy wielkie piarżysko zwane Zadnimi Usypami[3].
Dolina ma odwodnienie podziemne zasilające Wywierzysko Olczyskie – odwodnienie podziemne jest niezgodne z naziemnym działem wód[1]. Wyżej, przy drodze na Krzyżne, spod kamienia bije niewielkie, czasem zanikające, źródełko. Ciekawa flora. M.in. stwierdzono tutaj występowanie bardzo rzadkiej w Polsce rośliny – żurawiny drobnoowockowej[4].
Pańszczycka Przełęcz,
Pańszczycka Przełęcz (słow. Panščické sedlo, niem. Pańszczyca-Scharte, węg. Pańszczyca-csorba, ok. 2115 m n.p.m.[1]) – najniżej położona przełęcz w północnej grani Skrajnego Granatu, pomiędzy Skrajną Pańszczycką Czubą (ok. 2140 m) a Wierchem pod Fajki (2135 m). W kierunku Czarnego Stawu Gąsienicowego schodzi z niej kruchy i piarżysty żleb, do Pańszczycy opada wielką depresją z kilkudziesięciometrowej wysokości urwistym progiem[2].
Pańszczycka Przełęcz oddziela Pańszczyckie Czuby od Wierchu pod Fajki. Pańszczyckie Czuby przez W.H. Paryskiego były traktowane jako część Skrajnego Granatu[3], z dalsza bowiem zlewają się z jego masywem. W ujęciu Władysława Cywińskiego Granaty kończą się na Wyżniej Pańszczyckiej Przełączce, Pańszczyckie Czuby zatem nie należą już do Granatów[2].
Widok z Małego Kościelca
Pierwsze wejścia turystyczne:
- Janusz Chmielowski i Józef Gąsienica Tomków, 2 sierpnia 1908 r. – letnie,
- Jerzy Cybulski, Józef Lesiecki i Stanisław Zdyb, 22 lutego 1910 r. – zimowe[3].
Nie prowadzi przez nią żaden szlak turystyczny, ale można na niej uprawiać wspinaczkę skalną (ale tylko od strony Doliny Gąsienicowej)[4]. Drogi wspinaczkowe dla taterników:
- Zachodnim żlebem (od żółtego szlaku turystycznego); 0 stopień trudności w skali tatrzańskiej, czas przejścia 30 min,
- Trawers Wierchu pod Fajki po zachodniej stronie; 0, 25 min,
- Północno-wschodnią depresją; IV, 1 1/2 godz.[2]
Papirusowe Turnie,
Papirusowe Turnie (słow. Čierne veže, niem. Papirustaltürme, Papirustürme, węg. Papirusz-tornyok[1]) – grupa trzech urwistych turni w południowo-zachodniej grani Czarnego Szczytu w grani głównej Tatr, od jego szczytu oddzielona Papirusową Przełączką, a od Wyżniego Baraniego Zwornika w masywie Baranich Rogów – Przełęczą Stolarczyka[2].
W grani Papirusowych Turni, kolejno od Przełęczy Stolarczyka, wyróżnia się następujące turnie i przełączki:
- Mała Papirusowa Turnia (Malá čierna veža),
- Mała Papirusowa Przełączka (Vyšné Čierne sedlo),
- Pośrednia Papirusowa Turnia (Prostredná čierna veža),
- Pośrednia Papirusowa Przełączka (Vyšná Papirusova štrbina),
- Wielka Papirusowa Turnia (Veľká čierna veža),
- Papirusowa Przełączka (Papirusova štrbina)[2][3].
Północno-zachodnie ściany Papirusowych Turni opadają do Szymkowego Żlebu, który wybiega na Przełęcz Stolarczyka z Doliny Czarnej Jaworowej, a dokładnie z kotlinki nazwanej Czarnym Bańdziochem. Południowe ściany tych turni są bardziej urwiste, opadają w stronę Baraniej Kotliny w Dolinie Dzikiej. Te ostatnie ściany są przecięte wybitnym, ukośnie biegnącym zachodem: Papirusową Drabiną. Poniżej niego znajdują się Papirusowe Spady. W prawej części tego urwiska można wyróżnić trzy żlebki: Skrajny Papirusowy Żlebek, Pośredni Papirusowy Żlebek i Zadni Papirusowy Żlebek[2].
Nazwy Papirusowych Turni i innych okolicznych obiektów upamiętniają dawnego poszukiwacza skarbów tatrzańskich. Pochodzący ze Śląska pomocnik stolarza na Spiszu, Johann Andreas Papirus, podczas jednej z wypraw w Tatry na jesieni 1771 r. został zaskoczony przez złe warunki pogodowe i zginął prawdopodobnie w Dolinie Dzikiej lub Dolinie Jastrzębiej[2].
Pierwsze wejścia na wszystkie trzy Papirusowe Turnie:
- Alfred Martin i przewodnik Johann Franz (senior), 16 lipca 1907 r. – pierwsze wejście letnie,
- Josef Bethlenfalvy i A. Roth, 7 kwietnia 1934 r. – pierwsze wejście zimowe[2].
Parzątczak,
Parzątczak – niewybitny szczyt o wysokości 1486 m w północnej grani Wołowca w Tatrach Zachodnich. Znajduje się w tej grani pomiędzy Bobrowcem (1663 m), oddzielony od niego wybitną Juraniową Przełęczą (1376 m), a Furkaską (1491 m), od której oddzielony jest płytką Przełęczą pod Furkaską[1]. Przez grań tę przebiega granica polsko-słowacka, jak również Wielki Europejski Dział Wodny pomiędzy Morzem Czarnym i Bałtykiem. Z Parzątczaka odchodzą 2 boczne ramiona[2]:
- od szczytu w kierunku wschodnim grzbiet Przysłopu, oddzielający Dolinę Długą od doliny Głębowiec,
- z grani pomiędzy Parzątczakiem a Juraniową Przełęczą odchodzi w kierunku północno-zachodnim krótka grzęda Wałowca oddzielająca główny ciąg Doliny Juraniowej od jej odgałęzienia – doliny Jaworzynki Juraniowej.
Parzątczak wznosi się więc nad słowacką Doliną Juraniową i polską Doliną Chochołowską (Dolina Długa i Głębowiec są jej bocznymi odnogami). Jest zalesiony, ale nieco pod szczytem, w grzbiecie Przysłopu znajduje się duża polana Jaworzyna pod Furkaską[1]. Z Doliny Chochołowskiej prowadzi przez nią wschodnimi stokami Parzątczaka droga gruntowa na Juraniową Przełęcz[3]. Polana i wschodnie stoki Parzątczaka były dawniej terenami pasterskimi Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi, wchodziły w skład Hali Jaworzyna pod Furkaską[4]. Obecnie cały ten rejon znajduje się na obszarze słowackiego i polskiego parku narodowego. Nie prowadzi tędy żaden szlak turystyczny. Dawniej istniejący szlak turystyczny z Umarłej Przełęczy przez Juraniową Przełęcz i szczyt Bobrowca na Bobrowiecką Przełęcz został zlikwidowany przez TANAP w czerwcu 2008 r.
Parzychwost,
Dolina Parzychwost (słow. dolina Parichvost) – dolina w słowackich Tatrach Zachodnich będąca największym odgałęzieniem Doliny Jałowieckiej.
Topografia
Odgałęzia się od Doliny Jałowieckiej na wysokości około 1000 m pod Małym Łyścem i podnosi w północno-wschodnim kierunku, górą podchodząc pod główną grań Tatr Zachodnich. Dolina Parzychwost ma jedną, orograficznie prawą odnogę – Dolinę Głęboką[1]. Jeśli potraktować dolinę Parzychwost oddzielnie, z wyłączeniem Doliny Głębokiej, to orograficznie prawe jej obramowanie tworzą stoki Małego Łyśca, północno-zachodni grzbiet odchodzący od Płaczliwego (Zawraty), grzbiet od Płaczliwego do Pachoła, odcinek grani głównej od Pachoła po Banówkę, boczny grzbiet odchodzący od Banówki po Rosochę i zachodni grzbiet Rosochy opadający do Trnaca[2].
Opis doliny
Dolina Parzychwost ma długość 3 km i wznosi się od 1000 po 2178 m n.p.m., więc ma dużą deniwelację względną (1178 m) przy stosunkowo niedużej długości. Początkowy odcinek głównego ciągu doliny Parzychwost jest łagodny, ale górny pod Zawratami jest bardzo stromy[2]. Doliną schodzą lawiny, w jednej z nich właśnie tutaj w marcu 1995 roku ponieśli śmierć ekolog i polityk, minister ochrony środowiska w czechosłowackim rządzie Josef Vavroušek i jego 20-letnia córka. Przyspieszyło to decyzję o otwarciu Symbolicznego Cmentarza Ofiar Tatr Zachodnich przy Schronisku Żarskim[3].
Dawniej dolina nazywana była Doliną Wielką, pod taką nazwą występuje w pisanych źródłach już w 1640 r. Była dawniej wypasana[3]. Pozostałością dawnego pasterstwa są zarastające lub już zarośnięte polany: polana Parzychwost, Nowa Hala i Praszywe. Dnem doliny płynie potok Parzychwost[4].
Turystyka
Dolina jest dostępna turystycznie. Szlaki turystyczne prowadzą zarówno głównym ciągiem doliny Parzychwost, jak i jej odnogą, Doliną Głęboką. Końcowy odcinek niebieskiego szlaku wspinającego się na Banikowską Przełęcz przez Zawraty należy do jednego z najbardziej stromych w całych Tatrach. Szlaki wiodące doliną Parzychwost i Doliną Głęboką są rzadko odwiedzane przez turystów, chociaż – jak o dolinie Parzychwost Józef Nyka pisze w swoim przewodniku Tatry słowackie – jest to jeden z najładniejszych pod względem krajobrazowym i przyrodniczym szlaków Tatr Zachodnich[3].
Piarżysta Dolina,
Dolina Piarżysta (słow. Piargová dolina) – najwyższe piętro Doliny Ciemnosmreczyńskiej (Temnosmrečinská dolina) w słowackich Tatrach Wysokich. Jest to bezwodny cyrk lodowcowy. Nazwa dokładnie oddaje charakter tej doliny; z trzech stron opadają na jej dno piargi z otaczających ją ścian skalnych. Od północy wznoszą się nad nią szczyty głównej grani Tatr na odcinku od Ciemnosmreczyńskiej Turni po Cubrynę. Od południowego wschodu dolinę ogranicza grań łącząca Cubrynę z Koprowym Wierchem, od południowego zachodu grań od Koprowego Wierchu po Wyżni Pośredni Wierszyk. Do niżej położonej Doliny Ciemnosmreczyńskiej opada piarżysty grzbiet o lodowcowym pochodzeniu[1].
Dolina Piarżysta była ulubionym miejscem polowań podhalańskich kłusowników na kozice, uważali oni tę dolinkę za jedną z głównych w Tatrach ostoi kozic. Wierzyli też, że zakopane są w niej skarby. Pochodzący z Kościeliska zbójnik Tomek Gadeja powiadał: „Ono ta duzo jest dobra w Piorzystej Dolinie”[2]. Opisy te dotyczą jednak nie tylko Doliny Piarżystej, ale i Ciemnosmreczyńskiej, którą dawniej nazywano Doliną Piarżystą, co jest nieprawidłowe[3].
Dawniej Doliną Piarżystą prowadziła droga na przełęcz Wrota Chałubińskiego. Obecnie jednak dolina ta dla turystów jest niedostępna[1].
W Dolinie Piarżystej wznosi się kilka wielkich ścian, ale taternicy zainteresowali się nimi dopiero w 1966 r. i do 1970 r. pokryli je siatką dróg wspinaczkowych. Jest ich kilkadziesiąt, w tym tylko jedna autorstwa taternika słowackiego, pozostałe drogi jako pierwsi przeszli polscy taternicy. Przyczyną może być fakt, że podejście do Doliny Piarżystej od schroniska PTTK nad Morskim Okiem jest krótsze, niż od słowackich podnóży Tatr. Władysław Cywiński pisał: Długie podejścia działają na większość taterników bardziej odstręczająco, niż najstraszliwsze nawet urwiska[1].
Pięciostawiańska Turnia,
Pięciostawiańska Turnia (słow. Veterný štít, niem. Fünfseenspitze, węg. Öt-tavi-csúcs[1]) – turnia o wysokości ok. 2515 m n.p.m. znajdująca się w długiej południowo-wschodniej grani Wyżniego Baraniego Zwornika w słowackich Tatr Wysokich. Od pobliskich wierzchołków Juhaskiej Turni (na zachodzie) i Sępiej Turni (na wschodzie) oddzielona jest dwiema przełęczami, odpowiednio: Pięciostawiańską Przełączką i Sępią Przełączką. Podobnie jak sąsiadujące obiekty nie jest ona dostępna żadnymi znakowanymi szlakami turystycznymi, na jej wierzchołek wstęp mają jedynie taternicy. Najdogodniej osiągnąć turnię od strony Sępiej Przełączki[2].
W północnych ścianach Pięciostawiańskiej Turni, opadających do Doliny Dzikiej, znajduje się Dzika Galeria – wielki system tarasów prowadzący spod Spiskiej Grzędy aż pod wierzchołek Sępiej Turni. Z kolei na południe od grani odgałęzia się długa grzęda, kończąca się w okolicach Spiskiego Kotła w Dolinie Pięciu Stawów Spiskich[2].
Polska, niemiecka i węgierska nazwa Pięciostawiańskiej Turni pochodzi od położonej poniżej niej Doliny Pięciu Stawów Spiskich. Słowacka nazwa natomiast została utworzona sztucznie bez związku z innymi nazwami, po jej przetłumaczeniu na język polski otrzymamy Wietrzny Szczyt[1].
Pierwsze wejścia turystyczne:
- Gyula Dőri i Károly Jordán, 18 lipca 1901 r. – letnie,
- Eugen Fehér i Milan Valovič, 23 kwietnia 1953 r. – zimowe[2].
Pięciu Stawów Polskich Dolina,
Dolina Pięciu Stawów Polskich (słow. Dolina Piatich Poľských plies, niem. Fünfseetal, węg. Lengyel-Öt-tó völgye) – dolina w polskich Tatrach Wysokich[1].
Nazewnictwo
Pierwotna, ludowego pochodzenia nazwa doliny to Pięciostawy[2]. W początkach turystyki tatrzańskiej wprowadzono nazwę Dolina Pięciu Stawów. Okazała się myląca, gdyż w słowackich Tatrach jest druga dolina o tej samej nazwie. Dla odróżnienia tych dolin uzupełniono więc obydwie nazwy i obecnie jest Dolina Pięciu Stawów Polskich i Dolina Pięciu Stawów Spiskich. Nazwy są trochę przydługie, w potocznym języku polskich i słowackich bywalców Tatr używa się nazw „Pięć Stawów” i „Pięć Spiskich”. Nazwa obydwu dolin pochodzi od znajdujących się w nich jezior (w Tatrach zwanych stawami), ale w rzeczywistości zarówno po polskiej, jak i słowackiej stronie Tatr w dolinach tych jest nie pięć, ale sześć stawów. Najprawdopodobniej po polskiej stronie najmniejszy z nich (Wole Oko) uznano za niegodny nazwy stawu[3].
Topografia
Stanowi odgałęzienie Doliny Białki, górne piętro Doliny Roztoki, oddzielone od niej wysoką ścianą stawiarską. Dolinę otaczają następujące granie i szczyty:
- grań główna Tatr od Świnicy przez Walentkową Grań do Gładkiego Wierchu – na tym odcinku graniczy z Doliną Cichą,
- Liptowskie Mury i dalszy ciąg grani do Szpiglasowego Wierchu, które oddzielają ją od Doliny Koprowej,
- północno-wschodnia grań Szpiglasowego Wierchu od Szpiglasowego Wierchu przez grzbiet Miedzianego po niższy, północny wierzchołek Opalonego Wierchu – tutaj dolina graniczy z Doliną Rybiego Potoku,
- ramię odchodzące od północnego wierzchołka Opalonego Wierchu przez Świstową Czubę do wysokiej ściany stawiarskiej, z której spada wodospad Siklawa. Oddziela Dolinę Pięciu Stawów Polskich od Doliny Roztoki,
- wschodnia grań Świnicy od Świnicy po Kozi Wierch, oddzielająca ją od Doliny Gąsienicowej[3].
Górne piętra tworzą dwie zawieszone dolinki: Dolinka Pusta i Dolinka pod Kołem. Na rozszerzeniu doliny wyróżnia się: Wyżnie Solnisko, Niżnie Solnisko, Nowe Solnisko, Stare Solnisko. Oprócz szczytów wznoszących się w graniach, w dolinie są jeszcze mniejsze wzniesienia: bula Niedźwiedź pod Miedzianem i Walentkowa Kopka w Dolince pod Kołem[4].
Opis doliny
Wysokogórska, polodowcowa dolina o długości 4 km, szerokości 2 km i powierzchni 5,5 km², położona jest na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, na wysokości ok. 1625–1900 m n.p.m. Mieczysław Klimaszewski uważał, że jest ona "zawieszonym i nieodmłodzonym odcinkiem doliny plioceńskiej". Krajobraz doliny tworzą granitowe szczyty Tatr Wysokich, rozległe płaśnie, gruzowiska dużych głazów, piarżyska, migotliwe tafle jezior, murawy i połacie kosodrzewiny. Lodowiec wyżłobił w dolinie obszerne dno w kształcie sierpa z wierzchołkami skierowanymi na północny zachód (pod Świnicę) i północny wschód (pod Świstową Czubę). W dolinie znajduje się kilka polodowcowych jezior o łącznej powierzchni 61 ha. Największe z nich to Wielki Staw Polski położony na wysokości 1665 m n.p.m. (31,14 ha, głębokość 79,3 m). Pozostałe jeziora to: Zadni Staw Polski, Czarny Staw Polski, Mały Staw Polski, Przedni Staw Polski oraz Wole Oko. Ostatni staw jest jeziorem okresowym i najmniejszym[2].
Dawniej dolina była wypasana, wchodziła w skład Hali Pięć Stawów. Już Towarzystwo Tatrzańskie przed II wojną światową rozpoczęło wykup terenów tej hali od górali (wykupiło 24% udziału). W 1956 r. TPN ograniczył wypas, a w latach 1963–65 poprzez wykup lub wywłaszczenia cały obszar doliny stał się własnością TPN, który zlikwidował tutaj pasterstwo. Krowy pasły się do 1968 r.[5]
Przy północno-zachodnim brzegu Wielkiego Stawu, stoi zabytkowa koliba kamienna z drewnianym, spadzistym dachem. Jest to najstarszy zachowany tego typu budynek w Tatrach, datowany na XVII wiek[2].
Flora i fauna
Zbocza gór i dno doliny porośnięte jest kosodrzewiną i innymi roślinami alpejskimi (w dolinie nie rosną drzewa, poza jednym modrzewiem nad Wielkim Stawem)[5]. Bogata gatunkowo flora. M.in. stwierdzono tutaj występowanie tojadu kosmatego, saussurei wielkogłowej, jarząbu nieszpułkowego, gnidosza Hacqueta, warzuchy tatrzańskiej, turzycy Lachenala, turzycy skąpokwiatowej i ukwapu karpackiego – bardzo rzadkich roślin, w Polsce występujących tylko na nielicznych stanowiskach (większość z nich tylko w Tatrach)[6]. Rejon doliny jest ostoją dzikich zwierząt: niedźwiedzia, kozicy, świstaków, jelenia i rysia[5].
Turystyka
Turyści odwiedzali tę dolinę od początku XIX w., byli tutaj m.in. Stanisław Staszic i Seweryn Goszczyński. Pod koniec XIX w. wytyczono sieć szlaków turystycznych. Dolina jest zwiedzana również w zimie, co nie zawsze kończy się szczęśliwie. W marcu 1976 r. z wyczerpania zginęło dwóch doświadczonych turystów, którzy w czasie mroźnej zawieruchy śnieżnej podchodzili Doliną Roztoki do schroniska w Dolinie Pięciu Stawów Polskich. Znaleziono ich martwych zaledwie kilkanaście metrów od schroniska[2].
Jako pierwsi zimą do doliny dotarli Jan Grzegorzewski i przewodnik Bartłomiej Obrochta w dniach 21–22 stycznia 1894 r.[7].
Nad Przednim Stawem położone jest schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów. Pierwsze schronisko w dolinie zbudowano staraniem Towarzystwa Tatrzańskiego w 1876 r. nad Małym Stawem (jednoizbowe, granitowe schronisko im. Ludwika Zejsznera). W 1898 r. postawiono obok niego drugie, drewniane schronisko przeniesione z Czerwonych Brzeżków (niedaleko Rusinowej Polany). Rozbudowane i remontowane w kolejnych latach przetrwało do ok. 1927 r. Trzecie z kolei schronisko, staraniem Towarzystwa Tatrzańskiego, wybudowano w latach 1924–1927 na wale morenowym na północny zachód od Małego Stawu. Było to schronisko im. Leopolda Świerza, a następnie Leopolda i Mieczysława Świerzów. W 1945 r. zostało spalone. W latach 1946–1947 na stoku Wyżniej Kopy w pobliżu ruin poprzedniego schroniska Polskie Towarzystwo Tatrzańskie zbudowało mały, prowizoryczny budynek dający schronienie turystom. Obecne schronisko, stojące nad Przednim Stawem zostało wybudowane w latach 1948–1953. Jest to najwyżej położone schronisko w polskiej części Tatr i jest nazwane imieniem Leopolda Świerza[2].
Dolina ma gęstą sieć szlaków dla turystów pieszych. Dostępna jest również zimą, zarówno dla turystów pieszych, jak i narciarzy, którzy mogą tutaj uprawiać skialpinizm. Jest też jednym z rejonów uprawiania taternictwa. Wśród taterników największym zainteresowaniem cieszy się Zamarła Turnia[3].
Pięciu Stawów Spiskich Dolina,
Dolina Pięciu Stawów Spiskich (słow. kotlina Piatich Spišských plies, niem. Fünfseenkessel, Kessel der Fünf Seen, węg. Öt-tavi-katlan, Öt-tó-katlan[1]) – dolina położona w słowackich Tatrach Wysokich, wznosząca się nad Doliną Małej Zimnej Wody (Malá Studená dolina) i oddzielona od niej ścianą stawiarską.
Opis doliny
Dolina Pięciu Stawów Spiskich jest typowym kotłem polodowcowym. Dno doliny zbudowane jest z wypukło-wklęsłych, obłych głazów polodowcowych, zwanych mutonami. Są one silnie ogładzone przez lodowiec i są to największe w całych Tatrach tego typu ogładzenia. Znajdują się tu też stawy polodowcowe, będące najwyżej usytuowanymi jeziorami w Tatrach.
Głównymi zbiornikami wodnymi doliny jest Pięć Stawów Spiskich, od których wzięła ona nazwę. Najwyżej położony z nich jest Zadni Staw Spiski (2022 m n.p.m.), największy zaś Wielki Staw Spiski. Pozostałe jeziora to Pośredni, Niżni i Mały Staw Spiski. Oprócz tych pięciu stawów w jej górnych partiach znajduje się okresowy Barani Stawek u stóp masywu Baranich Rogów, będący najwyżej położonym stawem w Tatrach (2207 m), a w sąsiedniej Dolince Lodowej – Lodowy Stawek.
Znajduje się tu Schronisko Téryego (2015 m). Przez dolinę prowadzą szlaki turystyczne na Lodową Przełęcz (Sedielko) i Czerwoną Ławkę (Priečne sedlo). Nad doliną górują wierzchołki:
- Łomnica (Lomnický štít) – 2634 m,
- Durny Szczyt (Pyšný štít) – 2621 m,
- Baranie Rogi (Baranie rohy) – 2526 m,
- Lodowy Szczyt (Ľadový štít) – 2627 m,
- Pośrednia Grań (Prostredný hrot) – 2441 m,
- Żółty Szczyt (Žltá veža) – 2385 m.
Klasyczny próg lodowcowy, którym podcięta jest Dolina Pięciu Stawów Spiskich, jest nachylony pod kątem średnio 45° i zwany Złotymi Spadami. Z dużej płyty skalnej spada tutaj wodospad – Złota Siklawa, o którym Marian Łomnicki pisał w 1865 r.: „Prześliczny widok! Z ogromnej, więcej może niż stosążniowej wysokości, spływa miejscami w kilkoro rozdzierzgniona wstęga, bielsza od najbielszego śniegu”. Powyżej progu, po jego wschodniej stronie znajduje się bardzo stroma Żółta Ściana z drogami wspinaczkowymi o dużej skali trudności.
Historia
Pierwszymi potwierdzonymi osobami, które dotarły do Doliny Pięciu Stawów Spiskich, byli angielski podróżnik Robert Townson i jego przewodnik ze Starej Leśnej (15 sierpnia 1793 r.), już wcześniej jednak zwiedzano dolinę. W zimie pierwsi byli tu Theodor Wundt i przewodnik Jakob Horvay 28 grudnia 1891 r.[2]
Pięć Stawów Spiskich,
Pięć Stawów Spiskich (słow. Päť Spišských plies, Päť plies, Spišské plesa, niem. Fünfseen, Zipser Fünfseen, Kleinkohlbacher Fünfseen, węg. Öt-tó, Kis-Tarpataki Öt-tó) – grupa pięciu jezior polodowcowych w dolnej części Doliny Pięciu Stawów Spiskich (Kotlina Piatich Spišských plies) w słowackich Tatrach Wysokich. Są to (w nawiasach kolejno nazwa słowacka, wysokość n.p.m., powierzchnia i głębokość):
- Niżni Staw Spiski (Nižné Spišské pleso, 2000 m, 0,71 ha, 4,2 m) – wysunięty najbardziej na południe, w kotlince opadającej w stronę Dolinki Lodowej
- Mały Staw Spiski (Malé Spišské pleso, 2000 m, 0,18 ha, 3,5 m) – najmniejszy, położony najbardziej na wschód, tuż nad wysokim progiem doliny (Złotymi Spadami)
- Pośredni Staw Spiski (Prostredné Spišské pleso, 2013 m, 2,36 ha, 4,6 m)
- Wielki Staw Spiski (Veľké Spišské pleso, 2014 m, 3,48 ha, 10,0 m) – największy i najgłębszy, wysunięty na zachód
- Zadni Staw Spiski (Vyšné Spišské pleso, 2022 m, 0,21 ha, 1,5 m) – wysunięty najbardziej na północ i najpłytszy.
Z Pięciu Stawów Spiskich wypływa Mała Zimna Woda (Malý Studený potok). Powierzchniowego odpływu jako jedyny nie wykazuje Zadni Staw Spiski. Z Wielkiego Stawu potok płynie do Pośredniego Stawu. Z Pośredniego Stawu woda odpływa natomiast w dwóch kierunkach:
- jeden z odpływów płynie do Małego Stawu, skąd wypływa Mała Zimna Woda, i opada przez Złote Spady, tworząc Złotą Siklawę.
- drugi odpływ płynie do Niżniego Stawu, a stamtąd przez próg skalny do dolnej części Dolinki Lodowej, gdzie ginie w rumowiskach (podziemnie wody wędrują dalej do Małej Zimnej Wody).
Płaczliwa Skała,
Płaczliwa Skała (słow. Ždiarska vidla, Plačlivá skála, niem. Greiner, węg. Határ-hegy, 2145 m n.p.m.[1]) – drugi co do wysokości szczyt Tatr Bielskich na Słowacji, znajdujący się we wschodniej części ich zachodniej połowy, w głównej grani Tatr na odcinku, na którym pokrywa się ona z główną granią Tatr Bielskich[2]
Nazwa i wysokość
Dawniejsze pomiary szczytu, podane w Wielkiej encyklopedii tatrzanśkiej, określały jego wysokość na 2146 m, wg późniejszych pomiarów słowackich Płaczliwa Skała miała wznosić się na 2141,6 m. Najnowsze pomiary lidarowe z 2018 roku wskazują na wysokość 2145,4 m[1]. W 1893 r. Walery Eljasz-Radzikowski uważał ją za najwyższy szczyt Tatr Bielskich. Wówczas szczyt ten nie miał jeszcze polskiej nazwy. Bolejąc nad tym W. Eljasz-Radzikowski opisuje go pod podaną mu przez niemieckich robotników nazwą Gabelspitze (gabel = widły). Nazwa ta jednak dotyczyła tego szczytu łącznie z Hawraniem[3]. Jeszcze dziś mieszkańcy Zdziaru nazywają tę parę Widłami[4]. Obecną nazwę podał bez wyjaśnienia Janusz Chmielowski w 1906 r[3]. Polska nazwa może pochodzić od poglądu mówiącego o wilgotnieniu ściany szczytu przed deszczem[2]. Władysław Cywiński podaje inną etymologię: „na płd.-zach. białożółtej ścianie znajdują się liczne ciemno-szare zacieki, kojarzące się ze łzami na policzkach i z daleka rzucające się w oczy.”[3]. Dawniej Płaczliwa Skała była nazywana również Striszarska, Strzyszarka, Trzystar, Trystarska, Trystarski Wierch itp., a także Stara lub Sztára. Być może nazwa ta pochodzi od skróconego sformułowania "z trzech starych jedna" – na północ od grani znajduje się Stara Polana[2]. Nazwa ta pochodzić może też od słowackiego słowa strištar, oznaczającego pasterza koni[4]. Z tego samego źródła pochodzą nazwy pobliskich obiektów: Strzystarskiej Przełęczy, Strzystarskiego Potoku, Strzystarskiego Żlebu[2]. Niemiecka wersja Greuner (dziś Greiner, czyli Płaczek) pojawiła się już w 1644 r. u Frölicha[4].
Opis
Płaczliwa Skała wyróżnia się charakterystycznym kształtem przypominającym hełm (od południa). Oddzielona jest na zachodzie od sąsiedniego Hawrania (2152 m) wyraźną Strzystarską Przełęczą (1976 m). Szczyty te razem z Muraniem i Nowym Wierchem tworzą charakterystyczną grupę, widoczną m.in. z wielu miejsc w Tatrach Wysokich. Na wschodzie Płaczliwa Skała jest oddzielona od Szalonego Wierchu (2061 m) Szeroką Przełęczą Bielską (1827 m)[5][1].
Na północ od wierzchołka znajdują się Strzystarski Żleb i Żlebina, górne piętra Doliny Bielskiego Potoku[5]. Żleby te oddzielone są od Doliny Szerokiej (górnej partii Doliny do Regli) grzbietem, w którym znajduje się Głośna Skała (1690 m[1]) – wzniesienie o płaskim wierzchołku i stromych urwiskach[6]. Na południe od wierzchołka kilka żlebów (Płaczliwe Żleby: Skrajny, Pośredni i Zadni) opada wprost do górnych partii Doliny Zadnich Koperszadów. Nad żlebami tymi wznoszą się strome ściany Płaczliwych Kazalnic (także Skrajnej, Pośredniej, Zadniej i Płaczliwej Turniczki). W zachodniej grani opadającej na Strzystarską Przełęcz znajduje się charakterystyczny kształt Płaczliwej Kopki, oddzielonej od głównego wierzchołka Płaczliwą Przehybą[3].
Płaczliwa Skała zbudowana jest z wapieni jurajskich, sam szczyt natomiast z margli. Na stokach Płaczliwej Skały znajdują się ostoje kozic[4].
Historia
Na szczyt wiódł niegdyś popularny, znakowany na żółto szlak turystyczny z Szerokiej Przełęczy Bielskiej. Został on otwarty w roku 1898 przez Węgierskie Towarzystwo Karpackie i zamknięty w 1978 roku pod pretekstem ochrony przyrody. W pierwszej połowie XX wieku istniał także szlak prowadzący z Płaczliwej Skały na Hawrań, obchodzący trudną dla turystów grań[5].
Pierwszego wejścia zimowego na szczyt dokonali w 1913 r. taternicy węgierscy. W roku 1924 w rejonie Płaczliwej Skały badali roślinność Bogumił Pawłowski i Konstanty Stecki[4].
W 1904 r. panoramę z Płaczliwej Skały namalował Theodor Compton (1849–1921), znany z pejzaży alpejskich[4].
Pod Dzwonem Przełęcz,
Zadnia Salatyńska Przełęcz, zwana też Przełęczą pod Dzwonem (słow. Sedlo u Zvonu, sedlo Skriniarok[1]) – położona na wysokości 1907 m[2] lub 1885 m n.p.m.[1] przełęcz w Tatrach Zachodnich pomiędzy znajdującymi się w grani głównej Tatr Spaloną Kopą (2083 m) a Małym Salatynem (2046 m). Właściwie przełęcz znajduje się w długiej, postrzępionej i ostrej grani zwanej Skrzyniarki, pomiędzy Spaloną Kopą a niewybitnym i na niektórych mapach niewyróżnianym szczytem Salatyńskiej Kopy (1925 m). Grań tworzy tu kilka zębów i niewielkich przełęczy, z których najwybitniejsza jest właśnie Przełęcz pod Dzwonem (nazwa ta pochodzi od znajdującej się w grani niewielkiej turni Dzwon)[1]. Północne zbocza spod przełęczy opadają stromo do polodowcowego, zawalonego kamiennymi głazami kotła Doliny Zadniej Salatyńskiej (boczna odnoga Doliny Rohackiej), zaś zbocza południowe również stromo do jeszcze bardziej martwego, niemal pozbawionego roślin cyrku Głębokiego Worka i Doliny Głębokiej.
Pod Kopą Przełęcz,
Przełęcz pod Kopą, Niżnia Przełęcz pod Kopą (słow. Kopské sedlo, niem. Kopapass, Kopasattel, węg. Kopa-hágó[1][2]) – szeroka, trawiasta przełęcz na Słowacji, w głównej grani Tatr, położona na wysokości 1753 m[3] (według wcześniejszych pomiarów 1750[4][5][6] lub 1749[1][7] m). Przełęcz znajduje się na granicy pomiędzy Tatrami Wysokimi i Bielskimi[6].
Poprowadzono przez nią znakowany szlak turystyczny, łączący Dolinę Zadnich Koperszadów (Zadné Meďodoly, odgałęzienie Doliny Jaworowej) z Doliną Białych Stawów (dolina Bielych plies, odgałęzienie Doliny Kieżmarskiej). Zbocza zachodnie z przełęczy opadają do Zadnich Koperszadów, zaś wschodnie do Doliny Przednich Koperszadów (Predné Meďodoly), innego odgałęzienia Doliny Kieżmarskiej, od Doliny Białych Stawów oddzielonego Bielską Kopą[4].
Przełęcz pod Kopą znajduje się pomiędzy znajdującym się w Tatrach Wysokich Jagnięcym Szczytem (Jahňací štít) oraz Koperszadzką Granią a należącym do Tatr Bielskich Szalonym Wierchem (Hlúpy vrch), a dokładniej Szaloną Kazalnicą w jego południowej grani[4]. Jest nietypowo ukształtowaną przełęczą – stanowi miejsce, w którym spotykają się trzy granie, tworząc trzy obniżenia grzbietów. Najniższym punktem siodła jest Niżnia Przełęcz pod Kopą (Kopské sedlo, 1753 m) i do tego punktu odnosi się nazwa Przełęcz pod Kopą. Dwa pozostałe obniżenia to Pośrednia Przełęcz pod Kopą (Zadné Kopské sedlo, 1767 m) i Wyżnia Przełęcz pod Kopą (Predné Kopské sedlo, 1780 m). Przełęcze Pośrednia i Niżnia leżą w grani głównej, pomiędzy nimi zaś znajduje się Mała Bielska Kopa (Kopský hrb, 1771 m). Przełęcz Wyżnia znajduje się w bocznym grzbiecie i oddziela Koperszadzką Grań od Bielskiej Kopy. Grzbiet Kopy łączy się z główną granią ok. 100 m na południe od Pośredniej Przełęczy pod Kopą[6][4]. Pomiędzy trzema siodłami Przełęczami pod Kopą rozciąga się trawiasta ubocz nazywana Koperszadzką Płaśnią (Kopská pláň)[1].
Przełęcz jest wyrzeźbiona w miękkich skałach dolnotriasowych. Na tutejszych stokach często można spotkać kozice, przez siodło przechodzą okresowo niedźwiedzie i jelenie[7].
Przejście było znane i używane od dawna, stanowi jedno z najdogodniejszych przejść przez Tatry. Korzystali z niego pasterze i myśliwi, przemieszczający się np. między Jaworzyną Spiską a Doliną Kieżmarską. Już w XVI wieku pasterze z Białej Spiskiej przepędzali tędy owce pomiędzy sąsiednimi dolinami. Połączenie przez Przełęcz pod Kopą należało do długiego szlaku nazywanego Polskim Chodnikiem i łączącego polanę Biała Woda z Doliną Kieżmarską. Pierwsze odnotowane przejścia:
- letnie – Jakob Buchholtz i członkowie komisji cesarskiej, 1751 r.,
- zimowe – Theodor Wundt i przewodnik Jakob Horvay, 16 kwietnia 1884 r.[1]
Jeden z członków wyprawy z 1751 r. stwierdził, że „w życiu nie wiedział nic bardziej uroczego” niż widok z Przełęczy pod Kopą. W latach 1766–68 w rejonie przełęczy zbierał rośliny brat Cyprian z Czerwonego Klasztoru[7].
Nazwa przełęczy pochodzi od leżącej w pobliżu Bielskiej Kopy. Pojawiła się w obecnej formie ok. 1880 r., przedtem używano licznych innych nazw: Przełęcz za Kopą, Przełęcz przez Kopę, Przełęcz z Kopą, Przełęcz Kopy, Przełęcz Kopa, Kopa, Przełęcz Skopa, Koperszadzka Przełęcz, Jaworzyńska Przełęcz, Bielska Przełęcz z Kopą, Siodło, Siodło Kopa. Dawne nazwy w innych językach to czeskie Průsmyk u Kopy, niemieckie Kupferschächtesattel, Kupferpass, Kupfersattel, Schächtengrat, Schächtergrat, Schächtner Grat, Sattel, Großer Sattel, Sattelpass, Skopa Pass, Kupa-Pass, Durlsberger Sattel, węgierskie Nyereg, Kopa-szoros, Durlsbergi-nyereg[1][2].
Pod Kopą Kondracką Przełęcz,
Przełęcz pod Kopą Kondracką, Przełęcz pod Kondracką Kopą (słow. Kondracké sedlo, Sedlo pod Kondratovou, Kondratovo sedlo) – znajdująca się na wysokości 1863 m przełęcz w Tatrach Zachodnich pomiędzy Kopą Kondracką (2005 m) a Suchym Wierchem Kondrackim (1890 m). Szczyty te i przełęcz między nimi znajdują się w głównym grzbiecie Tatr i biegnie przez nie granica polsko-słowacka. Po słowackiej, południowej stronie pod przełęczą znajduje się Dolina Cicha, po polskiej, północnej stronie – Dolina Kondratowa. Z szerokiego siodła przełęczy rozległe widoki na Tatry Wysokie i bliski Giewont[1].
Przełęcz pod Kopą Kondracką była obok Tomanowej Przełęczy jednym z najbardziej popularnych przejść przez Tatry. W czasie II wojny światowej przechodzili nią kurierzy tatrzańscy. Leży dużo wyżej niż Tomanowa, ale rekompensuje to znacznie krótszą trasą do słowackiej Doliny Cichej – głównej trasy dalszej wędrówki. W zimie 1940, w czasie ciężkiej zawiei śnieżnej, przeprawiał się tędy na Węgry taternik Włodzimierz Gosławski wraz z towarzyszącą mu Adą Kopczyńską. Oboje zginęli z wyczerpania, schodząc do Doliny Cichej. W latach 1889–1925 istniał tutaj w zagłębieniu terenu schron Towarzystwa Tatrzańskiego dla turystów[2].
Przełęcz to rozległe siodło, o zaokrąglonym grzbiecie, podobnie jak i szczyty Czerwonych Wierchów porośnięte niską murawą, w której dominuje sit skucina. Występuje w nim kilka rowów tektonicznych, dlatego też przez miejscową ludność nazywana była Kotlinkami[2]. Wzmożony ruch turystyczny spowodował, że rejon przełęczy jest rozdeptany, ponadto turyści utworzyli skróty i ścieżki na Suchy Wierch Kondracki powodując tzw. erozję turystyczną[3].
Pod Osobitą Przełęcz,
Przełęcz pod Osobitą (słow. sedlo pod Osobitou, 1521 m) – przełęcz w północno-zachodniej grani Grzesia w słowackich Tatrach Zachodnich. Znajduje się pomiędzy Osobitą (1687 m) a niewybitnym szczytem Jaworzyny (1581 m). Północno-wschodnie stoki spod przełęczy opadają do górnej części Doliny Suchej Orawickiej, południowo-zachodnie do Ciepłego Żlebu[1].
Na zbudowanej ze skał węglanowych przełęczy znajduje się niewielka ukwiecona polana. Niegdyś były to tereny pasterskie, obecnie już w znacznym stopniu zarośnięte. W zachodnim kierunku widok na Zuberzec[2].
Przełęcz pod Osobitą jest najwyższym udostępnionym dla turystów miejscem tego masywu. W 1974 r. utworzono obszar ochrony ścisłej Rezervácia Osobitá o powierzchni 458 ha, a w 1989 r. szlaki wiodące na szczyt Osobitej zostały zamknięte[2].
Pod Osterwą Przełęcz,
Przełęcz pod Osterwą (słow. Sedlo pod Ostrvou, Sedlo Ostrvy, niem. Osterva-Sattel, węg. Oszterva-nyereg[1]) – przełęcz w słowackich Tatrach Wysokich na wysokości 1966 m[2][3] lub 1959 m[1][4] n.p.m., pomiędzy Osterwą (Ostrva, 1980 m) na południowym zachodzie a Tępą (Tupá, 2284 m) na północnym wschodzie.
Jest to szeroka przełęcz pokryta trawą położona tuż poniżej wierzchołka Osterwy, będąca dobrym punktem widokowym oraz najlepszym połączeniem Doliny Mięguszowieckiej z Doliną Wielkiej Huczawy i Doliną Batyżowiecką[3].
Przez przełęcz prowadzi szlak Magistrali Tatrzańskiej (Tatranská magistrála) łączący schronisko nad Popradzkim Stawem z Batyżowieckim Stawem i hotelem górskim „Śląski Dom”.
Trasa przez przełęcz była znana od dawna myśliwym i turystom. Zimą jako pierwszy wszedł na Przełęcz pod Osterwą Theodor Wundt 24 grudnia 1891 r.[4]
Pod Kołem Dolinka,
Dolinka pod Kołem – mała dolinka w Tatrach Wysokich, stanowiąca górne piętro Doliny Pięciu Stawów Polskich, utworzona przez dwupoziomowy cyrk lodowcowy. Jej nazwa pochodzi od dużego upłazu zwanego Kołem znajdującego się u podnóży Świnicy.
Opis doliny
Dolinkę otaczają od strony zachodniej zbocza grani głównej od Walentkowego Wierchu (2156 m n.p.m.) do Świnicy (2301 m), a od północy wschodnia grań Świnicy do Zawratowej Turni (2247 m). Dalej granią od Zawratu prowadzi Orla Perć do Małego Koziego Wierchu (2228 m), stamtąd zaś od niej odchodzi boczna grań Kołowej Czuby (2105 m) – grań ta rozdziela Dolinkę pod Kołem i Dolinkę Pustą.
Na dnie karu, wśród licznych głazów, pamiątek po zlodowaceniu, położony jest Zadni Staw (1890 m), a na południowy wschód (poniżej Gładkiej Przełęczy) znajduje się Wole Oko (1867 m). Misa Zadniego Stawu zamknięta jest ryglem skalnym, na którym leży nietypowo skośnie ułożony wał moreny czołowej, sięgający 15 m wysokości. Zadni Staw i Wole Oko łączy niewielki potok. Oba te jeziora wypełniają niższy poziom kotła lodowcowego, poziom wyższy utworzony jest natomiast przez spłaszczenie na wysokości 1950–1990 m. Oprócz mis Zadniego Stawu i Wolego Oka w dolinie znajduje się wiele mniejszych zagłębień utworzonych u schyłku zlodowacenia po wytopieniu się brył martwego lodu. Część z nich wypełniona jest okresowo wodą. Wielkie (do 15 m średnicy) bloki skalne po wschodniej stronie Zadniego Stawu pochodzą z obrywów skalnych w obrębie masywu Kołowej Czuby, jakie miały miejsce u schyłku plejstocenu. Dzięki temu, że spadły one na powierzchnię topniejącego lodowca, uniknęły rozbicia na mniejsze fragmenty. Do głównej części Doliny Pięciu Stawów Polskich opada z Dolinki pod Kołem niezbyt stromy próg o wysokości 100 m.
Zdaniem niektórych badaczy (m.in. Stanisława Lencewicza) przed epoką lodowcową Dolinka pod Kołem należała do systemu Doliny Cichej, a grań główna Tatr przebiegała przez Kołową Czubę. Według Mieczysława Klimaszewskiego jest to pogląd nieuzasadniony, a w rzeczywistości było przeciwnie – pierwotna Dolina Roztoki rozpoczynała się pod szczytem Wielkiej Kopy Koprowej (2052 m). Dowodem na to ma być obniżenie Gładkiej Przełęczy (1994 m) oraz ukształtowanie górnej części Doliny Cichej.
Pod Wysoką Polana,
Polana pod Wysoką (słow. Poľana pod Vysokou, niem. Pod Visoka, węg. Pod Viszoka) – polana tatrzańska w Dolinie Białej Wody w słowackich Tatrach Wysokich. Położona jest na wysokości ok. 1310 m n.p.m., u podnóży Młynarza. Od północy zamknięta jest wałem moreny stadialnej o wysokości ok. 30 m. Leży na dnie zamknięcia żłobu polodowcowego Doliny Białej Wody.
Jest to niewielka śródleśna łąka (obecnie dosyć szybko zarasta lasem) z obozowiskiem taternickim TANAP, zajmująca nanosy rzeczne poniżej wylotów dolin: Ciężkiej i Świstowej. Polana jest miejscem uchodzenia czterech górnych odnóg Doliny Białej Wody – Doliny Ciężkiej, Kaczej, Litworowej i Świstowej, które opadają w jej kierunku wysokimi progami.
Historia
Na Polanie pod Wysoką od dawna stały szałasy górali z Rzepisk, Łapsz i Jurgowa, ostatni został zlikwidowany w 1955 r. W roku 1877 ówczesny właściciel doliny Aladár Salamon zbudował tu domek dla turystów, który został przebudowany na gajówkę przez Christiana Hohenlohego (spłonęła w 1923 r.). Rok później postawiono tu kolejne schronisko zwane schroniskiem na Polanie pod Wysoką, tym razem inicjatorem budowy był KČST. Schronisko służyło turystom bardzo krótko, ponieważ spłonęło w 1926 r. Obecnie na polanie (znacznie już zarośniętej lasem) znajduje się jedyne w słowackich Tatrach obozowisko taterników.
Polana była dogodnym miejscem do biwaków. Bywali tu m.in. Józef Stolarczyk i Karol Szymanowski. W latach 30. XX w. polana była bazą wypadową znanych taterników, takich jak Wiesław Stanisławski czy Stanisław Motyka.
Podbańska,
Podbańska[1] (słow. Podbanské, węg. Podbanszkó) – osiedle u południowego podnóża Tatr na Słowacji, położone przy Tatrzańskiej Drodze Młodości, 16 km na zachód od Szczyrbskiego Jeziora. Administracyjnie należy do miasta Wysokie Tatry i jest jego najbardziej na zachód wysuniętą częścią. Zamieszkane jest przez 43 osoby (stan na 31 grudnia 2016)[2].
Podbańska znajduje się na granicy Tatr Wysokich i Tatr Zachodnich, przy wylocie Doliny Cichej Liptowskiej i nieco na północ od wylotu Doliny Kamienistej. Składa z dwóch części położonych po przeciwnych stronach Białej Liptowskiej. Nad wschodnim brzegiem, na wysokości ok. 970-980 m n.p.m. leśniczówka i kilka sąsiednich zabudowań tworzą tzw. Starą Podbańską lub Nadbańską (Nadbanské). Nad zachodnim brzegiem, na wysokości ok. 915-950 m stoją liczne domki letniskowe i dwa duże hotele („Kriváň” i „Permon”) – jest to tzw. Nowa Podbańska. W zimie funkcjonują tu 4 wyciągi narciarskie[3].
Nazwa osady wiąże się z czynnymi do końca XVIII wieku kopalniami (baniami) pod szczytem Krywania. W 1871 roku wybudowano leśniczówkę (rok ten przyjmuje się jako datę powstania osady)[4], a następnie tartak i przetwórnię kory świerkowej. Następne obiekty zaczęto budować dopiero w roku 1923, po rozszerzeniu leśnej drogi ze Szczyrbskiego Jeziora przez Trzy Studniczki. Dwa lata później otworzono noclegownię turystyczną. Po II wojnie światowej zaczęła powstawać Nowa Podbańska. Najpierw zbudowano tu 10 drewnianych domków dla brygad młodzieżowych uczestniczących w zalesianiu okolicy. W 1968 roku powstał wyciąg narciarski, a rok później hotel „Kriváň” – w ramach przygotowań do Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym w 1970 roku. W 1981 roku zbudowano hotel „Permon”.
Podhale,
Podhale – region kulturowy w południowej Polsce u północnego podnóża Tatr, w dorzeczu górnego Dunajca z wyłączeniem obszarów leżących na prawym brzegu Białki i prawym brzegu Dunajca, poniżej ujścia Białki.
Podhale zajmuje środkową część Kotliny Podhala, na południu wkracza w Tatry[1].
Położenie
Podhale na przedwojennej mapie WIG
Północną granicę Podhala stanowią Gorce. W krajobrazie Podhala występują rozległe torfowiska i stożki napływowe.
Południową część Podhala nazywa się czasem „Skalnym Podhalem” – obejmuje ono obszar od Brzegów i Bukowiny po Zakopane, Kościelisko i Witów. Pozostałą część nazywa się „Niżnym Podhalem”[2].
Największe miejscowości: Nowy Targ (historyczna stolica Podhala), Czarny Dunajec, Ludźmierz, Zakopane, Biały Dunajec, Szaflary, Białka Tatrzańska, Bukowina Tatrzańska, Poronin, Chochołów, Witów, Gronków i inne.
Gminy Podhala:
gmina Biały Dunajec;
gmina Bukowina Tatrzańska;
gmina Bystra-Sidzina;
gmina Jordanów;
gmina Czarny Dunajec;
gmina Czorsztyn;
gmina Kościelisko;
Nowy Targ;
gmina Nowy Targ;
gmina Poronin;
gmina Raba Wyżna;
gmina Szaflary;
gmina Spytkowice;
Zakopane.
Kultura
Bogata kultura ludowa rozwinęła się wśród wolnej od dawna od powinności pańszczyźnianych ludności góralskiej. Podobnie jak w przypadku ludności kurpiowskiej i łowickiej, miało to związek z jej znaczną swobodą.
Kolonizacja
Zapisy o początkach osadnictwa historycznego sięgają początku XIII w. Znany jest transumpt z 1251 przywileju księcia Henryka Brodatego z 1234, który zezwala Teodorowi Gryficie, wojewodzie krakowskiemu, osiedlać kolonistów niemieckich „in silva circa fluvios Ostrowsko, Dunaiecz et Dunaiecz niger, Rogoźnik, Lipietnicza, Słona, Ratainicha, Nedelsc, Stradoma, quantum est de sylva ipsius, dantes eciam sil his pactis et his condicionibus uti, quibus Theutonici Sleser ses in sylvis locati utuntur”[3]. tj. książę zezwala, na osadzanie osadników niemieckich (teutońskich Ślązaków) w lasach położonych koło rzek Ostrowsko, Dunajec i Czarny Dunajec, Rogoźnik (prawostronny dopływ Czarnego Dunajca), Lepietnica (lewostronny dopływ Czarnego Dunajca) oraz Słona, Ratajnica, Niedzielsko i Stradomka na Beskidzie[4][5][6].
Pogórza Przedtatrzańskie,
Pogórze Gubałowskie,
Pogórze Gubałowskie – mikroregion, część Pogórza Spisko-Gubałowskiego pomiędzy rzekami Czarny Dunajec i Biały Dunajec[1]. Jest to pasmo wzniesień, od południa opadające do Rowu Podtatrzańskiego, od północy do Kotliny Orawsko-Nowotarskiej[1]. Do Rowu Podtatrzańskiego Pogórze Gubałowskie opada dość stromo, tworząc dość ciągły pas wzniesień o równoleżnikowym przebiegu, zwany też Pasmem Gubałowskim[2]. W kierunku od zachodu na wschód wyróżnia się w nim[3]:
- Płazowski Wierch
- Mietłówka 1110 m
- Palenica Kościeliska 1182 m
- Butorowy Wierch, zwany też Butorowskim Wierchem (1160 m)
- Gubałówka (1120 m)
Większe potoki spływające z Pasma Gubałowskiego na południe, do Rowu Podtatrzańskiego to: Wielki Głęboki Potok, Butorowski Potok i Szymoszków Potok. Na północ od Pasma Gubałowskiego odchodzą dwa rozczłonkowane grzbiety, pomiędzy którymi spływają potoki: Dzianiski Potok, Cichy Potok, Bystry Potok i Mały Rogoźnik[1][2]. Ponadto na północnym zboczu Palenicy Kościeliskiej znajduje się niewielki Groników Staw.
Pogórze Gubałowskie zbudowane jest z nieco zdyslokowanego i zapadającego z południa na północ fliszu karpackiego[1]. Północna jego granica z Kotliną Orawsko-Nowotarską przebiega wzdłuż linii tektonicznej usłanej wapiennymi skałkami[1]. Większe z nich to Żdżar w Maruszynie (773 m), Cisowa Skała (668 m) i Obłazowa (670 m) pod Nową Białką, Ranisberg (także Ranysborg lub Raniszberg, 678 m) koło Szaflar[1]. Wokół jednej z tych skałek (Skałka Rogoźnicka 708 m), na zachodnich granicach Pogórza Gubałowskiego utworzono rezerwat przyrody Skałka Rogoźnicka.
Pogórze Gubałowskie jest dość gęsto zaludnione, przy czym miejscowości znajdują się nie tylko w dolinach rzecznych, ale również na wierzchowinie. To właśnie tutaj, na północnym stoku Gubałówki znajduje się najwyżej położona miejscowość w Polsce – Ząb w gminie Poronin (910-1013 m n.p.m.)[4]. Dla potrzeb rolniczych lasy zostały w dużym stopniu wycięte[1]. Warunki do uprawiania ziemi są tutaj trudne, uprawiano głównie ziemniaki i owies, przede wszystkim jednak miejscowa ludność góralska żyła z pasterstwa[1]. Obecnie miejscowości te coraz bardziej przekształcają się w turystyczno-rekreacyjne. Na południowych stokach Pasma Gubałowskiego zlokalizowano szereg obiektów infrastruktury turystycznej, min. nieczynny ośrodek narciarski Butorowy Wierch, ośrodek na Polanie Szymoszkowej, ośrodek narciarski na Gubałówce, ośrodek narciarsko-rekreacyjny Harenda i inne, mniejsze elementy infrastruktury sportowo-turystycznej.
Pogórze Skoruszyńskie,
Pogórze Skoruszyńskie – w polskim podziale fizyczno-geograficznym jest to najbardziej na zachód wysunięta część Pogórza Spisko-Gubałowskiego, położona na południowy zachód od Doliny Czarnego Dunajca. Jest to niewysokie pasmo górskie znajdujące się niemal całkowicie na Słowacji[1]. Wyróżnia się w nim:
- Orawicko-Witowskie Wierchy (słow. Oravická Magura). Znajdują się na granicy polsko-słowackiej między doliną Siwej Wody i Doliną Czarnego Dunajca a Bramą Orawską, doliną Cichej Wody Orawskiej, Kotliną Orawicką i Doliną Orawicką. Najwyższy szczyt – Magura Witowska 1233 m. Inne ważniejsze szczyty: Przysłop Witowski (1161 m), Hurchoci Wierch (1050 m)[2].
- Skoruszyńskie Wierchy (Skorušinské vrchy) – pomiędzy Doliną Orawicką a doliną Zimnej Wody . Znajdują się w całości na Słowacji. Najwyższym szczytem jest Skoruszyna (1314 m)[1].
Przez Słowaków Pogórze Skoruszyńskie nie jest wyróżniane. W słowackiej regionalizacji fizyczno-geograficznej są to Skoruszyńskie Wierchy (Skorušinské vrchy) zaliczane do jednostki Stredné Beskydy[3].
Polski Grzebień,
Polski Grzebień (słow. Poľský hrebeň, niem. Polnischer Kamm, węg. Lengyel-nyereg) – szeroka przełęcz (2200 m n.p.m.[1]) w grani głównej Tatr Wysokich, pomiędzy dolinami Białej Wody (Bielovodská dolina), a dokładniej Kotłem pod Polskim Grzebieniem (Zamrznutý kotol), i Wielicką (Velická dolina). Przez Polski Grzebień poprowadzony jest znakowany szlak turystyczny łączący te doliny oraz umożliwiający wejście z przełęczy na sąsiadujący z nią szczyt Małej Wysokiej (Východná Vysoká). Droga szlaku została ułatwiona m.in. przez założenie w 1892 r. zabezpieczeń od strony północnej.
Od zachodu na przełęcz opada długa grań z Wielickiego Szczytu, w której znajdują się kolejno:
- Wyżnia Wielicka Ławka (Vyšná Velická lávka),
- Mały Wielicki Szczyt (Malý Velický štít),
- Niżnia Wielicka Ławka (Nižná Velická lávka),
- Zmarzła Kopa (Zamrznutá kopa)[2].
Pomiędzy Zmarzłą Kopą a Polskim Grzebieniem grań utworzona jest przez kilka mniej wybitnych wzniesień i przełączek, z których najniższa położona jest na wysokości 2195 m, a więc 5 metrów niżej, niż wcięcie udostępnione szlakiem turystycznym[1].
Okolice przełęczy dość obficie porasta kuklik górski i rzadki gatunek rośliny tatrzańskiej – jaskier lodnikowy.
To szerokie i dość głębokie przejście było znane i używane od dawna przez myśliwych. Pierwszymi znanymi turystami na Polskim Grzebieniu byli Mück, Wilhelm Roxer, Stolzenberg, Titus Szentiványi i Wadovszky 7 sierpnia 1840 r. Pierwsze przejście zimowe: Theodor Wundt, Jakob Horvay, 17 kwietnia 1884 r.[2]
W XVIII wieku używano nazwy Grzebień w odniesieniu do długiego odcinka grani, później dodano przymiotnik Polski. W połowie XIX wieku została zawężona do przełęczy.
Poprad,
Poprad (słow. Poprad, niem. Popper, węg. Poprád, łem. Попрад) – rzeka we wschodniej Słowacji i w południowo-wschodniej Polsce, w dorzeczu Wisły. W dokumentach źródłowych nazwa Poprad jest jedną z najstarszych na Podtatrzu. W 1244 występowała jako Poprad[1], ale także Poprat, Popart, Paprad, Poprut itp., jednak etymologia tego słowa jest sporna[2].
Poprad ma długość 167 km, z czego ponad 100 km na Słowacji[2]. 31,1 km stanowi granicę polsko-słowacką, a 30,7 km leży w Polsce. Powierzchnia zlewni 1889,2 km², z czego 1594,1 km² na Słowacji, 295,1 km² w Polsce[3][4]. Średni roczny przepływ mierzony na granicy – 22,3 m³/s.
Powstaje w słowackiej części Tatr Wysokich z połączenia Hińczowego Potoku z potokiem Krupa, wypływającym z Popradzkiego Stawu. Najdalej i najwyżej położone źródła ma Hińczowy Potok, wypływający z Wielkiego Stawu Hińczowego na wysokości 1945 m. Potoki łączą się w Dolinie Mięguszowieckiej na wysokości 1302 m. Okrąża Tatry Wysokie od południa i wpływa na Kotlinę Popradzką[2]. Przepływa przez miasta Poprad oraz Kieżmark i po przepłynięciu na północny wschód między Tatrami Wysokimi i Magurą Spiską a Górami Lewockimi wypływa na Kotlinę Lubowelską. Przed barierą Gór Lubowelskich przepływa przez zabytkowe miasto Lubowlę i zatacza łuk na wschód. Koło wsi Pławiec raptownie skręca na północny wschód, przecina granicę Polski we wsi Čirč, a potem skręca na północny zachód[4]. Przełomową doliną płynie przez Beskid Sądecki, oddzielając od siebie dwa jego główne pasma: Pasmo Radziejowej i Pasmo Jaworzyny. Granicę polsko-słowacką stanowi na dwóch odcinkach – najpierw od Leluchowa do Muszyny (5,1 km), a potem od Legnavy do Piwnicznej-Zdroju (26 km). Wpada do Dunajca między Starym a Nowym Sączem[3].
Na całej długości słowackiego odcinka rzeki doliną Popradu biegną droga i linia kolejowa, stanowiące przedłużenie korytarza komunikacyjnego doliny górnego Wagu na wschód, do Preszowa (E50)[4]. Po polskiej stronie granicy wzdłuż rzeki biegnie widokowa droga lokalna z Krynicy-Zdroju do Piwnicznej-Zdroju i linia kolejowa z Nowego Sącza do Preszowa. Obszar doliny Popradu (objęty ochroną krajobrazową jako Popradzki Park Krajobrazowy) obfituje w źródła mineralne, w tym w wody termalne. Na bazie tego naturalnego bogactwa rozwinęło się miejscowe lecznictwo uzdrowiskowe. W górnym i środkowym biegu rzeka tworzy kilka przełomów, z których wykorzystany turystycznie jest przełom między Piwniczną-Zdrojem a Rytrem[5].
Poprad nie ma większych dopływów – stanowią je górskie rzeczki i potoki. Większe z nich to[4][3]:
- prawobrzeżne: Młynica, Potočký, Hozelský potok, Kamenný potok, Vrbovský potok, Ľubica, Zlatná, Šuplatský potok, Križovevský potok, Holumnický potok, Lomnický potok, Kamrovský potok, Jakubianka, Ľubovnianka, Šambronka, Hromovec, Ľubotínka, Soliská, Smereczek, Kraczoników Potok, Kraczoń, Zimne, Podgórny Potok, Muszynka, Szczawnik, Milicki Potok, Milik, Żegiestowski Potok, Zdziar, Wierchomlanka, Łomniczanka, Jaworzyna, Głęboczanka, Potok Życzanowski, Żeleźnikowski Potok,
- lewobrzeżne: Wielka Huczawa, Haganský potok, Wielicka Woda, Sławkowski Potok, Rovny potok, Červený potok, Zimna Woda, Łomnica, Slavkovský jarok, Stranský potok, Biała Woda Kieżmarska, Hlboká voda, Czarna Woda Rakuska, Bielski Potok, Vojnianský potok, Toporský potok, Hladký potok, Križny potok, Dlhý potok, Rieka, Lackovský potok, Kamienka, Wielki Lipnik, Mały Lipnik, Jarzębiński Potok, Pasterník, Maslienka, Chmielnicki Potok, Údolčanka, Krčmársky potok, Dubničný potok, Podmagurský potok, Kurčinský potok, Podzielne, Hrebeniacky potok, Starina, Zavřřsky potok, Lipnik, Sulinsky potok, Grešácky potok, Hranična, Czercz, Młodowski Potok, Wielka Roztoka, Grabowski Potok, Przysietnicki Potok.
Poprad,
Poprad (węg. Poprád, niem. Deutschendorf) – miasto powiatowe na Słowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Spisz. Największe miasto tego regionu. Pod koniec 2019 roku, z liczbą mieszkańców przekraczającą 50 tys., Poprad zajmował dziesiąte miejsce wśród najludniejszych słowackich miast[2].
Popradzki Staw,
Popradzki Staw (słow. Popradské pleso, dawniej Rybi Staw, Mały Rybi Staw) – staw tatrzański, znajdujący się w dolnej części Doliny Złomisk, odnogi Doliny Mięguszowieckiej w słowackich Tatrach Wysokich.
Charakterystyka
Staw leży w kotlinie powstałej na bazie misy glacjalno-erozyjnej na wysokości 1494,3 m n.p.m., ma 6,26 ha powierzchni i 16,6 m głębokości (według pomiaru z 1927) lub odpowiednio 6,88 ha i 17,6 m (według pomiarów z lat 1961–1966). Woda ma żółto-zielony kolor i jest jak na tatrzańskie stawy mało przezroczysta (5,7 m według pomiarów Ludomira Sawickiego z 1909), bowiem dzięki południowej wystawie staw ma bogatszy plankton niż leżące o 100 m niżej Morskie Oko. Jest jednym z nielicznych, w których naturalnie występują ryby (pstrąg potokowy).
Temperatura wód powierzchniowych nie przekracza 16 °C. Staw pokrywa się lodem przeciętnie 11 listopada, lód topnieje 21 maja.
Od wschodu do jeziora wpada spływający Doliną Złomisk Zmarzły Potok, a wypływa w kierunku południowym potok Krupa. Nad stawem górują szczyty Osterwy (od wschodu), Popradzka Grań (od północy) oraz Grań Baszt (od zachodu). Okolice Popradzkiego Stawu są ściśle chronione – rezerwat „Dolina Mięguszowiecka” (Rezervácia Mengusovská dolina).
Historia
Na pólku narciarskim przy Popradzkim Stawie 20 stycznia 1974 o godz. 10:40 zdarzyła się największa do owego czasu katastrofa lawinowa w Tatrach. Żlebem spod Przełęczy nad Skokiem zeszła potężna lawina, która, przewaliwszy się przez Mięguszowiecki Potok, wdarła 140 m na przeciwległy stok, wspinając się z rozpędu 44 m w górę. Na stoku trenowali z instruktorem uczestnicy kursu narciarskiego ze słowackiego Technikum Budowlanego. Lawina przysypała 24 z nich. Dzięki błyskawicznej akcji ratunkowej (było to 400 m od schroniska nad Popradzkim Stawem) udało się odgrzebać spod śniegu 11 płycej przywalonych. W ciągu następnych kilku dni liczne zespoły ratunkowe (z pomocą przyszło również wojsko) odgrzebały ciała 10 uczestników kursu; wśród nich nauczyciela z 12-letnim synem. Pies wskazał miejsce, w którym po 5 godzinach od zejścia lawiny wydobyto żywego 18-latka przywalonego metrową warstwą śniegu. Ciała dwóch uczniów udało się znaleźć dopiero po roztopach.
Turystyka
Nad brzegiem jeziora stoją schronisko nad Popradzkim Stawem oraz Schronisko Majlátha. Wczesną jesienią odbywają się co roku nad stawem obchody święta THS, z tej okazji na zboczach Osterwy odbywają się pokazy umiejętności ratowników.
Wokół jeziora prowadzi ścieżka turystyczna o długości 1,3 km. Prowadzi ona również do Tatrzańskiego Cmentarza Symbolicznego pod Osterwą.
Do Popradzkiego Stawu dozwolony jest dojazd rowerem drogą dojazdową do schroniska od Drogi Wolności.
Poronin,
Poronin – wieś podhalańska w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie tatrzańskim, w gminie Poronin, położona 7 km od Zakopanego. Przez miejscowość przechodzi łącząca Kraków z Zakopanem droga krajowa nr 47, będąca częścią zakopianki.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Miejscowość jest siedzibą gminy Poronin, liczy około 3500 mieszkańców, przybywa tam wielu turystów.
Integralnymi częściami miejscowości są: Jesionkówka – część miejscowości, Kośne Hamry – część miejscowości, Majerczykówka – przysiółek, Stasikówka – przysiółek.
Historia
Pierwsze wzmianki o Poroninie pochodzą z roku 1624, ale nazwa Poronin, choć w odniesieniu do rzeki, pojawia się już w 1254. Przypuszcza się, iż teren dzisiejszego centrum gminy był we wczesnym średniowieczu wielką polaną wypasową, przysiółkiem Białego Dunajca, o nazwie Bańkówki (vel: Wańkówki).
Około 1620 Poronin stał się odrębną wsią. W 1806 wybudowano tu kaplicę, a w 1833 utworzono samodzielną parafię z kościołem.
Około 1813 powstał w Poroninie zakład przerabiający surówkę – Kuźnia Poroniańska. Wyrabiano tu doskonałe kosy i lemiesze. Stąd pochodzi nazwa części wsi – Kośne Hamry.
Pomnik Włodzimierza Ilicza Lenina w Poroninie około 1966 roku
Już w początkach XIX w. Poronin był letniskiem, znanym bardziej niż Zakopane. Bywali tu wielcy Polacy, jak: Jan Matejko, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leon Wyczółkowski, Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, Leopold Staff. W latach 1913-1914 w zajeździe Pawła Guta Mostowego bywał, mieszkający w pobliskim Białym Dunajcu - Włodzimierz Ilicz Lenin. W 1947 w budynku karczmy Gutów-Mostowych utworzono Muzeum Lenina a na przyległym placu postawiono jego pomnik. W 1970 organizacja Ruch planowała podpalenie muzeum jako protest przeciwko obchodom 100-lecia urodzin Lenina. Muzeum zlikwidowano w 1990, a pomnik obalono. Obecnie w tym budynku mieści się Gminny Ośrodek Kultury. We wrześniu 2014 roku miejscowy rzeźbiarz Sławomir Cudzich-Bularz wykonał drewnianą kopię pomnika[1]. Ponad pół roku później rzeźba została zdewastowana[2].
Przez wiele lat Poronin był stolicą gminy. W 1977 wraz z sąsiednimi wsiami włączono go do Gminy Tatrzańskiej. Jednakże z dniem 30 grudnia 1994 ponownie utworzono Gminę Poronin[3].
Turystyka i sport
Tereny wokół Poronina są wykorzystywane jako tereny do uprawiania turystyki i narciarstwa. W sezonie zimowym dla turystów udostępniony jest wyciąg narciarski. Liczne pensjonaty wykorzystywane są podczas zimowych i letnich wakacji.
W Poroninie znajduje się skocznia narciarska Galicowa Grapa, której obecny stan wymaga gruntownego remontu oraz wyciąg narciarski .
Przy siedzibie Ochotniczej Straży Pożarnej jest boisko i działa drużyna piłki nożnej.
Pościel Jasińskiego,
Pościel Jasińskiego (słow. Jasińského sedlo, niem. Jasiński-Scharte, węg. Jasiński csorba[1]) – nachylony na południową stronę trawnik pod pionowym wschodnim uskokiem grani Orlej Baszty na szlaku Orlej Perci w polskich Tatrach Wysokich. W wielu opisach traktowany jest jako przełęcz między Orlą Basztą a Buczynowymi Czubami, jednak według Władysława Cywińskiego nie jest to przełęcz, gdyż nie występuje tutaj najmniejsze nawet wcięcie w grani. Właściwą przełęczą jest Buczynowy Karb – najniższy punkt w grani między Orlą Basztą a Buczynowymi Czubami[2].
Najwyższy punkt Pościeli Jasińskiego znajduje się na wysokości około 2125 m. Jej pochyłe południowe stoki opadają do Dolinki Buczynowej. Od wschodniej strony, do Buczynowego Karbu opada z Pościeli Jasińskiego kilkumetrowej wysokości uskok. Na Pościeli Jasińskiego szlak Orlej Perci przenosi się z południowej strony grani na północną[2]. Nazwa jest na szlaku Orlej Perci jedną z niewielu nazw pochodzenia góralskiego. Ma pochodzić od nazwiska kłusownika z Poronina, który podobno nocował w tym miejscu, nie mogąc znaleźć zejścia z grani. Po bezskutecznych, trwających kilka dni poszukiwaniach drogi zejścia kłusownik podobno spadł w przepaść i zginął[3]. Druga wersja pochodzenia tej nazwy mówi o noclegu w tym miejscu jakiegoś kapitana Jasińskiego[4].
Widok z przełęczy jest podobny do panoramy z Orlej Baszty[4].
Pierwsze odnotowane wejście turystyczne:
- latem – Janusz Chmielowski i przewodnik Jędrzej Wala młodszy, 7 sierpnia 1895 r.,
- zimą – Aleksander Litwinowicz, Mariusz Zaruski, 14 marca 1910 r.[4]
Pośredni Goryczkowy Wierch,
Pośredni Goryczkowy Wierch (słow. Prostredný vrch horičkový, 1874 m n.p.m.) – szczyt leżący w grani głównej Tatr Zachodnich pomiędzy Kasprowym Wierchem, od którego oddzielony jest Goryczkową Przełęczą nad Zakosy (1816 m), oraz Goryczkową Czubą (1913 m), od której oddzielony jest Goryczkową Przełęczą Świńską (1801 m)[1].
Topografia
W północnym kierunku tworzy krótki grzbiet rozdzielający górną część Doliny Goryczkowej na dwie części: Dolinę Goryczkową Świńską (po zachodniej stronie) i Dolinę Goryczkową pod Zakosy (po wschodniej stronie). Grzbiet ten dołem jest bardzo mało wybitny i kończy się w okolicach Niżniej Goryczkowej Równi. Na południową stronę stoki Pośredniego Goryczkowego Wierchu opadają do słowackiej Doliny Cichej. Kilkadziesiąt metrów poniżej wierzchołka opada do tej doliny grzęda, na wysokości ok. 1650 m zakończona zbudowaną ze skał wapiennych ścianą Kasinej Turni[2]. Po wschodniej stronie jest jeszcze jedna grzęda, również zakończona u dołu wapiennymi urwiskami. Pomiędzy tymi grzędami znajduje się wąski i trawiasty żleb Wrota, którym do Doliny Cichej schodzą lawiny[2].
Opis szczytu
Znajdujący się w wapiennej części Tatr szczyt zbudowany jest z granitów, leży bowiem na obszarze tzw. wyspy krystalicznej Goryczkowej[3]. Od strony południowej jednakże w okolicy połowy stoków w dół zaczynają się skały wapienne[2]. Zbiegający na północ grzbiet poniżej szczytu zarasta kosodrzewiną, południowe stoki są w większości porośnięte murawą, częściowo piarżysto-kamienne. Dawniej polskie stoki były wypasane pod sam szczyt, były to tereny pastwiskowe nieistniejącej już Hali Goryczkowej[4]. Na stokach odnawiają się kępy kosodrzewiny, wcześniej wyciętej przez juhasów.
Pośrednia Grań,
Pośrednia Grań (słow. Prostredný hrot, Stredohrot, niem. Mittelgrat, węg. Közép-orom[1]) – najwyższy szczyt (2439 m n.p.m.[2], według wcześniejszych pomiarów 2440 lub 2441 m[1]) w bocznej grani tatrzańskiej, która odchodzi z Małego Lodowego Szczytu ku południowemu wschodowi. Ma dwa wyraźne wierzchołki: główny południowo-wschodni oraz niższy (2412 m) północno-zachodni, nazywany Małą Pośrednią Granią (Malý hrot). Rozdziela je Wyżnia Pośrednia Przełączka (Vyšná štrbina v Prostrednom). Od Żółtego Szczytu (Žltá veža) na północnym zachodzie masyw Pośredniej Grani oddzielony jest Pośrednią Przełęczą (Sedlo za Prostredným), a od Ciemniastej Turni (Chmúrna veža) na południowym wschodzie – Ciemniastym Przechodem (Sedlo pred Prostredným). Na północnym wschodzie do stoków Pośredniej Grani przyrośnięta jest krótka grańka zakończona popularną wśród taterników Żółtą Ścianą (Žltá stena), którą to od partii szczytowych oddziela Przełączka pod Żółtą Ścianą.
Pośrednia Grań wznosi się nad dwiema dolinami: Doliną Staroleśną na południowym zachodzie i Doliną Małej Zimnej Wody na północnym wschodzie. Są one oddzielone Zimnowodzką Granią (Prostredný hrebeň). Jest to długi (ok. 2,5 km) grzbiet biegnący od głównego wierzchołka Pośredniej Grani na południowy wschód. Wznoszą się w nim kolejno: Ciemniasta Turnia, Kościoły (Kostoly) i Rywociny (Oštepy).
Na Pośrednią Grań nie prowadzi żaden szlak turystyczny, możliwe jest jednak wejście dla wprawnych turystów w towarzystwie uprawnionego przewodnika.
Nazwa pochodzi od położenia szczytu pomiędzy dwiema gałęziami Doliny Zimnej Wody.
Jako pierwsi weszli na szczyt Paul Schwartz, Ödön Téry, Samuel Horvay oraz Johann Still 11 sierpnia 1876 roku. Pierwsze wejście zimowe miało miejsce 2 kwietnia 1904 r., dokonali go Károly Jordán, J. Lackner (lub Lakner), József Szelke, Johann Breuer i Paul Spitzkopf (senior).
Pośrednia Turnia,
Pośrednia Turnia (słow. Prostredná kopa, niem. Mittlerer Turm, węg. Középső-torony, 2128 m) – drugi od zachodu szczyt Tatr Wysokich, leżący w grani głównej Tatr, pomiędzy Skrajną Turnią (oddzielony od niej Skrajną Przełęczą o wysokości 2071 m n.p.m.), a Świnicą, od której oddzielony jest Świnicką Przełęczą[1]. Do obydwu tych przełęczy opada kamienistymi i stromymi stokami. W północno-wschodnim kierunku do Doliny Zielonej Gąsienicowej tworzy krótki skalisty grzbiet. Jego północno-zachodnie stoki opadają do Skrajnego Żlebu opadającego ze Skrajnej Przełęczy, południowo-wschodnie do Świnickiej Kotlinki[2]. W kierunku południowo-wschodnim do dna Doliny Walentkowej opada równomiernie nachylony stok, w górnej części będący skalnym rumowiskiem, niżej kamienisto-trawiasty, na samym dole porastający kosodrzewiną[3]. Szczyt zbudowany jest z granitoidów[4]
Z rzadkich roślin występuje na Pośredniej Turni ukwap karpacki – gatunek w Polsce występujący tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[5].
Nazwa jest ludowego pochodzenia. Nadali ją pasterze z Hali Gąsienicowej, zapewne od tego, że szczyt zajmuje pośrednie położenie między Swinicą i Skrajną Turnią. Na szczyt Pośredniej Turni od dawna wchodzili koziarze. Prawdopodobnie był na nim ok. 1805 r. Stanisław Staszic, na pewno zaś 3 sierpnia 1841 r. Ludwik Zejszner z towarzyszami. Pierwsze zanotowane wejście zimą: Mychajło Bojczuk i Mariusz Zaruski w 1904 r.[1]
Dolną częścią tych południowo-wschodnich zboczy prowadzi czarny szlak turystyczny z Doliny Gąsienicowej na Świnicką Przełęcz[4]. Jest on bardzo lawiniasty. Zimą, w razie konieczności bezpieczniej jest wchodzić północno-wschodnim grzbietem Pośredniej Turni
Przedni Staw Polski,
Przedni Staw Polski lub po prostu Przedni Staw[1] – polodowcowe jezioro tatrzańskie położone we wschodniej części Doliny Pięciu Stawów, najbardziej z nich wysunięte na wschód. Lustro jeziora leży na wysokości 1668 m n.p.m., jego powierzchnia wynosi 7,7 ha, a głębokość – 34,6 m[2]. Od południowego wschodu w jego kierunku opadają stoki Opalonego Wierchu, od północy i wschodu otaczają je kopulaste wzgórza mutonów: Wyżnia Kopa (1722 m n.p.m.) i Niżnia Kopa (1711 m)[3].
Poniżej Niżniej Kopy, nad brzegiem jeziora, w latach 1948–1953 zbudowano najwyżej położone w Tatrach Polskich schronisko[4].
Nadmiar wód przepływa przez Mały Staw Polski, zasilając Wielki Staw Polski, z którego wypływa potok Roztoka. Do południowej zatoki wpadają krótkie potoczki, płynące spod Miedzianego. Woda w stawie ma barwę zielono-żółtą i cechuje się dużą przejrzystością (13 m)[4].
Przednich Koperszadów Dolina,
Dolina Przednich Koperszadów, Przednie Koperszady (niem. Vordere Kupferschächte, słow. Predné Meďodoly, Predné Koperšády, węg. Elülső-Rézaknák völgye[1]) – północne odgałęzienie Doliny Kieżmarskiej (dolina Bielej vody Kežmarskej)[2].
Topografia
Dnem doliny przebiega granica pomiędzy Tatrami Wysokimi a Tatrami Bielskimi. Od północnej strony obramowanie doliny tworzą południowe stoki Tatr Bielskich od Szalonego Wierchu (Hlúpy) przez Bielskie Jatki (Jatky) po Bujaczy Wierch (Bujačí vrch), od północnej stoki Kopy Bielskiej należącej do Tatr Wysokich. Płaskie dno doliny bliżej jej górnego końca nosi nazwę Bielskiej Równi . Prowadzi tędy szlak turystyczny i spotykają się tutaj wyloty dwóch dolin: Przednich Koperszadów oraz Doliny Białych Stawów (dolina Bielych plies), rozdziela je grzęda Bielskiej Kopy (Bielanska Kopa). Dnem doliny płynie Potok spod Kopy (Napájadlový potok), wypływający spod Przełęczy pod Kopą i uchodzący do Zielonego Potoku Kieżmarskiego[3].
Opis doliny
Dolina Przednich Koperszadów, mimo że zaliczana jest do systemu dolin Tatr Wysokich, krajobrazowo i geologicznie należy do Tatr Bielskich. Spomiędzy łagodnych, porośniętych trawą zboczy sterczą białe turnie wapiennych skał. Dolina leży w granicach rezerwatu TANAP-u (Tatranský národný park). Dla turystów dostępne są tylko skrajne okolice doliny: wlot ze szlaku przebiegającego przez Dolinę do Siedmiu Źródeł oraz jej górna część przy podejściu na Przełęcz pod Kopą, skąd szlak prowadzi dalej do Doliny Zadnich Koperszadów (Zadné Meďodoly), należącej do systemu Doliny Jaworowej (Javorová dolina)[4].
Historia
Dolina była dawniej wypasana i to od XV w. aż do II wojny światowej. Była własnością Białej Spiskiej. W XVII w. prowadzono w dolinie prace górnicze, właśnie od tych prac pochodzi nazwa doliny. Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej nazwa Koperszady jest związana z prowadzonym na obszarze doliny kopalnictwem rud miedzi. Zajęciem tym w XVIII wieku, a być może również wcześniej, zajmowali się niemieccy górnicy ze Spisza. Teren ten nazywano po niemiecku: Kupferschächte (szyby miedzi). Z tego powstały polskie Koperszady i słowackie Koperšády (obecnie Meďodoly). Nazwa jest bardzo stara; znana jest od 1435 r. jako Kompenschecht, w latach 1589-1595 jako Kumperszachty. Walery Eljasz-Radzikowski (1894) twierdził, że nazwa pochodzi od niemieckiego słowa Koperschãchte czyli szyby pod Kopą[4].
W latach 1876-80 stało na Przednich Koperszadach Schronisko Idziego. Zimą jako pierwsi do doliny dotarli Theodor Wundt i przewodnik Jakob Horvay 16 kwietnia 1884 r.[2].
Przednie Zielone,
Przednie Zielone (słow. Predné zelené[1]) – wzniesienie w Dolinie Rohackiej w słowackich Tatrach Zachodnich. Nazwa pochodzi od tego, że w porównaniu ze skalistymi i nagimi, wznoszącymi się powyżej niego szczytami Trzech Kop, Hrubej Kopy i Banówki jest intensywnie zielone – porośnięte lasem i kosodrzewiną. W najwyższym punkcie osiąga wysokość 1732 m n.p.m., nie ma jednak charakteru szczytu górskiego, tworzy stosunkowo płaski grzbiet i trzy tarasy, na których znajdują się Rohackie Stawy[2].
Dla geomorfologów Przednie Zielone i jego tarasy stanowią unikat morfologiczny, co zauważył już Adam Gadomski w 1929 r. Bronisław Halicki uważał, że wyżni taras to dno zniszczonego erozją zbiornika firnowego, obecnie wypełnione wodą (Wyżni Staw Rohacki), taras środkowy, w którym znajdują się Pośrednie Stawy Rohackie, to rynna wyrzeźbiona przez lodowiec, zaś taras dolny to kocioł lodowcowy, obecnie wypełniony wodą Niżniego Rohackiego Stawu[3].
Przednie Zielone oddziela od siebie dolną część dwóch odgałęzień Doliny Rohackiej: Dolinę Smutną od Doliny Spalonej. Jego północne zbocza opadają dość stromo do Rohackiego Potoku. Również od strony Doliny Spalonej zbocza są strome, natomiast do Doliny Smutnej opadają łagodnie. W południowym kierunku sąsiaduje z Zielonym Wierchem Rohackim[2].
Przełączka nad Doliną Buczynową,
Przełączka nad Dolinką Buczynową (niem. Schwarzwandscharte, słow. Štrbina nad Bučinovou dolinkou, węg. Fekete-fali-csorba[1]) – wąska przełęcz położona na wysokości ok. 2225 m n.p.m. w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, na szlaku Orlej Perci[2].
Przełączka nad Dolinką Buczynową oddziela od siebie Czarne Ściany i Buczynową Strażnicę. W pobliżu przełęczy grań załamuje się. W stronę Koziego Wierchu biegnie w kierunku południowo-zachodnim, a w stronę Granatów w kierunku północnym. Na stronę Dolinki Buczynowej grań opada tu stromymi urwiskami[3]. Z przełęczy w kierunku Dolinki Koziej schodzi Żleb Kulczyńskiego, którym poprowadzony jest oznaczony kolorem czarnym szlak z Dolinki Koziej na Kozi Wierch[4].
Pierwsze odnotowane wejście:
- latem, podczas podejścia na Kozi Wierch – Władysław Kulczyński senior, Szymon Tatar młodszy w 1893 r.,
- zimą – Walenty Gadowski, Jakub Gąsienica Wawrytko starszy, 22 lutego 1910 r.[3]
Przybylina,
Przybylina[4] (słow. Pribylina, węg. Pribilina) – wieś (obec) na Słowacji leżąca na Liptowie, w kraju żylińskim, powiecie Liptowski Mikułasz, 25 km na północny wschód od Liptowskiego Mikułasza, w miejscu połączenia Raczkowego Potoku z Białą Liptowską. Przez wieś przebiega Tatrzańska Droga Młodości, łącząca miejscowości położone u południowych podnóży Tatr. Przybylina jest jedną z większych wsi liptowskich.
Historia
Pierwsze wzmianki o Przybylinie pochodzą z 1286 r. W wieku XV i XVI w związku z migracjami wołoskimi wieś rozrosła się. W roku 1793 stąd na polską stronę Tatr wyruszył Robert Townson, angielski uczony, lekarz i podróżnik, jeden z pierwszych badaczy Tatr. W połowie XIX wieku w Przybylinie wynajmowano konie i przewodników do wycieczek na Krywań. W 1866 r. Towarzystwo Naukowe Krakowskie na prośbę miejscowego proboszcza rozpoczęło walkę z kłusownikami i świszczarzami, którzy w Przybylinie mieli swoją siedzibę. W roku 1872 po okolicach wędrował Walery Eljasz-Radzikowski, który opisał ówczesną wieś w swoich „Szkicach z podróży w Tatry” (1874). W czasie słowackiego powstania narodowego Przybylina poniosła znaczne straty.
Zabytki
W górnej części wsi nad brzegiem Raczkowego Potoku znajduje się Muzeum Wsi Liptowskiej (Múzeum liptovskej dediny)[5]. Większość zgromadzonych w skansenie obiektów architektury drewnianej pochodzi z terenów zalanych przez wody Jeziora Liptowskiego. Są to m.in. dwa kościółki: wczesnogotycki z Liptowskiej Mary oraz gotycki kasztel ze wsi Paryżowce (Parížovce), a także wiele bielonych chałup krytych stromymi gontowymi dachami. W skansenie hoduje się również zwierzęta gospodarskie oraz konie huculskie.
W samej Przybylinie znajdują się dwa kościoły: neobarokowy rzymskokatolicki św. Katarzyny, zbudowany w roku 1910 na miejscu kościoła drewnianego, oraz ewangelicki kościół neoromański z roku 1902, zbudowany wg projektu znanego słowackiego architekta M. M. Harminca (1869-1964).
Przysłop Kominiarski,
Przysłop Kominiarski – nieduża polana w Tatrach Zachodnich, ponad Doliną Kościeliską, położona na płaskiej, niewielkiej przełęczy pomiędzy wzniesieniami Stołów i Zadniej Kopki. Przełęcz znajduje się na wysokości 1124 m, polana 1100–1140 m. Stoki zachodnie opadają do Doliny Lejowej, wschodnie do jednego z ramion Zastolańskiego Żlebu[1]. Polana wchodziła w skład Hali Kominy Tylkowe[2]. Do XVIII wieku obok polany, na zboczach Zadniej Kopki wydobywano ubogie rudy żelaza[3].
Polana jest punktem widokowym, szczególnie na Tatry Zachodnie, dobrze widać stąd Kominiarski Wierch. Na polanie znajdują się dwa szałasy pasterskie i ławka dla turystów, a środkiem polany biegnie czarny szlak turystyczny, odcinek Ścieżki nad Reglami[3].
Jest jedną z niewielu polan tatrzańskich, na których nadal odbywa się wypas (tzw. wypas kulturowy)[4].
Przysłop Miętusi,
Przysłop Miętusi (1190 m[1], według wcześniejszych pomiarów 1189 lub 1187 m[2]) – niewielka, szeroka przełęcz pomiędzy Skoruśniakiem i Hrubym Reglem – wzniesieniami oddzielającymi Dolinę Małej Łąki od Doliny Miętusiej i Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich[2]. Przełęcz to szerokie i płaskie siodło. Na nim, i na jego zachodnich stokach, znajduje się Miętusia Polana, na której w latach 1933–1986 działało Schronisko Ptasia[3]. Do Doliny Małej Łąki opada spod przełęczy zalesiony Gmiński Żleb[4].
Przełęcz jest węzłem szlaków turystycznych, dogodnym miejscem odpoczynku i dobrym punktem widokowym. Z przysłopu roztaczają się widoki na Giewont i Czerwone Wierchy z kotłami polodowcowymi Wielkiej i Małej Świstówki oraz wiszącą Doliną Litworową i Mułową, a w kierunku zachodnim – Kominiarski Wierch, Halę Stoły, Zadnią Kopkę. Patrząc w kierunku Doliny Kościeliskiej, można dostrzec wznoszącą się w lesie tuż nad polaną Zawiesistą Turnię. Po północnej stronie, na skraju lasu znajduje się Czerwona Skałka, w której niegdyś wydobywano dobrą rudę żelaza[3].
Pastwiska na tej polanie otrzymał w roku 1595 od króla Zygmunta III Wazy niejaki T. Miętus z Cichego. W języku Wołochów, którzy rozpowszechnili pasterstwo w Karpatach, słowo prislop oznacza przełęcz[3].
Przysłop Waksmundzki,
Przysłop Waksmundzki – niewielka, płaska przełęcz pomiędzy Gęsią Szyją (1489 m n.p.m.) i Suchym Wierchem Waksmundzkim (1485 m n.p.m.) w Tatrach Wysokich. Dawniej nazywana była także Waksmundzkimi Przysłopkami. Znajduje się na wysokości 1443 m n.p.m. na niewielkiej, zanikającej już polance reglowej. Jest to jedno z mniej zatłoczonych miejsc w Tatrach. W języku Wołochów – ludu, który wprowadził pasterstwo w Karpatach – słowo prislop oznacza przełęcz. Dawniej przełęcz i otaczające ją lasy były wypasane, wchodziły w skład Hali Waksmundzkiej. Błędnie czasami nazwę Przysłop Waksmundzki przesuwano na inne obiekty w otoczeniu tej przełęczy: Suchy Wierch Waksmundzki lub Rówień Waksmundzką.
W 1955 polanka na Przysłopie Waksmundzkim miała powierzchnię ok. 4 ha, ale w 2004 w wyniku zarośnięcia jej powierzchnia zmniejszyła się o ok. 91%[1].
Psia Trawka,
Psia Trawka – dawna tatrzańska polana położona na wysokości 1185 m n.p.m. w Dolinie Suchej Wody, przy utwardzonej w latach 1921–1923 drodze z Brzezin na Halę Gąsienicową (droga dojazdowa do schroniska PTTK „Murowaniec”)[1].
Początkowo polana należała do Hali Pańszczyca, później była polaną samodzielną[2]. Nazwa polany pochodzi od trawy bliźniczki psiej trawki (Nardus stricta). Jest to gatunek charakterystyczny dla bardzo jałowych gleb. Od kiedy polana przestała być użytkowana, psia trawka już tu nie rośnie[3]. Nazwa polana jest już zresztą historyczna, gdyż obecnie, po zaprzestaniu wypasu polana całkowicie zarosła lasem. Na polanie w 1889 Towarzystwo Tatrzańskie postawiło schronisko, którego pozostałości rozebrano na początku lat trzydziestych XX wieku[4].
Ptak,
Ptak (niem. Voge, Ptak, słow. Vták, węg. Madár, Ptak[1]) – charakterystyczna w kształcie turnia o wysokości około 2135 m w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich. Znajduje się w grupie Buczynowych Turni, pomiędzy Wyżnią Przełączką pod Ptakiem (ok. 2125 m) a Przełączką pod Ptakiem (2103 m)[2]. Turnia została nazwana tak z uwagi na swój charakterystyczny kształt przypominający wyglądem głowę ptaka, dawniej nazywano ją też Piórem[3].
Na północ Ptak opada pionową ścianą do Zadnich Usypów w dolinie Pańszczycy, na południe ścianą, a niżej urwiskiem do Żlebu pod Krzyżnem. Poniżej tej ściany stromymi południowymi stokami Ptaka poprowadzono szlak Orlej Perci[4].
Pierwsze znane wejścia:
- Kazimierz Schiele, lipiec 1907 r. – letnie,
- Henryk Bednarski, Józef Lesiecki, Mariusz Zaruski i Stanisław Zdyb, 4 marca 1910 r. – zimowe[5]
Pusta Dolinka,
Dolinka Pusta (słow. Pustá dolinka[1]) – niewielka boczna dolinka zawieszona będąca odnogą Doliny Pięciu Stawów Polskich w Tatrach Wysokich. Ma powierzchnię 0,4 km² i stanowi typowy kocioł polodowcowy[2].
Dolinkę otaczają: grań Kołowej Czuby odchodząca od Małego Koziego Wierchu (oddziela ją od Dolinki pod Kołem) oraz odcinek wschodniej grani Świnicy z Małym Kozim Wierchem, Zmarzłymi Czubami, Zamarłą Turnią (opadającą do dolinki swą południową ścianą) i Kozimi Czubami[3]. Dno Dolinki Pustej zawalone jest złomami i piargami[1]. Od południa podcięta jest progiem o wysokości kilkudziesięciu metrów[3].
Pyszniańska Dolina,
Dolina Pyszniańska, nazywana także Pyszną Doliną – górna część walnej Doliny Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich.
Topografia
Od południowej strony podchodzi pod grań główną z takimi wzniesieniami, jak: Smreczyński Wierch, Kamienista, Błyszcz, Liliowe Turnie o niemal pionowo podciętych ścianach i Siwy Zwornik. Od zachodu wznoszą się ponad dnem Doliny Pyszniańskiej 500-700 m wysokości zbocza Ornaku. Od wschodniej strony zbocza Doliny Pyszniańskiej tworzy Skrajny Smreczyński Grzbiet oddzielający ją od Doliny Tomanowej – drugiego odgałęzienia Doliny Kościeliskiej. Prawostronnymi odgałęzieniami Doliny Pyszniańskiej są: Jaferowy Żleb, Dolinka i wielki żleb Babie Nogi, z lewej strony, z Ornaku opada do niej kilka żlebów, największy z nich to: Ornaczański Żleb. Wysoko na stokach Ornaku, pod Siwą Przełęczą znajduje się Siwa Kotlinka – lodowcowy kocioł z niewielkimi Siwymi Stawkami. W dolnej części Doliny Pyszniańskiej znajduje się Smreczyński Staw będący największym stawem polskich Tatr Zachodnich.
Opis doliny
Dolina zbudowana jest ze skał krystalicznych. W epoce lodowcowej wypełniona była lodowcem aż po okolice Polany Smytniej. Z północnych zboczy Kamienistej na wysokości ok. 1320 m n.p.m. wypływa ze źródeł Pyszniański Potok, który, łącząc się z Tomanowym Potokiem, tworzy Kościeliski Potok.
Z rzadkich roślin w dolinie występuje przymiotno węgierskie[1].
Historia
Od dawna, bo już w XV w. wydobywano w jej rejonie rudy srebra i miedzi. Pamiątką po tym jest kwarcytowy kamień, na którym osadzony jest Krzyż Pola, pochodzący najprawdopodobniej z młyna do mielenia tych rud, który stał u wylotu doliny. Później wydobywano tu rudy żelaza, przetapiane następnie w Starych Kościeliskach.
Dolina Pyszniańska była jedną z tras prowadzących na drugą stronę Tatr. Przez Pyszniańską Przełęcz przeprawiali się zbójnicy, myśliwi, pasterze i przemytnicy, a w czasie II wojny światowej kurierzy tatrzańscy. Ich przygody opisał Stanisław Zieliński w książce W stronę Pysznej. Było tutaj Schronisko na Pysznej, z którego podczas II wojny światowej często korzystali partyzanci. Spalone zostało przez Niemców.
Dawniej cała dolina była wypasana. W jej górnej części znajdowała się Hala Pyszna, a w dolnej Halą Ornak. W I połowie XX wieku była też bardzo popularnym terenem zjazdowym dla narciarzy, szczególnie jej część zwana Siwymi Sadami. Po zaprzestaniu w 1957 r. wypasu i utworzeniu tu ścisłego rezerwatu przyrody Tomanowa-Smreczyny, hale te niemal całkowicie zarosły lasem, a w wyższych partiach kosodrzewiną. Tylko najwyższe partie, powyżej kosodrzewiny utrzymały swoją trawiastą murawę.
Obecnie znajduje się tutaj największy w Tatrach obszar górnoreglowych lasów świerkowych i ostoja zwierząt nieniepokojonych przez ludzi. Niemal cały ten obszar bowiem wyłączony jest z ruchu turystycznego. Dla turystów udostępniony jest tylko czarny szlak turystyczny prowadzący do Smreczyńskiego Stawu, cały czas biegnący przez ścisły rezerwat przyrody. Samą dolinę można obserwować ze szlaków turystycznych.
Pyszniańska Przełęcz,
Pyszniańska Przełęcz (słow. Pyšné sedlo, niem. Kamenistasattel, węg. Kamenista-hágó) – znajdująca się na wysokości 1787 m n.p.m.[1][2] (według wcześniejszych pomiarów – 1788 m) przełęcz w grani głównej Tatr, pomiędzy Kamienistą (2127 m) i Błyszczem (2158 m) w Tatrach Zachodnich[3].
Na początku XX w. nazywana była także Kamienistą Przełęczą[3]. Przez szczyty te i przełęcz biegnie granica polsko-słowacka. Po południowej, słowackiej stronie przełęczy zbocza opadają do Doliny Kamienistej, a po północnej, polskiej do Doliny Pyszniańskiej (górna część Doliny Kościeliskiej)[4]. Przełęcz podobnie jak sąsiednie szczyty zbudowana jest ze skał krystalicznych – gnejsów i granitów. W siodle przełęczy znajduje się ok. 10 okresowych, płytkich stawków. Od dawna była jednym z ważniejszych przejść łączących Podhale z Liptowem. Pisał o niej już Matej Bel w 1736 r. W czasie II wojny światowej używana była m.in. przez kurierów tatrzańskich. Ich przygody opisał Stanisław Zieliński w książce W stronę Pysznej[5]. W rejonie przełęczy znajduje się jedno z czterech tylko w całych polskich Tatrach i w Polsce stanowisko rzadkiego gatunku arktyczno-alpejskiej rośliny – krzewiastej wierzby oszczepowatej[6].
Dawniej prowadziła z Doliny Kościeliskiej na Pyszniańską Przełęcz dość uczęszczana ścieżka[5]. Po utworzeniu w rejonie całej Doliny Pyszniańskiej rezerwatu przyrody Tomanowa-Smreczyny (obecnie jest to obszar ochrony ścisłej „Pyszna, Tomanowa, Pisana”) została zamknięta dla ruchu turystycznego[4]. Przez długi czas po II wojnie światowej Pyszniańska Przełęcz była w ogóle niedostępna od polskiej strony. Obecnie można na nią podejść dwoma szlakami turystycznymi.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
