 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
L
Lejowa Dolina, Liliowe, Liliowe Turnie, Liptowski Gródek, Liptowski Mikułasz, Liptowskie Kopy, Liptów, Litworowa Dolina, Litworowa Przełęcz, Litworowy Staw, Litworowy szczyt, Lodowa Kopa, Lodowa przełęcz, Lodowy Koń, Lodowy Stawek, Lodowy Szczyt, Łatana Dolina, Łomnica, Łomnicka Dolina, Łomnicka Grań, Łomnicki Staw, Łopata, Łysa Polana, Łysanki
Lejowa Dolina,
Dolina Lejowa – dolina reglowa w polskich Tatrach Zachodnich, położona pomiędzy Doliną Kościeliską a Doliną Chochołowską. Jest środkową odnogą doliny Czarnego Dunajca[1].
Topografia
Mająca kręty przebieg dolina o długości ok. 4,5 km opada spod Kominiarskiego Wierchu (1829 m) w północnym kierunku do polany Biały Potok (ok. 930 m n.p.m.)[1]. Dolinę otwiera charakterystyczna, wapienna skała zwana Między Ściany (udostępniona do wspinania za opłatą)[2]. Od wschodniej strony dolina ograniczona jest reglowymi wzniesieniami Kościeliskich Kopek oraz Suchego Wierchu (1428 m), od strony zachodniej również reglowymi wzniesieniami Cisowej Turni (1112 m), Skrajnej Rosochy (1262 m), Zadniej Rosochy (1271 m), Wierchu Kuca (1305 m), Wierchu Spalenisko (1324 m), Małego Opalonego Wierchu (1428 m), Wielkiego Opalonego Wierchu (1485 m) oraz należącego do masywu Kominiarskiego Wierchu grzbietu Kufa. W zachodnie jej zbocza od Wierchu Spalenisko wcina się oddzielony przełęczą Kominiarskie Siodło krótki boczny grzbiet z wierzchołkiem Diablińca (1241 m)[1].
Dolina nie ma bocznych odgałęzień, jedynie spod Kominiarskiego Wierchu opadają do jej górnej części dwa żleby: Zabijak i Tylkowy Żleb[1].
Opis doliny
Nazwa doliny pochodzi od nazwiska góralskiego Leja. W rejestrach z 1811 r. występuje jako właściciel tej hali Jędrzej Leja z Podczerwonego. Utworzona jest w skałach osadowych[2].
W dolinie znajdują się polany: Lejówki, Jaworzyna Lejowa, Polana Kuca, polana Huty Lejowe, Niżnia Polana Kominiarska i Przysłop Kominiarski[1]. Przywrócono znowu na nich wypas (tzw. wypas kulturowy), dzięki czemu ograniczone zostało ich zarastanie lasem (niektóre polany nie są wypasane, lecz koszone)[2]. Dolne partie doliny należą do Hali Lejowej, górne zaś do Hali Kominy Tylkowe. Pod wierzchołkiem Skrajnej Rosochy w XIX wieku funkcjonowały kopalnie rud (Lejowe Banie). Dnem doliny płynie Lejowy Potok, wpadający do Kirowej Wody[3].
W dolinie znajduje się kilkanaście jaskiń, m.in.: Awen Odpękniętych Nacieków, Szczelina ze Śniegiem, Schron nad Lejową, Dziura nad Zabijakiem II, Jaskinia Mechata, Tylkowa Szczelina, Jaskinia Skośna, Jaskinia Lejowa Wyżnia, Suchy Biwak, Schron przy Suchym Biwaku, Szczelina w Grani I, Lejowa Szczelina oraz jeden z otworów jaskini Bańdzioch Kominiarski[4].
Obecnie Dolina Lejowa wchodzi w skład Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi z siedzibą w Witowie[2]. Tym faktem oraz tym, że jurysdykcja Tatrzańskiego Parku Narodowego w obrębie Doliny Lejowej jest mocno ograniczona (choć dolina ta leży na obszarze TPN), można tłumaczyć zjawisko intensywnego wyrębu jej lasów.
Dolina Lejowa jest jednym z najrzadziej uczęszczanych przez turystów miejsc w polskich Tatrach[2].
Liliowe,
Liliowe (słow. Ľaliové sedlo, niem. Liliensattel, węg. Liliowe-hágó[1]) – położona na wysokości 1952 m łagodna przełęcz w głównej grani Tatr, pomiędzy Beskidem (2012 m) a Skrajną Turnią (2097 m). Przez grań tę przebiega granica polsko-słowacka.
Topografia
Jest to płytka i rozległa przełęcz. Pomiędzy nią a Beskidem Władysław Cywiński wyróżnia jeszcze Liliową Kopkę (ok. 1975 m) i przełączkę Wyżnie Liliowe (ok. 1965 m)[2]. Po polskiej stronie trawiaste stoki Liliowego opadają do górnej części Doliny Gąsienicowej. Po słowackiej stronie spod przełęczy opada do Doliny Cichej żleb, do którego w połowie długości dołącza Żleb Zaremby spod Skrajnej Turni. Żlebami tymi w zimie schodzą duże lawiny[2].
Przełęcz Liliowe stanowi powszechnie uznawaną geologiczną i krajobrazową granicę pomiędzy Tatrami Wysokimi a Zachodnimi. W dół obydwu dolin granica ta biegnie żlebami schodzącymi spod przełęczy.
Historia
Nazwa przełęczy pochodzi od rośliny pełnik alpejski, przez miejscową ludność zwaną „lelują”, lub od pierwiosnki maleńkiej. Kazimierz Zarzycki, Zofia Zwolińska w 1984 r. pisali: W okresie kwitnienia liliowo od rosnącej tu obficie pierwiosnki maleńkiej[3].
Dawniej przełęcz była znanym miejscem przejścia przez grań główną z jednej strony Tatr na drugą; znajduje się na mapie Filipa Moscheroscha z 1790 r. Była też ulubionym miejscem poety Kazimierza Tetmajera. Pisał on: „Liliowa Przełęcz, z której tylekroć patrzałem do Wierchcichej, do doliny na dole, która wydawała mi się jak cudowny złocisty sen”[3].
W 1902 r. planowano budowę kolejki zębatej na tę przełęcz oraz na Świnicką Przełęcz. Projekt ten budził wielki opór miłośników przyrody i Tatr i nie doszło do jego realizacji[3]. Przed II wojną światową istniał dość popularny wśród polskich turystów szlak turystyczny z przełęczy Liliowe przez Zawory do słowackiej Doliny Ciemnosmreczyńskiej (zamknięto go po wojnie)[1].
Przyroda
Przełęcz Liliowe to szerokie, trawiaste siodło zbudowane z mało odpornych na erozję jurajskich skał wapiennych, margli kredowych i triasowych piaskowców. Występuje w jej rejonie kilka niewielkich zagłębień terenu, w których bujnie rozwijają się, mimo dużej wysokości wysokogórskie ziołorośla[3]. W sierpniu bujnie zakwitają w nich całe kępy: tojadu mocnego, różeńca górskiego, miłosnej górskiej. Z rzadkich roślin w rejonie przełęczy występują ukwap karpacki, babka górska i szarota Hoppego – gatunki w Polsce występujące tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[4].
Liliowe Turnie,
Liliowe Turnie (słow. Banisté[1]) – odcinek grani głównej Tatr pomiędzy przełęczą Liliowy Karb a Banistą Przełęczą[2]. Grań ta to część grani pomiędzy Starorobociańskim Wierchem a Błyszczem w Tatrach Zachodnich[3]. Przebiega nią granica polsko-słowacka. Liliowe Turnie mają silnie postrzępioną grań, w której występuje wiele skalnych czub, buli i przełączek między nimi. Grań ta na znacznej długości pociętą jest głębokimi rowami tektonicznymi z rumowiskiem głazów na dnie[4]. Po polskiej stronie wysokie na ok. 170 m i urwiste zbocza grani (tzw. Baniste) opadają do Doliny Pyszniańskiej. W niektórych miejscach są to prawie pionowe ściany. Po słowackiej, południowo-zachodniej stronie znacznie łagodniejsze i niskie zbocza grani opadają do Doliny Gaborowej.
Liliowe Turnie mają średnią wysokość ok. 1965 m n.p.m. Zbudowane są ze skał krystalicznych i w większości porośnięte niską murawką z sitem skuciną, którego przebarwiające się pędy już w połowie lata zabarwiają stoki na czerwonawy kolor. Ciekawa flora. M.in. na kilkuset metrach kwadratowych rośnie tutaj turzyca tęga – bardzo rzadka roślina, w Polsce występująca tylko na kilku stanowiskach w Tatrach i Sudetach[5]. Dobre widoki na pobliski Ornak, Starorobociański Wierch, Błyszcz, Ciemniak i całą Dolinę Kościeliską, a szczególnie jej górne odgałęzienia – Dolinę Tomanową i Pyszniańską[4].
Liptowski Gródek,
Liptowski Gródek[4] (słow. Liptovský Hrádok, do 1927 Hrádok; niem. Liptau-Hradek, Neuhäusel in der Liptau, węg. Liptóújvár) – miasto na Słowacji w kraju żylińskim, liczące 7,6 tys. mieszkańców (2011). Miasto położone jest na Kotlinie Liptowskiej u podnóży Niżnych Tatr, w miejscu, w którym do Wagu uchodzi Biała Liptowska[5].
Historia zamku
Niewielki zamek, od którego wzięło nazwę miasto, został prawdopodobnie zbudowany z inicjatywy żupana Doncza na początku XIV w., choć niektórzy przesuwają jego powstanie na koniec poprzedniego stulecia.
W roku 1341 pojawia się w źródłach pierwsza pisemna wzmianka o zamku. Funkcjonował pod nazwą Wywar. W kilku dokumentach określany był jako Novum Castrum. Prawdopodobnie zamek był zbudowany w latach 1316–1340. Chronił drogę handlową określaną jako Via Magna.
Niektórzy historycy zakładają, iż stała tu wcześniej drewniana budowla, prawdopodobnie wieża. Inni badacze skłaniają się do myśli, iż żupan Doncz dobudował zamek do już istniejącej, o wiele starszej kamiennej wieży strażniczej. Wyniki wykopalisk archeologicznych opowiadają się raczej za drugą wersją.
Zamek postawiono na pięciometrowej wapiennej skale. Składał się z budynku mieszkalnego i dwóch wież po jego bokach. Poniżej skały budowlę otaczał dodatkowy mur obronny, a całość była chroniona fosą, zasilaną przez Wag. Później u podnóża skały dobudowano mały dziedziniec ze studnią oraz wieżę obronną.
W 1433 roku zamek opanowali husyci. W kolejnych latach jego załogę stanowili żołnierze Jana Jiskry. Do połowy XV w. należał do majątków królewskich. Później jego właścicielami były, tytułem darowizny lub zastawu, kolejno rodziny Pongraczów, Zápolyów, Thurzonów i Balassich. Z tych ostatnich godzien jest wspomnienia Bálint Balassi (1554-1594), renesansowy poeta węgierski.
Dla przebudowy zamku najbardziej się przyczyniła kobieta – Magdalena Zayova. W latach 1600–1603 wybudowała obok zamku duży renesansowy dwór (kasztel), którego dwa skrzydła obejmowały starszą część budowli od zachodu i północy. Unowocześniła też mury obronne.
W 1709 roku, w czasie powstania Franciszka II Rakoczego, w okolicy Liptowskiego Gródka rozegrała się dwudniowa bitwa. Zamek znalazł się na linii austriackich umocnień i mocno ucierpiał w wyniku ostrzału. Zniszczenia wkrótce jednak naprawiono, a budowla stała się własnością cesarską. W 1762 roku umieszczono tu siedzibę urzędów zajmujących się górnictwem, hutnictwem i gospodarką leśną na Liptowie. Po pożarze w 1803 roku odnowiono już tylko dwór, w którym miała siedzibę administracja państwa hradecko-likawskiego. Później mieściło się tu muzeum.
Obecnie obiekt jest własnością prywatną. Mieści się tu ekskluzywny hotel GrandCastle, restauracja Magdalena Zai oraz winiarnia.
Liptowski Mikułasz,
Liptowski Mikułasz[4] (słow. Liptovský Mikuláš, do 1952 Liptovský Svätý Mikuláš; węg. Liptószentmiklós; niem. Sankt Nikolaus in der Liptau, Liptau-Sankt-Nikolaus) – miasto powiatowe w północnej Słowacji, w kraju żylińskim. Centrum gospodarcze, kulturalne i turystyczne historycznego regionu Liptów.
Miasto leży nad rzeką Wag w Kotlinie Liptowskiej między Górami Choczańskimi (Chočské vrchy) i Tatrami Zachodnimi na północy a Niżnymi Tatrami na południu. Tuż na zachód od miasta leży wielki sztuczny zbiornik wodny Liptovská Mara.
Przez Liptowski Mikułasz przebiega słowacka droga krajowa nr 18 i równoległa do niej autostrada D1 z Popradu do Rużomberka. Łączy się z nią droga lokalna nr 584 z Nižnej koło Twardoszyna. Przez miasto przebiega również magistrala kolejowa, równoległa do drogi nr 18 / D1.
Historia
W okolicach Liptowskiego Mikułasza znaleziono wyroby z epoki brązu i późniejsze (lateńskie i celtyckie), wskazujące na istnienie osadnictwa na tym terenie już dwa tysiące lat p.n.e. Na przełomie IX i X wieku istniała tu słowiańska osada. Pierwsza wzmianka o Liptowskim Mikułaszu pochodzi z 1286 r. z czasów Władysława IV Kumana.
Przez większość swych dziejów miasto należało do możnowładczego rodu Pongráczów. W pierwszej połowie XIV wieku Liptowski Mikułasz uzyskał spore znaczenie handlowe, w 1424 r. otrzymał prawo organizowania targów dwukrotnie w ciągu roku. W XVI wieku rozwinęło się rzemiosło. W 1677 r. miasto stało się siedzibą władz komitatu Liptów. Na początku XVIII wieku w Mikułaszu osiedlili się Żydzi z Moraw, którzy rozwinęli na szeroką skalę miejski handel. W 1713 r. w mieście stracono legendarnego słowackiego zbójnika Juraja Jánošika.
W XIX wieku Liptowski Mikułasz stał się ośrodkiem słowackiego odrodzenia narodowego – w 1829 r. powstała słowacka biblioteka, w 1830 pierwszy słowacki teatr amatorski. W 1844 r. koło współpracowników Ľudovíta Štúra założyło tu słowackojęzyczny związek literacko-kulturalny Tatrín. 10 maja 1848 r. w Liptowskim Mikułaszu ogłoszono postulaty słowackiego ruchu narodowego. W 1910 Liptowski Mikułasz liczył 3,3 tys. mieszkańców, z czego 1,7 tys. Słowaków, 0,9 tys. Węgrów i 0,7 tys. Niemców. W 1938 w miejscowości powstał jeden z zakładów Baty. W czasie II wojny światowej społeczność żydowska (800 osób) została wymordowana. W okresie słowackiego powstania narodowego w okolicy miasta działały liczne oddziały powstańcze, a od 3 lutego aż do 4 kwietnia 1945 ciężkie walki o jego wyzwolenie toczył I Czechosłowacki Korpus Armijny. Po wojnie w Liptowskim Mikułaszu rozbudowano przemysł, a od lat siedemdziesiątych XX wieku miasto zyskało znaczenie jako ośrodek turystyki górskiej i rekreacji.
Liptowskie Kopy,
Liptowskie Kopy (słow. Liptovské kopy) – grupa szczytów w Tatrach pomiędzy Doliną Cichą i Doliną Koprową (Kôprová dolina), połączona z granią główną w Gładkim Wierchu (Hladký štít), od którego oddzielona jest przełęczą Zawory (Závory). Najwyższym szczytem jest Wielka Kopa Koprowa (2052 m). Są to przeważnie kopulaste, porośnięte trawą szczyty, w dolnych partiach zalesione.
Wyglądem przypominają pobliskie Tatry Zachodnie, jednak kierując się kryterium hydrologicznym i orograficznym, polscy geografowie zaliczają je do Tatr Wysokich. Większość słowackich kartografów włącza je do Tatr Zachodnich i umiejscawia ich granicę na przełęczy Zawory, jakkolwiek największy autorytet wśród słowackich znawców Tatr – Ivan Bohuš – jest takiego samego zdania jak Polacy.
Topografia
Główny grzbiet Kop Liptowskich biegnie od Gładkiego Wierchu w kierunku południowo-południowo-zachodnim (SSW) i kończy się przy ujściu Koprowej Wody do Cichej Wody w osiedlu Podbańska. W kierunku z północy na południe kolejno znajdują się w nim następujące szczyty i przełęcze (szczyty zwornikowe zostały wytłuszczone):
- Zawory (Závory), 1879 m,
- Cichy Wierch (Tichý vrch), 1979 m,
- Wierchcicha Przełączka (Tiché sedlo), ok. 1900 m,
- Garajowe Kopy
-- Zadnia Garajowa Kopa (Zadná Garajova kopa), 1947 m,
-- Garajowa Przełęcz Niżnia (Nižné Garajovo sedlo, ok. 1900 m),
-- Mała Garajowa Kopa (Malá Garajova kopa, 1929 m),
-- Garajowa Przełęcz Pośrednia (Prostredné Garajovo sedlo), ok. 1920,
-- Wielka Garajowa Kopa (Veľká Garajova kopa), 1973 m – zwornik dla bocznej grani Zadniej Rycerowej Kopy,
-- Garajowa Przełęcz Wyżnia (Vyšné Garajovo sedlo), 1916 m,
- Wielka Kopa Koprowa (Veľká kopa), 2053 m – zwornik dla bocznej grani Magury Rycerowej,
- Turkowa Przełęcz (Turkovo sedlo), 1948 m,
- Zadni Goły Wierch Liptowski (Zadný Holý vrch), 1983 m,
- Koprowicka Przełęcz Wyżnia (Vyšné kôprovické sedlo), 1934 m,
- Skrajny Goły Wierch Liptowski (Krajný Holý vrch), 1984 m,
- Koprowicka Przełęcz Niżnia (Nižné kôprovické sedlo), 1908 m,
- Krzyżne Liptowskie (Krížne), 2040 m – zwornik dla bocznej grani Małego Krzyżnego Liptowskiego,
- Wszywaki (Všiváky), 18117 m,
- Opalone (Opálené), ~1700 m[2].
Większe boczne ramiona to Garajowe Kopy, Magura Rycerowa, Brdarowe Grapy i grań Małego Krzyżnego. Ramiona te, oraz inne mniejsze, wyodrębniają w Kopach Liptowskich 10 dolinek:
- od strony Doliny Koprowej są to:
-- Dolinka Kobyla (Kobylia dolina),
-- Dolinka Garajowa (Garajova dolina),
-- Dolinka Turkowa (Turkova dolina),
- od strony Doliny Cichej:
-- Dolina Krzyżna (Krížna dolina),
-- Dolina Koprowica (Kôprovnica) z Krzyżnym Kotłem i Koprowickim Kotłem,
-- Dolina Szpania (Špania dolina),
-- Rycerowy Żleb (Licierov žľab),
-- Małe Rycerowe (Predné Licierovo),
-- Wielkie Rycerowe (Zadné Licierovo),
-- Zadnie Rycerowe (Temná Tichá dolina)[2].
Jest też wiele żlebów. Nazwę otrzymały: Skryte Korycisko, Pośredni Żleb, Zabijak, Czerwone Korycisko, Żleb Pitnej Wody, Rakitowy Żleb (wszystkie od strony Doliny Cichej)[2].
Charakterystyka
Zbudowane są ze skał magmowych (granitoidów) i metamorficznych (gnejsów). trzonu krystalicznego oraz pojedynczych płatów skał osadowych należących do autochtonicznych serii wierchowych. Pionierskie badania geologiczne prowadził tutaj polski geolog M. Jurek w 1929 r. Kilka dolin zostało wyrzeźbionych przez lodowce. W masywie występuje kilka obszernych żlebów, którymi w zimie schodzą lawiny. Szczególnie wielkie lawiny schodzą do Doliny Koprowej. Np. w marcu 1956 r. lawina, która zeszła z Gołych Wierchów do Doliny Koprowej, miała objętość 210 000 m³ i zmiotła las na obszarze o rozmiarach ok. 400 × 400 metrów. Siłą podmuchu powaliła także drzewostan na przeciwległym stoku, a grubość lawiniska wyniosła 7 m[3].
Dolne partie porasta las, wyżej zarośla kosodrzewiny, jeszcze wyżej trawiaste piętro halne, które w wyniku trwającego kilka wieków pasterstwa w wielu miejscach zostało sztucznie obniżone. W lasach bujne lasy limbowe. Limba w Koprowicy o obwodzie 7 m należy do największych w całych Tatrach. Mimo tego, że od 1948 r. Kopy Liptowskie są obszarem ochrony ścisłej ilość żyjących w nich zwierząt jest niewielka[2].
Historia
Liptowskie Kopy należały do terenów pasterskich górali z wsi liptowskich już w XVII wieku. Wypasali na nich mieszkańcy wsi Kokawa i Wychodna. Były także miejscem, w którym łatwo można było spotkać stada kozic, zatem często odwiedzali je strzelcy i kłusownicy, jeszcze po 1900 polowali tu na niedźwiedzia Polacy z Krościenka i Zakopanego. W czasie I wojny światowej ukrywali się w Kopach dezerterzy, a podczas II wojny światowej w latach 1944–1945 przebywał tu oddział partyzantów słowackich i radzieckich. W Dolinie Szpaniej przez jakiś czas wydobywano rudy metali. Spowodowany przez wozaków wielki pożar w dniach 30 października–4 listopada 1943 strawił około 240 ha lasu i kosówki[3].
W 1948 r. na niemal całym obszarze Liptowskich Kop utworzono ścisły rezerwat przyrody. Rok później, po utworzeniu TANAP-u stał się on obszarem ochrony ścisłej tego parku z zakazem wstępu. Wiodący główną granią zielono znakowany szlak turystyczny zlikwidowano. Liptowskie Kopy nigdy wśród turystów nie cieszyły się dużą popularnością, obecnie ludzie bywają w nich bardzo rzadko. W niektórych miejscach zrekultywowano przez nasadzenia kosodrzewinę zniszczoną w wyniku pasterstwa[2].
Ponad 100 lat temu w Kopach Liptowskich wykonano sieć dróg i ścieżek. Najważniejsze z nich to Wschodnia Obwodnica, Leśna Obwodnica, Zachodnia Obwodnica i Północna Obwodnica. Zostały one wykonane tak solidnie, że jak w 2005 r. pisał Władysław Cywiński nie widać na nich zrębu czasu. Nie prowadzą one na szczyty, ani przełęcze, głównie trawersują zbocza i przecinają żleby. Nie zostały bowiem wykonane dla turystów, lecz dla myśliwych. Mimo utworzenia ścisłego obszaru ochrony przyrody i zabronienia turystom i taternikom wstępu, myślistwo nie znikło[2]. Świadczą o tym ambony i domki myśliwskie[1][2]. Zwierząt natomiast jest niewiele. W. Cywiński pisał: Czy wybili to dawni polowace czy współcześni myśliwi?[2].
Nieznane są nazwiska osób, które jako pierwsze zdobyły szczyty należące do grupy Liptowskich Kop. Najprawdopodobniej pierwsze wejścia należą do pasterzy i kłusowników. Wśród wejść turystycznych jako pierwsze odnotowano wejścia zimowe:
- na Krzyżne Liptowskie – Karol Englisch, Károly Jordán, 13 stycznia 1903 r.
- na Wielką Kopę Koprową – Józef Grabowski z pięcioma osobami towarzyszącymi 3 marca 1912 r.
Liptów,
Liptów (słow. Liptov, łac. Liptovium, niem. Liptau, węg. Liptó) – kraina historyczna (dawny komitat, żupa) w dawnych północnych (tzw. Górnych) Węgrzech i jednocześnie region, zajmujący środkowo-północną część obecnej Słowacji, w dorzeczu górnego Wagu.
Położenie i obszar
Liptów obejmuje obszar centralnie położonej Kotliny Liptowskiej oraz stoki otaczających ją pasm górskich: Tatr Wysokich (częściowo), Tatr Zachodnich i Gór Choczańskich od północy, Wielkiej Fatry od zachodu i Niżnych Tatr od południa. Na wschodzie granicą Liptowa jest niewysoki dział wodny w rejonie wsi Szczyrba (słow. Štrba), przez który Kotlina Liptowska graniczy z Kotliną Popradzką.
Jako kraina historyczna Liptów na wschodzie sąsiaduje ze Spiszem, na południowym wschodzie z Gemerem, na południowym zachodzie z terenami dawnej żupy zwoleńskiej, na zachodzie z Turcem, zaś na północy z Orawą i - przez grzbiet Tatr - z polskim Podhalem.
Powierzchnia Liptowa, przyjmowana tu jako powierzchnia żupy liptowskiej w 1910 r., liczy 2 247 km². Według aktualnego podziału administracyjnego Słowacji odpowiada to dość dokładnie dzisiejszym powiatom Rużomberk i Liptowski Mikułasz z kraju żylińskiego z dodatkiem na wschodzie gmin Szczyrba, Szczyrbskie Jezioro i Liptovská Teplička, należących już do powiatu Poprad w kraju preszowskim.
Ukształtowanie terenu
Kotlina Liptowska, przecięta ze wschodu na zachód Wagiem, nie prezentuje płaskiej równiny, lecz jest stosunkowo mocno pofalowana. Obłe, lecz dość wysokie ciągi wzgórz porozdzielane są obniżeniami z ciekami licznych dopływów Wagu, które w swych wyższych partiach rozcinają otaczające kotlinę zbocza górskie długimi i często bardzo głębokimi dolinami. Najbardziej płaską dawniej część kotliny zajmuje dzisiejszy zbiornik wodny Liptovská Mara.
Historia
Pierwsza wzmianka o Liptowie pochodzi z 1231 r. Samodzielna żupa liptowska powstała ok. 1340 r. Jej siedzibą były kolejno: Zamek Liptowski (tzw. Zamek Sielnicki, słow. Liptovský Starý hrad), Liptowska Mara (dziś pod wodami jeziora zaporowego), Niemiecka (dziś Partyzancka) Lupcza, a od roku 1677 do zaniku żup w 1922 r. Liptowski Mikułasz.
Miejscowości
Główne miejscowości Liptowa rozłożone są w Kotlinie Liptowskiej, wzdłuż rzeki Wag. Pozostałe - w większości u wylotów dolin rzecznych z otaczających je pasm górskich. Główne miasta: Rużomberk i Liptowski Mikułasz.
Litworowa Dolina,
Dolina Litworowa (słow. Litvorová dolina, niem. Litvorovytal, węg. Litvorovy-völgy[1]) – niewielka tatrzańska dolinka (ok. 1,0 km długości) położona na wysokości ok. 1600–2100 m n.p.m. w Tatrach Wysokich na terenie Słowacji. Jest jedną z górnych pięter Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina). Nazwa jej pochodzi od rosnącego w Tatrach litworu.
Dolina Litworowa graniczy:
- od zachodu z Doliną Kaczą, rozdziela je grzęda Litworowego Szczytu (Litvorový štít) przechodząca w Gerlachowskie Spady,
- od południa z Doliną Wielicką (Velická dolina), rozdziela je odcinek głównej grani Tatr od Litworowego Szczytu do Wielickiego Szczytu (Velický štít),
- od wschodu i północnego wschodu z należącą do systemu Doliny Białej Wody Doliną Świstową (Svišťová dolina), rozdziela je boczna grań Wielickiego Szczytu (hrebeň Velického štítu) z kulminacją w Hrubej Turni (Hrubá veža, 2086 m).
W Dolinie Litworowej na wysokości ok. 1860 m, znajduje się Litworowy Staw (Litvorové pleso) o powierzchni ok. 1,7 ha i 18,0 m głębokości. Od północno-zachodniej strony zamknięty on jest ryglem skalnym oraz regularnym, półkulistym wałem moreny czołowej. Obok niego przebiega znakowany szlak turystyczny prowadzący przez Dolinę Świstową na przełęcz Rohatkę oraz jego odgałęzienie przez Kocioł pod Polskim Grzebieniem na przełęcz Polski Grzebień. Wody Litworowego Stawu zasilają Litworowy Potok (Litvorový potok) łączący się z Kaczym Potokiem (Zelený potok, Kačací potok) poniżej wodospadu zwanego Kaczą Siklawą (Hviezdoslavov vodopád).
Litworowa Przełęcz,
Litworowa Przełęcz, Litworowa Przełęcz Upłaziańska (słow. Litvorové sedlo[1]) – znajdująca się na wysokości 2037 m n.p.m. przełęcz w Czerwonych Wierchach, pomiędzy Krzesanicą i Małołączniakiem, leżącymi w grani głównej Tatr Zachodnich. Biegnie przez nie granica polsko-słowacka. Po słowackiej stronie stosunkowo łagodne zbocza spod przełęczy opadają do Dolinki Rozpadłej (odgałęzienie Doliny Cichej). Po polskiej stronie poniżej Litworowej Przełęczy znajduje się stroma ściana skalna i pod nią wisząca Dolina Litworowa[2].
Litworowa Przełęcz to mało wybitne, zbudowane ze skał osadowych szerokie siodło skalne, porośnięte niską murawą z roślinnością alpejską. Rosną tu m.in.: pełnik alpejski, sasanka alpejska, lepnica bezłodygowa, mak tatrzański, dębik ośmiopłatkowy, wierzba żyłkowana, jaskier skalny i 7 gatunków skalnic. Z bardzo rzadkich roślin tatrzańskich występuje tutaj babka górska. Nazwa pochodzi od Doliny Litworowej, nad którą leży przełęcz. W wapiennych ścianach skalnych poniżej Litworowej Przełęczy znajdują się jaskinie, m.in. Litworowa Studnia[2][3].
Litworowy Staw,
Litworowy Staw (niem. Litvorovysee', słow. Litvorové pleso, węg. Litvorovy-tó[1]) – staw położony w odnodze Doliny Białej Wody – Dolinie Litworowej, w słowackiej części Tatr Wysokich. Znajduje się za stromym progiem i jest od strony północno-zachodniej zamknięty ryglem oraz regularnym, półkulistym wałem moreny czołowej. Położony jest na wysokości 1863 m. Według pomiarów pracowników TANAP-u z lat 60. XX w. jego powierzchnia to 1,67 ha, wymiary 181 × 162 m i głębokość ok. 19,1 m. Ma pojemność 127 000 m³. Pierwszych pomiarów dokonała w 1929 r. ekipa kierowana przez Wiktora Ormickiego[2]. Według informacji „Przeglądu Zakopiańskiego” z 1899 r. w pobliżu stawu pochowani są dwaj zbójnicy, zabici przez juhasów[3].
Znad brzegów stawu widok na masyw Rumanowego Szczytu, Ganek, Rysy i Niżnie Rysy, wywierający, jak pisze Józef Nyka, „przejmujące wrażenie”[3].
Przy szlaku kilka metrów od brzegu (na północny wschód od stawu) znajduje się dość solidna koleba zapewniająca schronienie nawet 3–4 osobom w razie załamania pogody[3].
Litworowy szczyt,
Litworowy Szczyt (słow. Litvorový štít, niem. Litvorovyspitze, dawniej Wagnerspitze, węg. Litvorovy-csúcs, dawniej Wagner-csúcs) – zwornikowy szczyt o wysokości 2423 m n.p.m. położony na terenie Słowacji w głównej grani Tatr.
Od Litworowego Szczytu główna grań Tatr prowadzi początkowo w kierunku południowym, później w południowo-wschodnim przez Litworową Przełęcz do Zadniego Gerlacha (Zadný Gerlach), zaś w kierunku wschodnim przez Wielicką Przełęcz na Wielicki Szczyt (Velický štít) i dalej przez Polski Grzebień (Poľský hrebeň) do Małej Wysokiej (Východná Vysoká).
W kierunku północno-zachodnim i zachodnim od szczytu odchodzą dwa duże filary, oddzielające górne piętra Doliny Litworowej (Litvorová kotlina) i Doliny Kaczej (Kačacia dolina). Na północny wschód on najwyższego punktu masywu Litworowego Szczytu położony jest Litworowy Zwornik, od którego odchodzi filar północno-zachodni z sześcioma Litworowymi Mnichami, oznaczonymi rzymskimi cyframi od I do VI.
Grań główna na odcinku zawierającym Litworowy Szczyt graniczy z systemem Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina) (do niego należą doliny Kacza i Litworowa) oraz z Doliną Wielicką (Velická dolina).
Nazewnictwo Litworowego Szczytu pochodzi od położonej poniżej jego Doliny Litworowej. Dawniej wraz z Wielickim Szczytem określany był zbiorczym określeniem Wysokie Gerlachowskie – z uwagi na ich położenie w pobliżu Gerlacha. Niemiecka i węgierska nazwa szczytu upamiętniały Wilhelma Wagnera, działacza sekcji śląskiej MKE, nie zyskały jednak popularności.
Lodowa Kopa,
Lodowa Kopa (słow. Ľadová kopa, Malý Ľadový štít, niem. Markasitturm, węg. Markazit-torony, 2602 m n.p.m.) – dwuwierzchołkowy szczyt w grani głównej Tatr Wysokich, drugi pod względem wysokości w obrębie masywu Lodowego Szczytu. Znajduje się pomiędzy wierzchołkiem Lodowego Szczytu, oddzielona od niego płytką Lodową Szczerbiną (2585 m), a Małym Lodowym Szczytem, oddzielonym od niej głęboko wciętą Lodową Przełęczą (2372 m). W południowo-wschodnim kierunku odchodzi od szczytu Lodowa Grań – krótkie, boczne odgałęzienie oddzielające Dolinkę Lodową od Doliny Pięciu Stawów Spiskich. Na południowy zachód natomiast wysyła ona równie krótką Michałkową Grań.
Drugim, południowo-wschodnim wierzchołkiem Lodowej Kopy jest Mała Lodowa Kopa, która leży w Lodowej Grani. Od głównego wierzchołka oddalona jest zaledwie o ok. 35 m, oddziela ją Lodowy Karbik. Kolejnym obiektem w Lodowej Grani są Lodowe Wrótka, oddzielające Małą Lodową Kopę od Wielkiego Lodowego Kopiniaka.
Wejście na Lodową Kopę od strony Lodowej Przełęczy i wprost z Doliny Jaworowej było od dawna znane myśliwym z Jurgowa. Była ona zdobywana wielokrotnie przez różne zespoły podczas prób wejścia na pobliski Lodowy Szczyt.
Dla taterników największym wyzwaniem jest południowa ściana opadająca do Dolinki Lodowej, odnogi Doliny Pięciu Stawów Spiskich (ok. 250 m wysokości). Pierwsze przejście tej ściany miało miejsce 22 sierpnia 1912 r., a dokonało tego wyczynu trzech wspinaczy: Alfréd Grósz, Tibold Kregczy i Lajos Rokfalusy[1]. Obecnie ścianą wiedzie kilka dróg taternickich. Historia zdobycia tej ściany była tematem filmu Cesta k slnku, nakręconego w 1948 r. przez Karola Skřipskiego.
Polska nazwa Lodowej Kopy pochodzi od Lodowego Szczytu, natomiast nazwy niemiecka i węgierska pochodzą podobno od markasytu, który posiada mosiężnożółtą barwę i metaliczny połysk. Nazwa słowacka bywa źródłem pomyłek, polski Mały Lodowy Szczyt to wierzchołek sąsiadujący z Lodową Kopą od południa.
Historia
Pierwsze wejścia turystyczne:
- Johann Heinrich Blasius, Gustav Hartlaub, Alexander Keyserling i nadleśniczy z Jaworzyny Tatrzańskiej Simon Fischer i jego siostrzeniec lub bratanek wraz z czterema myśliwymi z Jurgowa, 22 września 1835 r. – letnie,
- Włodzimierz Mostowski, Kazimierz Piotrowski i Stanisław Sierakowski, 2 lutego 1914 r. – zimowe.
Lodowa przełęcz,
Lodowa Przełęcz (słow. Sedielko, niem. Kleiner Sattelpass, węg. Kis-Nyereg-hágó[1], 2372 m n.p.m.) – przełęcz położona w głównej grani Tatr pomiędzy Małym Lodowym Szczytem (Široká veža, 2461 m) a Lodową Kopą (Malý Ľadový štít, 2602 m). Zachodnie stoki spod przełęczy opadają do Doliny Zadniej Jaworowej, wschodnie do Dolinki Lodowej – odgałęzienia Doliny Małej Zimnej Wody. W grani opadającej z Małego Lodowego Szczytu ku Lodowej Przełęczy znajduje się kilka niewybitnych obiektów (w kolejności od wierzchołka):
Harnaski Karbik,
Harnaski Zwornik,
Harnaskie Wrótka,
Harnaski Kopiniak,
Harnaska Ławka,
Harnaska Turnia,
Wyżnia Harnaska Szczerbina,
Harnaskie Zęby,
Niżnia Harnaska Szczerbina,
Harnaskie Czuby[2].
Przez Lodową Przełęcz poprowadzony jest znakowany szlak turystyczny z Doliny Pięciu Stawów Spiskich (Kotlina Piatich Spišskych plies), górnego piętra Doliny Małej Zimnej Wody (Malá Studená dolina), do Doliny Jaworowej (Javorová dolina). Jest to najwyżej położona przełęcz w Tatrach, przez którą przebiega szlak turystyczny. Zimą trasa jest zamknięta.
Przełęcz powstała w szerokiej strefie mylonitów. Pierwsze odnotowane przejścia turystyczne: Feliks Berdau, Wojciech Grzegorzek, Józef Stolarczyk z przewodnikami 13 sierpnia 1854 r., zimą – Károly Jordán z przewodnikami Johannem Franzem seniorem i Johannem Hunsdorferem juniorem (5 stycznia 1902 r.)[3]. W XIX wieku po obu stronach przełęczy zalegały wielkie pola firnowe i przejście tędy było dużo trudniejsze, jednak w 1891 przeszedł tędy batalion piechoty.
Lodowy Koń,
Lodowy Koń, także Koń i Koń na Lodowym (słow. Kôň, Ľadový kôň, Kamenný kôň, niem. Steinernes Ross, węg. Kőparipa) – prawie poziomy odcinek grani głównej Tatr o punkcie kulminacyjnym położonym na wysokości ok. 2585 m n.p.m. znajdujący się pomiędzy Lodowym Szczytem a Ramieniem Lodowego (oddzielającym go od Lodowego Zwornika) w słowackiej części Tatr Wysokich. Lodowy Koń ma długość ok. 22 m, jest bardzo wąski i składa się z wielkich kamiennych bloków (tzw. koń skalny). Opada on w kierunku Ramienia Lodowego, natomiast między nim a Lodowym Szczytem znajdują się jeszcze dwa obiekty – przełączka Koński Karbik i niewielka turniczka zwana Końskim Zębem. Przez Lodowego Konia prowadzi najłatwiejsza, nieznakowana ścieżka na Lodowy Szczyt biegnąca z Doliny Pięciu Stawów Spiskich.
Lodowy Stawek,
Lodowy Stawek (słow. Modré pleso, niem. Blauer See, węg. Kék-tavacska) – staw położony na wysokości 2157 m n.p.m. (według niektórych źródeł 2192 m)[1], w Dolince Lodowej (odnoga Doliny Małej Zimnej Wody), w słowackich Tatrach Wysokich. Znajduje się w kamiennej dolince otoczonej moreną niwalną. Ma powierzchnię 0,4 ha, wymiary 73 × 73 m i głębokość ok. 4,5 m[2]. Jest najwyżej położonym stałym stawem tatrzańskim.
Walery Eljasz-Radzikowski w 1886 pisał o nim: „Stawek ten zwać należy Lodowym, bo prawie zawsze bywa lodem i śniegiem pokryty”. W przewodnikach Józefa Nyki jeziorko nazywane jest Lodowym Stawem.
Lodowy Szczyt,
Lodowy Szczyt (słow. Ľadový štít, niem. Eistaler Spitze, węg. Jég-völgyi-csúcs) – najwyższy szczyt w grani głównej Tatr Wysokich, o wysokości 2628 m n.p.m.[1] (według wcześniejszych pomiarów 2627 lub 2630 m[2]). Nazwa góry pochodzi od długotrwale zalegających, zwłaszcza na jej północnych stokach, zlodowaciałych pól śniegowych[3][4].
Lodowy Szczyt należy do Wielkiej Korony Tatr[5].
Topografia
Lodowy Szczyt jest trzecim co do wysokości (po Gerlachu i Łomnicy) samodzielnym szczytem tatrzańskim, a w okresie listopad 1938 – wrzesień 1939 był najwyższym szczytem Polski. Lodowy Szczyt jest silnie rozczłonkowany i opada graniami do Doliny Jaworowej (Javorová dolina), rozdzielając wiszące dolinki: Dolinę Zadnią Jaworową (Zadná Javorová dolina), Dolinę Suchą Jaworową (Suchá dolina) i Dolinę Śnieżną (Ľadová dolinka). Południowo-wschodnie ściany masywu górują nad Doliną Małej Zimnej Wody (Malá studená dolina).
Masyw oddzielony jest od Małego Lodowego Szczytu (Široká veža) Lodową Przełęczą (Sedielko), a od masywu Baranich Rogów (Baranie rohy) – Śnieżną Przełęczą (Ľadové sedlo).
Na północ od Lodowej Przełęczy znajdują się kolejno[2][6][1]:
Lodowa Kopa (Malý Ľadový štít, 2605 m), od której odchodzą dwie granie boczne: zachodnia Michałkowa Grań i wschodnia Lodowa Grań,
Lodowa Szczerbina (Ľadová štrbina, 2579 m),
Lodowe Czuby (Ľadové hrby),
Wyżnia Lodowa Szczerbina (Vyšná ľadová štrbina),
główny wierzchołek Lodowego Szczytu, od którego na zachód odchodzi Sobkowa Grań (Suchý hrebeň),
Koński Ząb (Zub nad Koňom),
Koński Karbik (Štrbina nad Koňom),
Lodowy Koń (Ľadový kôň, Kôň),
Ramię Lodowego (Ľadová priehyba, 2515 m),
Lodowy Zwornik (Zadný Ľadový štít, 2510 m), od którego na zachód odchodzi Kapałkowa Grań (Ľadové veže),
Wyżnia Lodowa Przełęcz (Vyšné Ľadové sedlo, 2447 m),
Śnieżny Szczyt (Snehový štít, 2478 m),
Śnieżny Zwornik (Snehová strážnica), od którego na północny zachód odchodzi Śnieżna Grań (Snehové veže),
Wyżnia Śnieżna Przełęcz (Prielom pod Snehovým, 2420 m),
Śnieżne Czuby (Snehový hrb, 2438 m),
Śnieżna Przełęcz (Ľadové sedlo, 2354 m).
W Sobkowej Grani z głównym wierzchołkiem Lodowego Szczytu graniczy Sobkowa Czuba, oddzielona od niego Sobkowym Karbikiem (Suchý zárez) i wyraźniejszym Wyżnim Sobkowym Przechodem[2].
Dno Doliny Śnieżnej pokrywają wieczne śniegi. Naukowcy określili je jako wieczne pola firnowe (Kapałkowe Śnieżniki). Masyw Lodowego Szczytu jest najbogatszym w Tatrach skupiskiem roślinności turniowej. Naliczono tu 85 gatunków roślin zielnych, z czego 30 osiąga tu najwyższe w Tatrach wysokości występowania.
Historia
Lodowy Szczyt najokazalej prezentuje się od strony Podhala. Od południa, widziany w towarzystwie Łomnicy i Kieżmarskiego Szczytu, wśród nikogo nie budził takich emocji, jak wśród polskich taterników. Na szczyt próbował wejść (bez sukcesu) już Stanisław Staszic w sierpniu 1805 r. Pierwsze odnotowane wejście: John Ball, Wilhelm Richter i nieznany z nazwiska węgierski malarz wraz z przewodnikami z Jurgowa ok. 31 sierpnia 1843 r. Na szczycie był też ks. Józef Stolarczyk z przewodnikami 17 września 1867 r.[2] Wejście odnotował w księdze parafialnej jako pierwsze pokonanie szczytu (nie wiedział o zdobyciu go przez Anglika J. Balla)[7]. Zimą (podczas zadymki śnieżnej) pierwsi na szczycie stanęli Theodor Wundt i Jakob Horvay 28 grudnia 1891 r.[2]
Nazwa szczytu najprawdopodobniej związana jest z polami długo utrzymującego się lodu i śniegu. Ze szczytem wiąże się też kilka legend. Stoki Lodowego Szczytu i Dolina Śnieżna były miejscem poszukiwań legendarnych skarbów. Jeden ze swoich wierszy poświęcił Lodowemu Szczytowi Jan Kasprowicz.
W 1938 roku, przy okazji zajmowania przez Polaków Zaolzia, części Spisza i Orawy Lodowy Szczyt znalazł się na terytorium Rzeczypospolitej. Został wtedy najwyższym szczytem Polski. Po II wojnie światowej powrócił w granice Czechosłowacji, a od jej rozpadu leży na Słowacji[8].
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
