 Leksykon Tatrzański
Leksykon Tatrzański to wspaniałe miejsce do poznania Tatr i wszystkiego co z nimi jest związane. Dowiesz sie tutaj o najbardziej tajemniczych nazwach szczytów, jaskiń, trudno dostępnych miejsc.
K
Kacza Dolina, Kacze Stawy, Kaczy Szczyt, Kalatówki, Kamienista, Kamienista Dolina, Karb, Kasprowa Dolina, Kasprowy Wierch, Kazalnica Mięguszowiecka, Kieżmarska Dolina, Kieżmarski Szczyt, Kobyli Stawek, Kobyli Wierch, Kolisty Staw, Kołowa Czuba, Kołowa Dolina, Kołowa Przełęcz, Kołowy Staw, Kołowy Szczyt, Kominiarski Wierch, Kondracka Przełęcz, Kondratowa Dolina, Kończysta, Kończysty Wierch, Kopa Kondracka, Kopa Magury, Koperszadzka Grań, Kopieniec Wielki, Koprowa Dolina, Koprowa Przełęcz Wyżnia, Koprowy Wierch, Kopy Sołtysie, Kostury, Koszysta, Kościelcowa Przełęcz, Kościelec, Kościeliska Dolina, Kościeliskie Kopki, Kościelisko, Kotelnica, Kozi Wierch, Kozia Przełęcz, Kozie czuby, Kozie Stawy, Krokiew, Królowy Grzbiet, Krótka, Krywań, Krzesanica, Krzesany Róg, Krzyżne, Krzyżne Liptowskie, Ku Dziurze Dolina
Kacza Dolina,
Dolina Kacza (słow. Kačacia dolina, Kačia dolina, niem. Entental, Wildentental, węg. Kacsa-völgy, Vadkacsa-völgy[1]) – dolina w słowackich Tatrach Wysokich, najbardziej na południe wysunięte odgałęzienie Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina), odchodzące od niej wraz z Doliną Litworową (Litvorová kotlina). Obydwie te doliny wznoszą się za wspólnym, wysokim progiem skalnym.
Opis
Dolina Kacza to krótka dolinka (długość ok. 1,7 km, powierzchnia ok. 2,3 km²) o pięknym i dzikim krajobrazie. Ma dwa wyraźne piętra. W dolnym piętrze znajduje się skryty wśród kosodrzewiny, położony na wysokości 1576 m n.p.m. Zielony Staw Kaczy (Zelené Kačacie pleso). Wypływa z niego Kaczy Potok (Zelený potok, Kačací potok) tworzący na skalnym progu 15 m wysokości kaskadę zwaną Kaczą Siklawą (Hviezdoslavov vodopád). Powyżej Zielonego Stawu Kaczego znajduje się Mały Kaczy Staw (Kačacie pliesko) na wysokości ok. 1590 m n.p.m. i na południowy zachód od niego niewielki Jeleni Stawek (Jelenie pliesko). Zawalone rumowiskiem i pokryte zazwyczaj śniegiem górne piętro Doliny Kaczej znajduje się u podnóży Zadniego Gerlacha i sąsiadujących z nim szczytów. Od dolnego piętra oddzielone jest skalistym i wysokim progiem skalnym, wschodnia część tego progu wraz z stokami północno-zachodniej grani Litworowego Szczytu (Litvorový štít) nosi nazwę Gerlachowskich Spadów i oddziela Doliną Kaczą od Doliny Litworowej.
Topografia
Dolina Kacza (wraz z swoim odgałęzieniem – Doliną Litworową) graniczy:
- od zachodu z Doliną Ciężką (Ťažká dolina), rozdziela je odchodząca od Małego Ganku (Malý Ganek) w kierunku północnym Pusta Grań (Pustý hrebeň) z Kaczą Turnią (Kačacia veža) i Gankową Strażnicą (Pustá stráž),
- od południowego zachodu i południa z Doliną Złomisk (Zlomisková dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Zmarzłego Szczytu (Popradský Ľadový štít) przez dwie przełęcze Żelazne Wrota (Železná brána), Żłobisty Szczyt, Rumanowy Szczyt (Rumanov štít) do szczytu Ganek,
- od południa z Doliną Batyżowiecką (Batizovská dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Zmarzłego Szczytu przez Kaczy Szczyt (Kačací štít), Batyżowiecki Szczyt (Batizovský štít) do Zadniego Gerlacha (Zadný Gerlach),
- od wschodu i południowego wschodu z Doliną Wielicką (Velická dolina), rozdziela je kolejny odcinek głównej grani Tatr od Zadniego Gerlacha przez Litworowy Szczyt do Wielickiego Szczytu (Velický štít),
- od wschodu i północnego wschodu z należącą do systemu Doliny Białej Wody Doliną Świstową (Svišťová dolina), rozdziela je boczna grań Wielickiego Szczytu (hrebeň Velického štítu) z kulminacją w Hrubej Turni (Hrubá veža, 2086 m).
Nazewnictwo
Według legendy nazwa doliny pochodzi od tego, że w noc świętojańską na Zielonym Stawie pojawiała się zaczarowana kaczka, składała złote jajko i znikała w szczelinie skalnej. Nazwa doliny może jednak pochodzić od dzikich kaczek, gdyż w dolinie tej niekiedy zatrzymywały się w czasie przelotu na postój duże ich stada i do tego faktu dorobiona została legenda. Pasterze z Jurgowa tylko górne piętro określali jako Doliną Kaczą, dolne piętro nazywali Zielone lub Do Zielonego, gdyż tylko tutaj była zielona trawa – w górnym piętrze już prawie jej nie ma.
Historia
Dawniej pasterze z Polany pod Wysoką zachodzili ze stadem owiec do dolnego piętra Doliny Kaczej. Nie mieli tutaj szałasu, zapewne jednak nocowali w skalnej kolebie. Bywali tutaj też góralscy kłusownicy. Istniała ścieżka prowadząca do tej doliny. Pierwsze znane turystyczne przejście doliny: latem Mór Déchy z przewodnikami Jánem Rumanem Driečnym młodszym i Martinem Spitzkopfem 3 września 1874 r., zimą Włodzimierz Mostowski i Kazimierz Piotrowski 14 lutego 1914 r. Gdy cała Dolina Białej Wody została dla celów myśliwskich wykupiona przez Christiana Hohenlohego, ścieżka została na jego zlecenie poprawiona, pasterstwo zlikwidowane, a turystom wstęp wzbroniony[2].
Obecnie dolina znajduje się na obszarze TANAP-u i jest turystycznie niedostępna. Urwiste ściany otaczające Dolinę Kaczą, szczególnie te Ganku, Rumanowego Szczytu, Zadniego Gerlacha i Żłobistego Szczytu odegrały dużą rolę w rozwoju taternictwa. Do dzisiaj Dolina Kacza jest dla taterników jednym z najbardziej atrakcyjnych miejsc Tatr.
Kacze Stawy,
Zielony Staw Kaczy (słow. Zelené Kačacie pleso, Zelené pleso, niem. Ententaler Grüner See, Grüner See, węg. Zöld-tó, Kacsa-völgyi Zöld-tó) – staw tatrzański położony na wysokości 1575,9 m n.p.m., w Dolinie Kaczej w słowackiej części Tatr Wysokich. Jest typowym jeziorem polodowcowym. Pomiary pracowników TANAP-u wykazują, że ma on 2,58 ha powierzchni, wymiary 200 × 170 m i ok. 4,1 m głębokości. Jest to największy staw Doliny Kaczej, znajduje się u podnóża północnych urwisk Ganku i Rumanowego Szczytu. Z otaczających go gór zsypują się do niego piargi. Poziom wody w jeziorze jest dość zmienny. Wypływa z niego Kaczy Potok, tworzący na skalnym progu 15,0 m wysokości kaskadę zwaną Kaczą Siklawą. W pobliżu znajdują się dwa inne, dużo mniejsze stawy doliny – Mały Kaczy Staw i Jeleni Stawek. Do Zielonego Stawu Kaczego nie prowadzą żadne szlaki turystyczne, więc nie jest on dostępny dla turystów.
Mały Kaczy Staw (słow. Kačacie pliesko, Malé Kačie pleso, Zelené pleso II) – staw położony na wysokości 1591 m n.p.m., w odnodze Doliny Białej Wody – Dolinie Kaczej, w słowackiej części Tatr Wysokich. Pomiary pracowników TANAP-u z lat 60. XX w. wykazują, że jego powierzchnia to 0,2 ha, wymiary 68 × 44 m i głębokość ok. 2,6 m. Staw leży wśród moren, niedaleko Zielonego Stawu Kaczego. Nie dochodzi do niego żaden szlak turystyczny, w pobliżu prowadzi jednak niebiesko znakowana ścieżka z Łysej Polany na Rohatkę (sedlo Prielom, 2290 m).
Jeleni Stawek (słow. Jelenie pliesko) – mały stawek znajdujący się w Dolinie Kaczej, w słowackiej części Tatr Wysokich. Jeleni Stawek nie jest pomierzony, nie prowadzą do niego żadne znakowane szlaki turystyczne.
Jeleni Stawek jest jednym z trzech stawów znajdujących się w Dolinie Kaczej, jest spośród nich najmniejszy i najbardziej wysunięty na północ. Leży na tarasie nazywanym Jelenią Łąką (Jelenia lúka), około 200 m na północny zachód od największego zbiornika wodnego doliny – Zielonego Stawu Kaczego. Nieco na wschód od Jeleniego Stawku przepływa Kaczy Potok wypływający z Zielonego Stawu Kaczego.
W okolicy stawu położona była koleba (dziś zniszczona), którą urządził w 1948 r. taternik z Zakopanego, Paweł Vogel – przyniesiono tam nawet piecyk, dzięki czemu przez cały rok możliwe w niej było schronienie dla kilku osób. Żartobliwie kolebę nazywano „Hotel Vogel”.
Kaczy Szczyt,
Kaczy Szczyt (słow. Kačací štít, Kačí štít, niem. Ententalspitze, Wildententalspitze, węg. Kacsa-völgyi-csúcs[1]) – szczyt o wysokości 2395 m n.p.m. w odcinku głównej grani Tatr nazywanym Batyżowiecką Granią, pomiędzy Zmarzłym Szczytem (Popradský Ľadový štít), od którego oddziela go Jurgowska Przełęcz, a Batyżowieckim Szczytem (Batizovský štít), od którego oddziela go Kacza Przełęcz. Góruje nad Doliną Kaczą (Kačacia dolina) po stronie północnej i Doliną Batyżowiecką (Batizovská dolina) po stronie południowej.
W grani opadającej na Kaczą Przełęcz znajduje się skalisty odcinek zwany Kaczymi Czubami, od szczytu oddzielony Kaczymi Wrótkami.
Nazwa szczytu związana jest z nazwą Doliny Kaczej należącej do systemu Doliny Białej Wody.
Z północnej ściany Kaczego Szczytu opada szeroki żleb skierowany ukosem w kierunku przełęczy Wschodnie Żelazne Wrota. Żlebem prowadzi nieoznakowana droga, wejście (obecnie niedostępne dla turystów) na przełęcz.
Pierwsze odnotowane wejścia:
- letnie – Janusz Chmielowski, Klemens Bachleda, 5 października 1904 r.,
- zimowe – Józef Lesiecki, Józef Oppenheim, 13 kwietnia 1914 r.[2]
Janusz Chmielowski w 1912 r. pisał o tym szczycie: Prostota jego budowy łączy się ze śmiałym polotem linii.
Kalatówki,
Kalatówki – polana reglowa leżąca w Dolinie Bystrej w Tatrach Zachodnich. Jest to stosunkowo płaski, otwarty teren, otoczony z wszystkich stron lasem, z widokami na rejon Kasprowego Wierchu[1].
Opis polany
Od wschodniej i północnej strony stoki polany łagodnie opadają do zalesionej doliny potoku Bystra. Od pozostałych stron otoczone są zalesionymi wzniesieniami Kalackiej Turni i Kalackiego Upłazu. Spod Kalackiej Kopy pomiędzy Kalacką Turnią a Kalackim Upłazem opada na Kalatówki trawiasty, stromy i długi żleb Kalackie Koryto. Dolna część polany (przy potoku Bystra) znajduje się na wysokości 1160–1200 m n.p.m., górna – 1200–1250 m n.p.m.[2]. Rozdzielone są moreną boczną dawnego lodowca Bystrej[1].
Na Kalatówkach istniał pierwszy w polskich Tatrach ośrodek narciarski i w 1910 r. odbyły się tu pierwsze w Tatrach zawody narciarskie. Urządzano tutaj slalomy, zjazdy, a nawet skoki narciarskie. Obecnie w dalszym ciągu Kalatówki są popularne wśród narciarzy, działa tu szkółka narciarska i funkcjonują wyciągi narciarskie Kalatówki[1]. Wiosną, w czasie topnienia śniegów zakwitają masowo krokusy. Z rzadkich w Polsce roślin występuje złoć mała[3].
Nazwa polany pochodzi od nazwiska dawnych właścicieli, Kalatów, którzy już w XIV wieku byli sołtysami w miejscowości Szaflary. Polana była koszona i wchodziła w skład Hali Kalatówki[4]. W użytkowaniu znajdowała się już od XVIII w. W 1938 r. stało na niej 11 szałasów. Po zniesieniu pasterstwa obszar polany częściowo uległ zalesieniu. Wspomnieniem po dawnym pasterstwie jest jeden wysokozrębowy, szerokofrontowy szałas z czterospadowym, krytym deskami dachem, z początku XX wieku[1]. Obecnie polana jest własnością TPN. Ponownie wprowadzono na niej tzw. kulturowy wypas owiec[5].
Zabudowania Kalatówek
Oprócz polany Kalatówki to również część należącego do Zakopanego osiedla Kuźnice. Z Kuźnic do polany prowadzi brukowana granitowymi kamieniami droga Brata Alberta. Przy drodze tej znajduje się zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza klasztor Albertynek na Kalatówkach z 1898 roku, a w nim pochodząca z 1902 r. pustelnia Brata Alberta. Do Kalatówek należy również drugi klasztor Albertynów na Śpiącej Górze, położony w lesie na stokach Krokwi. Na wale morenowym polany Kalatówki stoi murowany hotel górski PTTK Kalatówki.
Kamienista,
Kamienista (słow. Veľká Kamenistá) – dwuwierzchołkowy szczyt (2127 m oraz 2122 m[1][2]) w głównej grani Tatr Zachodnich. Od sąsiadującego na zachód Błyszcza (2159 m) oddzielony jest Pyszniańską Przełęczą (1787 m), od sąsiadującego na wschód Smreczyńskiego Wierchu (2070 m) – Hlińską Przełęczą (1906 m). Po szczytach tych i przełęczach przebiega granica polsko-słowacka, wyższy wierzchołek leży jednak po stronie słowackiej. Niższy wierzchołek leży w grani głównej i na granicy. Jest zwornikiem, od którego na południową, słowacką stronę odchodzi długi grzbiet Hlina[3].
Szczyt wznosi się nad 3 dolinami: Doliną Pyszniańską, Doliną Kamienistą i doliną Hliną. Z grani pomiędzy wierzchołkiem Kamienistej a Hlińską Przełęczą odchodzi w północno-zachodnim kierunku drugi grzbiet zwany Dolinczańskim Grzbietem. Z przeciwnej strony, z grani pomiędzy wierzchołkami Kamienistej a Pyszniańską Przełęczą opada jeszcze jeden, niski i krótki Babi Grzbiet. Na północną, polską stronę Kamienista opada 500-metrowej wysokości bardzo stromym stokiem do Doliny Pyszniańskiej (odgałęzienie górnej części Doliny Kościeliskiej). W ścianę tę wcięty jest długi żleb Babie Nogi (na który przeszła dawna nazwa szczytu), z którego wypływają źródła Babiego Potoku[4].
Kamienista zbudowana jest ze skał metamorficznych i alaskitów. Według Maksymiliana Nowickiego (1876 r.) występujące na Kamienistej spękania to przykład rozsadzającego działania wody. W północno-wschodnią grań, biegnącą w kierunku Smreczyńskiego Wierchu, wcina się potężny Hliński Rów – największy rów grzbietowy w Tatrach. Dawniej Kamienista aż po wierzchołek była wypasana (tereny pasterskie Hali Pysznej)[5]. Z rzadkich roślin rośnie tu ukwap karpacki i przymiotno węgierskie, w Polsce występujące tylko w Tatrach[6].
Pierwsze wejście zimowe – Mariusz Zaruski z innymi w 1909 r. Odnotowali, że na szczycie zobaczyli stadko 11 kozic[5]. Obecnie szczyt jest niedostępny turystycznie (obszar ochrony ścisłej „Pyszna, Tomanowa, Pisana”). Na pobliską Pyszniańską Przełęcz prowadzi po słowackiej stronie niebieski szlak turystyczny z Podbańskiej (słow. Podbanské).
Kamienista Dolina,
Dolina Kamienista (słow. Kamenistá dolina) – dolina walna w słowackich Tatrach Zachodnich, czasami uznawana też za odgałęzienie Doliny Cichej Liptowskiej (Tichá dolina), odchodzące od niej w jej dolnej części w kierunku północno-zachodnim.
Topografia
Dolina ma długość ok. 7 km i powierzchnię 9 km². Dolina graniczy:
- od północnego wschodu z doliną Hliną (dolina Hliná). Rozdziela je odchodząca od Kamienistej (Veľká Kamenistá, 2121 m) grań Hlina (hrebeň Hlina) z Hlińskim Wierchem (Holý vrch, 1863 m),
- od północy z leżącą na terenie Polski Doliną Pyszniańską, rozdziela je główna grań Tatr od Kamienistej po Błyszcz (Blyšť, 2159 m),
- od zachodu z Doliną Raczkową (Račkova dolina), rozdziela je grań łącząca Błyszcz i Bystrą (Bystrá, 2248 m),
- południowego zachodu z Doliną Bystrą (Bystrá dolina), rozdziela je wschodnia grań Bystrej z kulminacją Kotłowa (Kotlová, 1985 m)
Geologia i rzeźba terenu
Wyrzeźbiona została w łupkach krystalicznych. Ma prosty przebieg. Była zlodowacona, jej żłób polodowcowy jest jednym z bardziej typowych w Tatrach. Lodowce pokryły jej dno zwałami moren. To dlatego nazywa się Kamienista, gdyż jak twierdził zoolog Maksymilian Nowicki: W Dolinie Kamienistej nie ujrzysz prawie ani piędzi równego murawnika; wszystko szczery kamieniec. Ludwik Zejszner badający ją w 1950 pisał: W tych rozpadlinach granitu zastaje zwiedzający niejeden piękny, a dziki widok. Jest bardzo głęboka – stojąc na grani Bystrej możemy dostrzec ogromny kontrast w głębokości jej dna w porównaniu z leżącą po drugiej stronie grani Doliną Bystrą; jej dno znajduje się ok. 400-450 m niżej niż dno Doliny Bystrej. Dnem doliny spływa Kamienisty Potok.
Zarastające dolinę lasy są w dużym stopniu zniszczone przez lawiny i dość nisko się kończą, ustępując miejsca kosodrzewinie. W niektórych miejscach rosną na dzikich urwiskach kamiennych, jako tzw. las urwiskowy. Ze skalistych zboczy zsypują się piargi, często aż do doliny potoku.
Historia
Dawniej dolina tętniła życiem pasterskim, wypasali tutaj mieszkańcy słowackiej wsi Wychodna. Dawniej trawiaste obszary po zaprzestaniu wypasu zarastają borówczyskami, zaroślami malin i lasem. Pozostałością pasterskiej przeszłości jest kilka zarastających polan, m.in. położona na wysokości 1300-1350 m Polana Kamienista. Dolina Kamienista była też jednym z ważniejszych szlaków z Polski na Liptów. Prowadził on z Doliny Kościeliskiej przez Pyszniańską Przełęcz i Dolinę Kamienistą. Był używany przez przemytników, kupców i zbójników. Tędy chodzili bohaterzy Legendy Tatr Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Po utworzeniu Tatrzańskiego Parku Narodowego Dolina Pyszniańska jako obszar ochrony ścisłej została wyłączona z turystyki, a szlak przestał być używany.
Karb,
Karb (niem. Kerbsattel , słow. Karb, węg. Karb-hágó[1] – położona na wysokości 1853 m płytka przełęcz pomiędzy Małym Kościelcem a Kościelcem, powstała w strefie dawnych przesunięć tektonicznych[2]. Widać stąd Świnicę i Kasprowy Wierch. W 1902 Towarzystwo Tatrzańskie zbudowało ścieżkę turystyczną prowadzącą na Świnicką Przełęcz. Została ona jednak po II wojnie światowej zamknięta dla turystów. Prowadząca poziomo na południe (z tabliczką zakazu) ścieżka obecnie używana jest tylko przez taterników. Na wschód opada z przełęczy piarżysty żleb, którym kiedyś (do 1961 r.) wiódł szlak wejściowy[3]. Z rzadkich w Polsce roślin występuje w rejonie przełęczy ukwap karpacki[4].
Przełęcz była od dawna zdobywana przez koziarzy i juhasów. Odnotowano wejście Feliksa Berdaua w 1854 r. Zimą pierwsi na przełęczy byli Mieczysław Karłowicz i Roman Kordys 24 stycznia 1908 r.
Kasprowa Dolina,
Dolina Kasprowa – dolina w polskich Tatrach Zachodnich. Jest dużym, prawostronnym odgałęzieniem Doliny Bystrej[1].
Topografia
Dolina Kasprowa zajmuje powierzchnię 3 km², a jej długość wynosi 3 km. Wylot doliny znajduje się na wysokości około 1120 m na Bystrej Polance. Wyżej Dolina Kasprowa dzieli się na dwie gałęzie (oddzielone od siebie grzbietem zwanym Bałdą, odchodzącym od Uhrocia Kasprowego)[2]:
- dolinę Stare Szałasiska – dolinę biegnącą w przedłużeniu dolnej części Doliny Kasprowej ku przełęczy Mechy (1662 m) między Kopą Magury (1704 m) a Małym Uhrociem Kasprowym (1750 m); od północy wznosi się nad nią wapienny mur Zawratu Kasprowego; ma jedno, południowo-wschodnie odgałęzienie – Zielone Korycisko podchodzące pod Niżnie Kasprowe Siodło (1736 m) między Małym Uhrociem Kasprowym a Uhrociem Kasprowym (1852 m)
- Dolinę Suchą Kasprową – dolinę odchodzącą w kierunku południowym i sięgającą urwisk Kasprowego Wierchu (1987 m); ograniczona jest ona północno-zachodnim i północno-wschodnim ramieniem tego szczytu.
Najwyższym punktem w otoczeniu Doliny Kasprowej jest Kasprowy Wierch – 1987 m n.p.m[3].
Dolina Kasprowa graniczy:
- od zachodu z Doliną Goryczkową i jej górną gałęzią – Doliną Goryczkową pod Zakosy; rozdziela je północno-zachodnie ramię Kasprowego Wierchu, w którym wznoszą się Sucha Czuba (1696 m) i Myślenickie Turnie (1354 m),
- od południowego wschodu z Doliną Gąsienicową; rozdziela je północno-wschodnie ramię Kasprowego Wierchu, w którym wznosi się Uhrocie Kasprowe (1852 m),
- od północnego wschodu z doliną Jaworzynką; rozdziela je północno-zachodnie ramię Kopy Magury, w którym wznoszą się Jaworzyńska Czuba i Zawrat Kasprowy (zwany też Jaworzyńskimi Turniami), dolny odcinek tego grzbietu to Jaworzyńskie Czoła[4].
Wody
Głównym ciekiem wodnym doliny jest Kasprowy Potok, który powstaje na wysokości 1382 m z połączenia potoków ze Starych Szałasisk i Zielonego Koryciska. Na zachód od tego miejsca, na lewym zboczu doliny znajduje się na wysokości 1388 m obfite Kasprowe Wywierzysko, z którego strumień wpływa do Kasprowego Potoku. Niżej następuje zanik wody w potoku (odpływa ona podziemnymi szczelinami) i w dolnej części doliny koryto jest zazwyczaj suche[2].
Na wysokości 1290 m, w pobliżu drogi na Myślenickie Turnie, znajduje się niewielki (18 × 13 m) śródmorenowy Kasprowy Stawek – jest to jedyne jeziorko w Dolinie Kasprowej[2].
Geologia
Teren Doliny Kasprowej zbudowany jest zarówno ze skał krystalicznych, jak i osadowych. Dolna część została wycięta w odpornych wapieniach[2]. Znajdują się tu liczne jaskinie, z których najdłuższa jest Jaskinia Kasprowa Niżnia (3020 m korytarzy)[5]. Prawe zbocze Starych Szałasisk jest również wapienne (urwiska Zawratu Kasprowego), a lewe zbudowane z piaskowców kwarcytowych i skał metamorficznych. W Dolinie Suchej Kasprowej występują skały metamorficzne i krystaliczne[2].
W czasie plejstocenu Dolina Kasprowa była wielokrotnie zlodowacona. Spływający nią lodowiec łączył się z głównym lodowcem Doliny Bystrej. Dno Doliny Suchej Kasprowej jest typowym kotłem polodowcowym[2].
Przyroda
Większość obszaru doliny porośnięta jest borem świerkowym i zaroślami kosodrzewiny. Najbardziej pierwotny charakter mają zbiorowiska roślinne w Dolinie Suchej Kasprowej. Rośnie tu przy górnej granicy lasu ok. 350 limb[6]. Na zboczach Jaworzyńskich Czół usytuowana jest duża Kasprowa Polana. W rejonie Zawratu Kasprowego znajdują się wapniolubne murawy naskalne. Obecnie rejon Doliny Kasprowej jest zamknięty dla turystów i taterników i stanowi obszar ochrony ścisłej. Znakowane na niektórych mapach ścieżki zarosły już całkowicie lasem i kosodrzewiną[2].
Historia
Dolina Kasprowa należała do Hali Kasprowej, która dzieliła się na dwie części:
- Halę Kasprową Niżnią – obejmującą dolną część Doliny Kasprowej wraz z Kasprową Polaną;
- Halę Kasprową Wyżnią – obejmującą Stare Szałasiska i Dolinę Suchą Kasprową[1].
W górnej części Starych Szałasisk znajdowała się sztolnia, w której wydobywano rudę żelaza[2].
Kasprowy Wierch,
Kasprowy Wierch (słow. Kasprov vrch; dawniej Kasprowa Czuba, Stawiańska Czuba, Goryczkowiańska Czuba) – szczyt w Tatrach Zachodnich o wysokości 1987 m[1].
Topografia
Kasprowy Wierch położony jest w grani głównej Tatr i znajduje się zarazem na granicy polsko-słowackiej. Szczyt góruje nad trzema dolinami walnymi: Doliną Bystrej i Doliną Suchej Wody Gąsienicowej po stronie polskiej oraz Doliną Cichą po stronie słowackiej. Jest zwornikiem dla 4 grani:
- grań południowo-wschodnia. Jest to odcinek grani głównej. Sąsiednim w niej szczytem jest Beskid (2012 m), oddzielony Suchą Przełęczą (1950 m),
- grań zachodnia, odcinek grani głównej. Sąsiednim szczytem jest Pośredni Goryczkowy Wierch (1874 m), oddzielony Przełęczą nad Zakosy (1816 m).
- grań północna biegnąca poprzez Suchą Czubę i Myślenickie Turnie. Oddziela ona dwie odnogi Doliny Bystrej: Dolinę Goryczkową i Dolinę Kasprową,
- długa północno-wschodnia grań Kasprowego Wierchu biegnąca poprzez Uhrocie Kasprowe, Kopę Magury i Królowy Grzbiet. Grań ta oddziela Dolinę Suchej Wody od Doliny Bystrej i dolinek reglowych[2].
Opis szczytu
Nazwa Kasprowy Wierch pochodzi od leżącej u podnóży szczytu Hali Kasprowej, a ta z kolei według podań ludowych od imienia lub przezwiska jej właściciela – górala Kaspra[1]. Zbudowany jest ze skał krystalicznych (granodioryty i pegmatyty), mimo położenia w młodszej części Tatr zbudowanej ze skał osadowych. Należy bowiem do tzw. wyspy krystalicznej Goryczkowej[3].
Strome stoki (niemal ściany) opadają tylko do Doliny Kasprowej. Znajduje się w nich kilka żlebów, z których najbardziej znany jest Żleb pod Palcem. Ze wszystkich pozostałych stron szczyt Kasprowego Wierchu dostępny jest bez problemu[2].
Tuż poniżej wydłużonego wierzchołka Kasprowego Wierchu, na wysokości 1959 m n.p.m. stoi budynek, w którym znajduje się bar, restauracja, kiosk, poczekalnia dla czekających na zjazd kolejką, przechowalnia nart, WC oraz zimowa stacja TOPR. Od budynku do Suchej Przełęczy prowadzi brukowany kamieniem spacerowy chodnik o długości ok. 200 m[2].
W rejonie szczytu botanicy znaleźli stanowiska kilka bardzo rzadkich roślin, które w Polsce występują tylko w Tatrach i to w niewielu tylko miejscach: mietlica alpejska, przymiotno węgierskie, sit trójłuskowy i wiechlina tatrzańska[4].
Historia
Szczyt zwiedzany turystycznie był od dawna. Już ok. 1850 r. istniały wydeptane ścieżki z Doliny Gąsienicowej i z Goryczkowej Przełęczy nad Zakosy. Pierwsze odnotowane zimowe wejścia turystyczne: Klemens Bachleda i Karol Potkański ok. 1890. Od około 1910 r. Kasprowy Wierch stał się popularny wśród narciarzy. Obecnie jest najczęściej odwiedzanym szczytem Tatr – w sezonie do 4000 osób dziennie[3].
Na zboczach Kasprowego Wierchu zbudowano także dwie koleje krzesełkowe i poprowadzono parę narciarskich tras zjazdowych: Trasę Goryczkową i Trasę Gąsienicową. 4 października 1936 na Kasprowym Wierchu miał miejsce pożar, który zniszczył baraki wraz z prowizoryczną stacją meteorologiczną[5]. W roku 1938 zbudowano Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne Kasprowy Wierch. Projektantami byli Aleksander Kodelski i Anna Kodelska[6]. Od 1945 r. jest to najwyżej położony budynek w Polsce, obecnie Obserwatorium Meteorologiczne IMGW[3]. W dwudziestoleciu międzywojennym najwyżej położonym budynkiem było obserwatorium astronomiczne Biały Słoń na Popie Iwanie w Czarnohorze.
W 1967 roku na Kasprowym Wierchu zainstalowano przemiennik nadający Program 1 Telewizji Polskiej. Działał on do 1995 roku, zaś od września 1994 roku lokalizacja na górze znajduje się w koncesji lokalnego Radia Alex[7].
Kroniki Polskich Kolei Linowych odnotowują wizyty prezydentów: Ignacego Mościckiego (1936 r.), Lecha Wałęsy (1992 r.) i Aleksandra Kwaśniewskiego (1996 r.), Bronisława Komorowskiego (2015 r.)[8] oraz byłego prezydenta na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego (kilka razy, ostatni raz w 2003 r.). 6 czerwca 1997 r. Kasprowy Wierch odwiedził papież Jan Paweł II; jego wizytę upamiętnia tablica na górnej stacji kolejki linowej[9]. 18 stycznia 2008 r. prezydent Lech Kaczyński oficjalnie otworzył nową kolejkę linową po jej gruntownej przebudowie i zwiększeniu przepustowości[10].
Dawniej istniało przejście graniczne Kasprowy Wierch.
4 października 2018 r. w sali restauracji na górnej stacji kolei linowej Krakowski Teatr Komedia wystawił sztukę pt. Pan Tadeusz z M3, inspirowaną znanym poematem A. Mickiewicza. Wydarzenie miało miejsce w ramach ogólnopolskiego programu teatralnego „100 Lat Radości z Niepodległości”, a samo przedstawienie stało się pierwszym spektaklem teatralnym, odegranym na Kasprowym Wierchu[11] – i zapewne najwyżej dotychczas wystawioną sztuką w Polsce.
Kazalnica Mięguszowiecka,
Kazalnica Mięguszowiecka, Kazalnica (słow. Čubrinský žľab, Kazateľnica, Kazateľnica Mengusovská, węg. Vadorzó-kilátó, 2159 m[1]) – kulminacja bocznej, północno-wschodniej grani, wyrastającej z północnych stoków Mięguszowieckiego Szczytu Czarnego w Tatrach Polskich. Podcięta jest północno-wschodnią ścianą, jedną z najbardziej okazałych w Tatrach i mającą kluczowe znaczenie dla historii polskiego taternictwa[2].
Opis
Kazalnica opada do brzegu Czarnego Stawu pod Rysami urwiskami o łącznej szerokości ponad 400 m i wysokości ponad 500 m. Pasjonowała taterników od blisko 70 lat. Drogi wspinaczkowe poprowadzone w głównym spiętrzeniu tzw. Lewego Filara ściany (zwanego też Filarem Kazalnicy) oraz lewą częścią ściany należą do najtrudniejszych w Tatrach. Ku lewej ściana przechodzi w urwiska wysoko zawieszonego tzw. Kotła Kazalnicy (zwanego też Sanktuarium, formacji dolinnej niedostępnej z dołu). Na progu podcinającym ten Kocioł znajdują się również najtrudniejsze drogi, nieco krótsze, ale zwłaszcza na styku z właściwą ścianą Kazalnicy równie strome jak na Filarze. Z powodów obiektywnych drogi na Kotle uważa się czasem za bardziej wymagające i niebezpieczne (bo np. są w pobliżu okresowego ścieku wody z Kotła), za to są one bardzo cenione zimą[3].
Pięćsetmetrowe urwisko Kazalnicy Mięguszowieckiej (dokładniejszy opis)
Wspinacze żargonowo nazywają Kazalnicę także Zerwą, a żartobliwie niekiedy Amboną. Pierwotna nazwa Kazalnica nadana została przeszło 100 lat temu z racji charakteru i kształtu kulminacji. Z czasem określenie to upowszechniło się w Tatrach wśród taterników jako element tworzący i inne nazwy własne (mające w nazwie także dookreślenie okolic, np. Kazalnica w Stołach, Kazalnica Miętusia), i to z odcieniem ich nobilitowania, uatrakcyjnienia (jako podciętych, stromych i trudnych). Właściwa Kazalnica dla odróżnienia od innych uzyskała w nazwie dodatkowy człon Mięguszowiecka[2].
Z rzadkich roślin na Kazalnicy występuje warzucha tatrzańska – gatunek występujący tylko w Tatrach i to w niewielu tylko miejscach[4].
Historia zdobycia
Pierwsze letnie wejście środkiem ściany należy do Czesława Łapińskiego i Kazimierza Paszuchy (31 sierpnia 1942, na kilku metrach zastosowano nową technikę hakową), a zimowe do Jana Długosza, Czesława Momatiuka, Andrzeja Pietscha i Mariana Własińskiego (1957). Przełomowymi osiągnięciami były też drogi lewą częścią (droga Długosza, Długosz i Momatiuk, w lipcu 1955, z techniką tzw. nitowania) oraz Filarem Kazalnicy (1962, Eugeniusz Chrobak, Janusz Kurczab, Zygmunt Andrzej Heinrich i Krzysztof Zdzitowiecki) i Momatiukówką (także 1962), gdzie stosowano zaawansowane tzw. haki specjalne. Wielkie znaczenie miały przejścia zimowe najbardziej stromych spiętrzeń ściany (od 1963, a w warunkach pełnej zimy i przejść non-stop od stycznia 1968), w tym także drogi na Kotle Kazalnicy (najbardziej znana to Superściek, wytyczony w grudniu 1973)[2].
Dla odrodzenia się wspinaczki klasycznej znaczenie miały przejścia z 1971 (Malczykówka) i 1980 i 1982 (drogi w pobliżu Filara Kazalnicy, w tym pierwsza Kantem Filara) oraz przejścia późniejsze[2].
Motyw wejścia na Kazalnicę pojawia się w filmie Prowokator z 1995 roku.
Kieżmarska Dolina,
Dolina Kieżmarska, w części literatury tatrzańskiej Dolina Kiezmarska, Dolina Białej Wody Kieżmarskiej (niem. Weißwassertal, Kesmarkertal, słow. Dolina Kežmarskej Bielej vody, Dolina Bielej vody, węg. Fehér-víz-völgy, Késmárki-völgy) – dolina walna położona w słowackich Tatrach Wysokich, na granicy z Tatrami Bielskimi.
Topografia
Opada spod głównej grani Tatr we wschodnim kierunku, jej wylot znajduje się pomiędzy Kieżmarskimi Żłobami i Matlarami. Obramowanie doliny tworzy grań główna Tatr na odcinku od Przełęczy pod Kopą (Kopské sedlo) do Wyżniego Baraniego Zwornika (Vyšná Barania strážnica), południowo-wschodnia grań Wyżniego Baraniego Zwornika i grań Tatr Bielskich od Steżek (Stežky) po Szalony Wierch (Hlúpy vrch)[3]. Długość doliny wynosi 8 km, a powierzchnia 14,5 km². Jej dolne piętro jest zalesione, a skaliste górne piętro rozgałęzia się na 3 odnogi:
- Dolinę Przednich Koperszadów (Predné Meďodoly),
- Dolinę Białych Stawów (dolina Bielych plies),
- Dolinę Zieloną Kieżmarską (dolina Zeleného plesa) i jej odnogi: Dolina Jagnięca Červená dolina), Dolina Jastrzębia (Malá Zmrzlá dolina), Dolina Dzika (Veľká Zmrzlá dolina) i Miedziana Kotlina (Medená kotlina)[4].
Nad doliną górują: Jagnięcy Szczyt (Jahňací štít), Jastrzębia Turnia (Jastrabia veža), Kołowy Szczyt (Kolový štít), Czarny Szczyt (Čierny štít), Baranie Rogi (Baranie rohy), Durny Szczyt (Pyšný štít), Łomnica (Lomnický štít), Kieżmarski Szczyt (Kežmarský štít) i Mały Kieżmarski Szczyt (Malý Kežmarský štít), Szalony Wierch, Bielskie Jatki (Jatky), Bujaczy Wierch i Steżki (Stežky)[3].
Opis doliny
Większość obszarów doliny zbudowana jest z granitów, jedynie lewe skrzydło (w Tatrach Bielskich) powstało ze skał osadowych. Dolina była zlodowacona, świadczą o tym dobrze zachowane kotły lodowcowe, klasyczne progi skalne, podcięcia erozyjne stoków i moreny. Osobliwością jest występujący pod północnymi ścianami Łomnicy w Miedzianej Kotlinie płat wiecznego śniegu. Jest to tzw. śnieżnik, w ostatnich latach jednak ciągle zmniejsza się. Dnem doliny płynie potok Biała Woda Kieżmarska, w górnych odnogach doliny jest kilkanaście stawów, większe z nich to: Zielony Staw Kieżmarski (Zelené pleso), Czarny Staw Kieżmarski (Čierne pleso) i Mały Staw Kieżmarski (Malé Čierne pleso), Czerwony Staw Kieżmarski (Červené pleso), Modry Stawek (Belasé pleso), Wielki Biały Staw (Veľké Biele pleso), Stręgacznik (Trojuholníkové pleso)[2].
Historia
Dolina Kieżmarska odegrała ważną rolę w historii zdobycia i poznania Tatr. Była wypasana od co najmniej XIV w., paśli tutaj mieszkańcy Białej Spiskiej, Rakus i Kieżmarku. O niektóre jej tereny pasterskie (np. Wspólną Pastwę) toczyły się długotrwałe spory, niejednokrotnie krwawe. Pasterstwo w Dolinie Kieżmarskiej istniało do 1954 r. Dolina miała też przeszłość górniczą. Rudy miedzi wydobywano na wysoko położonych Miedzianych Ławkach pod Łomnicą i Kieżmarskim Szczytem, kopano także na stokach Bielskiej Kopy i w północnym żlebie pod Rakuską Czubą[2].
Dolina Kieżmarska była odwiedzana przez turystów już w XVI wieku (odnotowana jest wycieczka Beaty Łaskiej z Kościeleckich w 1565 r.), dolinę już w 1793 r. zbadał i opisał Robert Townson, a w 1805 r. Stanisław Staszic. Prócz nich bywali tutaj i badali dolinę tacy badacze jak: brat Cyprian z Czerwonego Klasztoru, Göran Wahlenberg, Christian Genersich, Ludwik Zejszner, Franciszek Herbich i in. Nazwa doliny pochodzi od miasta Kieżmark, do której należała dawniej jej większa część. Nazwę tę wprowadziła w 1898 r. do literatury jedna z wypraw Tytusa Chałubińskiego. Dolinę penetrowali poszukiwacze skarbów, czasami ponosząc śmierć w jej urwiskach (w Dolinie Dzikiej lub Jastrzębiej zginął Johann Andreas Papirus, August Kaltstein na Bujaczym Wierchu). Taternicy polscy odegrali wybitną rolę w zdobyciu ścian otaczających dolinę, a zdobycie północnej ściany Małego Kieżmarskiego Szczytu trudną drogą wspinaczkową przez Bolesława Chwaścińskiego i Wiktora Ostrowskiego było jednym z większych osiągnięć polskiego międzywojennego taternictwa[4].
Z doliną związana jest legenda o rubinie świecącym na szczycie Jastrzębiej Turni[4].
Turystyka
Obecnie Dolina Kieżmarska jest jedną z bardziej popularnych turystycznie dolin słowackich Tatr. Poprowadzone są przez nią szlaki turystyczne prowadzące na okoliczne szczyty (trasa znakowana poprowadzona jest na Jagnięcy Szczyt) i łączące sąsiadujące doliny. Przez dolinę przebiega Magistrala Tatrzańska. Szczyty wznoszące się nad doliną są jednym z ważniejszych rejonów taternictwa sportowego. W Dolinie Dzikiej znajdują się dobre tereny do uprawiania narciarstwa zarówno zimą, jak i latem. Zakwaterowanie i wyżywienie zapewnia wybudowane w latach 1895–1897 schronisko nad Zielonym Stawem.
Kieżmarski Szczyt,
Kieżmarski Szczyt, Kiezmarski Szczyt (niem. Kesmarker Spitze, słow. Kežmarský štít, węg. Késmárki-csúc[1]) – zwornikowy szczyt o wysokości 2557 m n.p.m.[2] (według wcześniejszych pomiarów 2556 lub 2558 m[3]), położony w długiej południowo-wschodniej grani Wyżniego Baraniego Zwornika w słowackich Tatrach Wysokich, pomiędzy Granią Wideł (Vidly) na południowym zachodzie a Małym Kieżmarskim Szczytem (Malý Kežmarský štít) na północy[4]. Jest to jeden z najwyższych tatrzańskich szczytów. Należy do Wielkiej Korony Tatr[5].
Historia
Nazwa szczytu pochodzi od spiskiego miasta Kieżmark. Dawniej nazywano go też Huncowskim Szczytem. U Georga Buchholtza seniora szczyt występował jako Kesmarkter Spitze (1719). Polska nazwa Wirch Kiezmarski pojawiła się w druku w 1845 r., podał ją Ludwik Pietrusiński. Mały Kieżmarski Szczyt otrzymał własną nazwę (Weberspitze) w 1894 roku[6].
Kieżmarski Szczyt był jednym z pierwszych wysokich szczytów tatrzańskich, na który wchodzono. Pierwsze wejścia nie są dokładnie odnotowane, być może, że pierwszymi zdobywcami szczytu byli koziarze polujący na kozice. Wiadomo, że szczyt był odwiedzany już na początku XVII wieku. W czerwcu 1615 r. na szczycie był David Frölich (uczeń liceum w Kieżmarku, późniejszy matematyk) ze szkolnymi kolegami i być może przewodnikiem. Kolejne wejście miało miejsce w czerwcu 1654 r. i należało do Daniela Speera, znanego jako Simplicissimus, oraz czterech innych studentów i przewodnika Gärtnera[4]. Wiadomo też, że w północnych stokach Kieżmarskiego Szczytu prowadzono prace górnicze w XVIII wieku[6]. Po pierwszych wejściach nastąpiła przerwa, która trwała do połowy XIX wieku. Z okresu późniejszego pierwsze znane jest wejście botanika Eustachego Wołoszczaka 9 sierpnia 1858 r. Zimą pierwsi na szczycie byli Günter Oskar Dyhrenfurth i Alfred Martin 8 marca 1906. Ważnym osiągnięciem taternictwa było dokonane przez Wincentego Birkenmajera i Kazimierza Dorawskiego pierwsze przejście południowej ściany (jej dolną część pokonali najpierw środkiem, a potem filarem)[4].
Topografia
W wierzchołku Kieżmarskiego Szczytu grań biegnąca od Łomnicy i Wideł rozwidla się na dwie odnogi. Jedna z nich biegnie na południowy wschód w kierunku Huncowskiej Przełęczy i Huncowskiego Szczytu. Druga grań prowadzi na północ do Małego Kieżmarskiego Szczytu, dawniej uważanego za niższy wierzchołek masywu Kieżmarskiego Szczytu. Pomiędzy Kieżmarskimi Szczytami znajduje się Wyżnia Kieżmarska Przełęcz (Vyšná Kežmarská štrbina). W Małym Kieżmarskim Szczycie grań ponownie się rozwidla (p. hasło Mały Kieżmarski Szczyt)[7].
Od Wschodniego Szczytu Wideł – najbliższego wzniesienia w Grani Wideł – Kieżmarski Szczyt jest oddzielony wąską Kieżmarską Przełęczą[7].
W południowo-wschodniej grani Kieżmarskiego Szczytu, pomiędzy Kieżmarskim Szczytem a Huncowską Przełęczą znajdują się niewybitne kulminacje i przełęcze:
- Wyżni Kieżmarski Przechód (Kežmarská priehyba),
- Kieżmarska Czuba (Kežmarský hrb),
- Niżni Kieżmarski Przechód (Nižná Kežmarská priehyba),
- Mała Kieżmarska Czubka (Malý Kežmarský hrb)[4].
Ściany Kieżmarskiego Szczytu górują nad:
- Miedzianą Kotliną (Medená kotlina) na północnym zachodzie, odnogą Doliny Dzikiej (Veľká Zmrzlá dolina) należącej do systemu Doliny Kieżmarskiej (dolina Kežmarskej Bielej vody),
- Świstówką Huncowską (Huncovská kotlinka) na północnym wschodzie, górnym piętrem Doliny Huncowskiej,
- Lejkowym Kotłem i Cmentarzyskiem na południu, należącymi do Doliny Łomnickiej (Skalnatá dolina)[4].
Północno-zachodnia ściana Kieżmarskiego Szczytu opada ponad 500 m do wylotu Miedzianej Kotliny. W 1/3 wysokości przecinają ją najdalej wysunięte na północny wschód fragmenty Miedzianych Ławek. Ściana z lewej strony (patrząc od dołu) ograniczona jest żlebem opadającym z Wyżniej Kieżmarskiej Przełęczy. W jej górnej części położony jest spory taras – Kieżmarska Galeria. Na południowy wschód masyw opada do Świstówki Huncowskiej ścianą, która w górze jest niezbyt stroma, a w dole bardziej urwista. Do Doliny Łomnickiej z Kieżmarskiego Szczytu spadają natomiast dwie ściany (południowo-zachodnia i południowa) o wysokości 500-550 m[8], odgraniczone od siebie Filarem Mogilnickiego zbiegającym do górnych partii Cmentarzyska. Od południowej ściany sąsiedniej Kieżmarskiej Czuby południowa ściana Kieżmarskiego Szczytu odgraniczona jest głębokim żlebem Wyżniego Kieżmarskiego Przechodu i przedłużającą go rynną. W ścianie południowo-zachodniej wyróżnia się Filar Grósza i Filar Birkenmajera. Nazwy filarów w masywie upamiętniają wspinaczy: Henryka Mogilnickiego, Alfréda Grósza i Wincentego Birkenmajera[4].
Masyw zbudowany jest z granitów[6]. W jego ścianach znajdują się drogi wspinaczkowe. Dla taterników najciekawsze są ściany schodzące do Doliny Łomnickiej. Sam szczyt dostępny jest także dla turystów, ale tylko w towarzystwie przewodnika. Najdogodniejsze drogi taternickie prowadzą na wierzchołek od strony Kieżmarskiej Przełęczy, od Rakuskiej Przełęczy przez Mały Kieżmarski Szczyt lub przez Świstówkę Huncowską oraz od Huncowskiej Przełęczy[4].
Kobyli Stawek,
Kobyli Stawek (słow. Kobylie pliesko, niem. Kolbenheyersee, węg. Kolbenheyer-tó) – stawek znajdujący się na wysokości ok. 1737 m n.p.m. w Dolince Kobylej (odnoga Doliny Koprowej), w słowackich Tatrach Wysokich. Pomiary pracowników TANAP-u z lat 1961–1967 wykazują, że ma on 0,3 ha powierzchni, wymiary 85 × 62 m i głębokość ok. 1 m. Wcześniejsze pomiary Józefa Szaflarskiego podają, że jego powierzchnia to 0,155 ha, wymiary 56 × 37 m i głębokość ok. 0,7 m.
Kobyli Stawek jest jedynym zbiornikiem wodnym w Dolince Kobylej. Ok. 200 m na zachód od niego przechodzi zielono znakowany szlak turystyczny biegnący Doliną Koprową na przełęcz Zawory. Nieopodal stawku przepływa niewielki potok zwany Kobylą Wodą, który jest jedynym ciekiem wodnym odwadniającym Dolinkę Kobylą.
Nazwa Kobylego Stawku związana jest prawdopodobnie z wypasem kobył, który dawniej mógł mieć miejsce w jego okolicach. Nazwa stawku jest starsza od nazwy doliny, jej nazwa pochodzi właśnie od niego. Jak podaje Jerzy Młodziejowski, ok. 1930 w okolicy stawku wypasano „siwe woły liptowskie podzwaniające wielkimi spiżowcami”. Niemieckie i węgierskie nazewnictwo zostało nadane na cześć Karla Kolbenheyera, który był autorem jednego z pierwszych niemieckich przewodników po Tatrach.
Kobyli Wierch,
Kobyli Wierch (słow. Kobylí vrch, niem. Koboldberg, Stutenkuppe, węg. Kobold-hegy[1], 1109 m n.p.m.) – pierwszy od wschodu szczyt grani głównej Tatr Bielskich na Słowacji. Zarazem stanowi pierwsze od wschodu wzniesienie w całych Tatrach[1].
Kobyli Wierch jest odgraniczony od kolejnego szczytu w grani głównej, Fajksowej Czuby (1488 m), trawiastą Kobylą Przełęczą (ok. 1090 m), znajdującą się nieopodal wierzchołka[1]. Na wschód od szczytu leżą zabudowania Tatrzańskiej Kotliny – uzdrowiskowo-sanatoryjnej miejscowości położonej w dolinie Kotliny, oddzielającej Tatry od sąsiadującego z nimi pasma Magury Spiskiej[2].
Masyw Kobylego Wierchu jest praktycznie cały zalesiony. Na jego stokach znajdują się reliktowe okazy sosny zwyczajnej[3]. Jego południowe i południowo-wschodnie zbocza opadają do Doliny Huczawy Bielskiej, północne zaś do niewielkiej doliny Drabiny. W północnym zboczu Kobylego Wierchu znajduje się Jaskinia Bielska – jedyna w Tatrach Słowackich jaskinia udostępniona dla ruchu turystycznego, wyposażona w oświetlenie elektryczne[4].
Nazwa Kobylego Wierchu pochodzi od słowa kobyła, jednak brak dalszych wskazówek co do pochodzenia nazwy. Nazwy niemiecka i węgierska nie pochodzą od koboldów, ale od spiskoniemieckiego słowa Kobal, także oznaczającego kobyłę[1]. Nazwa Kobylego Wierchu jest stara, prawdopodobnie to ten szczyt występuje w dokumencie kapituły spiskiej z 1589 r. pod nazwą Kobyli Groń[3].
Kolisty Staw,
Kolisty Staw (słow. Okrúhle pleso, niem. Döllersee, węg. Döller-tó) – staw w słowackich Tatrach Wysokich. Znajduje się w najwyższej części Doliny Młynickiej, powyżej Capiego Stawu, pod Szczyrbską Przełęczą.
Jest typowym jeziorem polodowcowym, wypełniającym dno głębokiego kotła lodowcowego. Położony jest na wysokości 2100 m n.p.m. i otoczony złomami granitowych głazów. Nazwa stawu pochodzi od jego kolistego kształtu. Należy do grupy tzw. zmarzłych stawków i jest jednym z najpóźniej rozmarzających tatrzańskich stawów, lód często znajduje się na nim przez całe lato. Według starszych pomiarów Józefa Szaflarskiego z 1935 miał powierzchnię 0,746 ha, głębokość 10,2 m i rozmiary 108 × 88 m. Według pomiarów TANAP-u z lat 1961-67 ma powierzchnię 0,718 ha, głębokość 8,5 i rozmiary 110 × 85 m.
Obok Kolistego Stawu nie prowadzi szlak turystyczny. Staw widoczny jest z podejścia na przełęcz Bystra Ławka, z żółtego szlaku prowadzącego przez Dolinę Młynicką i Bystrą Ławkę do Doliny Furkotnej. Prowadzi też obok niego nieznakowana ścieżka na Hruby Wierch (przejście dopuszczalne tylko z uprawnionym przewodnikiem).
Niemiecka i węgierska nazwa stawu upamiętniają działacza MKE, Antona Döllera.
Kołowa Czuba,
Kołowa Czuba (niem. Kegel, słow. Kolová čuba, węg. Kolo[1]) – szczyt o wysokości 2105 m w południowej grani odchodzącej od Małego Koziego Wierchu (2226 m), która rozdziela górne piętro Doliny Pięciu Stawów Polskich na Dolinkę pod Kołem i Dolinkę Pustą. Od szczytu Małego Koziego Wierchu oddziela go przełęcz Schodki (ok. 2085 m). Nazwa przełęczy związana jest z poziomo ułożonymi, niewielkimi tarasikami od strony Pustej Dolinki[2]. Zdaniem Stanisława Lencewicza (1936 r.) podczas ostatniego zlodowacenia Kołowa Czuba była nunatakiem[3].
Dawniej zwana też była (nieprawidłowo) Kołową Turnią lub Kołem. [2].
Kołowa Czuba od strony północno-zachodniej (z Dolinki pod Kołem) jest łatwo dostępna. Jej zbocze, aż po szczyt, było terenem pasterskim i nie można określić pierwszego wejścia na szczyt. Pozostałe ściany tworzą urwiska. Najtrudniejsza droga prowadząca na szczyt została wytyczona na środkowej części ściany wschodniej (z Dolinki Pustej). Jako pierwsi pokonali ją Marian Gotkiewicz, Adam Niesiołowski i Antoni Stolfa 23 lipca 1931 r.[4]
Pierwsze znane wejście od strony przełęczy Schodki – Janusz Chmielowski, Michał Kulikowski 12 lipca 1895 r.
Kołowa Dolina,
Dolina Kołowa (słow. Kolová dolina, niem. Pflockseetal, Rundseetal, węg. Karó-tavi-völgy, Kerek-tavi-völgy) – odnoga Doliny Zadnich Koperszadów (Zadné Meďodoly) w Tatrach Słowackich. Odchodzi od niej w kierunku południowo-wschodnim u jej wylotu do Doliny Jaworowej (Javorová dolina). W całości położona na terenie Słowacji ma długość ok. 2,5 km. Niedostępna dla turystów (znaczna jej część położona jest na obszarze ochrony ścisłej), widoczna z szlaku prowadzącego przez Zadnie Koperszady na Przełęcz pod Kopą (Kopské sedlo).
Topografia
Dolina graniczy:
- od północnego wschodu z Doliną Zadnich Koperszadów, rozdziela je Jagnięca Grań (hrebeň Jahnencov) odchodząca od Jagnięcego Szczytu (Jahňací štít),
- od wschodu z Doliną Jagnięcą (Červená dolina) i Doliną Jastrzębią (Malá Zmrzlá dolina), rozdziela je główna grań Tatr od Jagnięcego Szczytu po Kołowy Szczyt (Kolový štít),
- od południa z Doliną Czarną Jaworową (Čierna Javorová dolina), rozdziela je Bździochowa Grań (hrebeň Sviniek) odchodząca od Kołowego Szczytu.
Górna część doliny podzielona jest na dwie części krótką Kołową Granią (Kolový hrebeň) odchodzącą od Modrej Turni (Zmrzlá veža, 2312 m). Część wschodnia to Bździochowe Korycisko (Kotlinka pod Kolovým sedlom), a zachodnia – Bździochowa Kotlina (Kotlinka pod Bránami).
Opis
Dolina ma długość ponad 2 km. W jej dolnej części doliny rośnie gęsty las przechodzący wyżej w kosodrzewinę. W środkowej partii, na wysokości 1565 m n.p.m. położony jest największy w Dolinie Jaworowej Kołowy Staw (Kolové pleso) o powierzchni ok. 1,7 ha. Od nazwy tego stawu pochodzi nazwa doliny. Wypływa z niego Kołowy Potok (Kolový potok) wpadający do Koperszadzkiego Potoku (Meďodolský potok). W Dolinie Kołowej znajduje się około 30 jaskiń.
Dolina była wypasana od XVI wieku przez mieszkańców wsi: Jurgów, Czarna Góra i Lendak, przetrząsali ją też poszukiwacze skarbów. Były tutaj również kopalnie rud miedzi i srebra istniejące jeszcze do połowy XIX wieku. W 1751 r. dolina była zwiedzana przez cesarską komisję badającą Tatry (był w niej Jakob Buchholtz), od połowy XIX wieku zaczęli (rzadko) odwiedzać dolinę turyści podążający tędy na Jagnięcy Szczyt i Kołową Przełęcz. W zimie jako pierwszy w Dolinie Kołowej był Stanisław Hiszpański 2 kwietnia 1928 r. Całą dolinę wraz z Bździochowym Koryciskiem przeszedł Stanisław Krystyn Zaremba 9 kwietnia 1934 r.
Kołowa Przełęcz,
Kołowa Przełęcz (słow. Kolové sedlo, niem. Pflockseejoch, węg. Karó-tavi-hágó[1]) – szeroka przełęcz w słowackiej części Tatr Wysokich, położona na wysokości 2092 m[2][3][4] (według jednego z dawniejszych pomiarów 2090 m[5]). Jest najniższym zagłębieniem grani głównej na jej odcinku pomiędzy Czerwoną Turnią w masywie Kołowego Szczytu na południowym zachodzie a Jagnięcym Szczytem na północnym wschodzie[3].
Powyżej Kołowej Przełęczy w południowo-zachodniej grani Jagnięcego Szczytu, nazywanej także Granią Townsona, znajdują się kolejno:
- Kołowy Przechód (Kolový priechod),
- Wyżni Kołowy Przechód (Vyšný Kolový priechod),
- Mały Jagnięcy Kopiniak (Malý jahňací zub),
- Niżni Jagnięcy Karb (Nižný jahňací zárez),
- Wielki Jagnięcy Kopiniak (Veľký jahňací zub),
- Wyżni Jagnięcy Karb (Vyšný jahňací zárez).
Z kolei w grani opadającej od uskoku w północno-wschodniej grani Czerwonej Turni wyróżnia się jeszcze jedną przełączkę: Czerwoną Szczerbinę.
Widok z Jagnięcego Szczytu
Po zachodniej stronie przełęczy położone jest Bździochowe Korycisko (Kotlinka pod Kolovým sedlom) będące odgałęzieniem Doliny Kołowej (Kolová dolina), a po wschodniej – Dolina Jagnięca (Červená dolina), odnoga Doliny Zielonej Kieżmarskiej[5]. Od strony Doliny Kołowej pod najniższy punkt Kołowej Przełęczy prowadzi trawiasta półka. Do Doliny Jagnięcej stoki opadają z siodła natomiast kruche urwiska[3].
Na przełęcz nie wyprowadza żaden szlak turystyczny, natomiast przez położony ok. 30 m wyżej Kołowy Przechód wiedzie żółto znakowany szlak turystyczny ze schroniska nad Zielonym Stawem Kieżmarskim przez Dolinę Jagnięcą na Jagnięcy Szczyt[4]. Przejście przez Kołową Przełęcz i Kołowy Przechód jest najłatwiejszym połączeniem Doliny Kołowej z Jagnięcą i było od dawna (zapewne już w połowie XVIII wieku) znane strzelcom z okolicznych miejscowości. Ponieważ z Doliny Kołowej bardziej dostępna jest Kołowa Przełęcz, a z Doliny Jagnięcej Kołowy Przechód, przejście wiedzie granią między nimi. Droga wprost od wschodu na Kołową Przełęcz jest częściowo dość trudna (II w skali UIAA) i prowadzi w niebezpiecznym terenie[3].
Pierwsze znane wejścia na Kołową Przełęcz:
- latem – Eduard Blásy i towarzysze, ok. 1850 r.,
- zimą – Gyula Hefty i Lajos Rokfalusy, 3 grudnia 1911 r.
Kołowy Staw,
Kołowy Staw (słow. Kolové pleso, niem. Pflocksee, Rundsee, węg. Karó-tó, Kerek-tó) – staw w słowackich Tatrach Wysokich, na Kołowej Równi w środkowej części Doliny Kołowej (Kolová dolina) – odnogi Doliny Zadnich Koperszadów (Zadné Meďodoly), a w konsekwencji Doliny Jaworowej (Javorová dolina). Staw leży na wysokości 1565,4 m n.p.m., ma 1,67 ha powierzchni i 1,1 m głębokości (pomiary z lat 1961–1967). Ze swoją powierzchnią jest największym jeziorem w Dolinie Jaworowej. Jak na tatrzański staw tej wielkości jest natomiast wyjątkowo płytki (najpłytszy wśród stawów o powierzchni powyżej 1 ha), w wielu miejscach nad taflę wody wystają kamienie. Od strony północnej otoczony jest zaroślami kosodrzewiny, natomiast od południowo-wschodniej (z Bździochowej Kotliny) zbiega nad staw wielki stożek piargowy o wysokości ok. 430 m, tworząc wyraźny półwysep. Obsypujące się do stawu piargi stopniowo zmniejszają jego powierzchnię.
Ze stawu wypływa Kołowy Potok (wpadający na wysokości ok. 1285 m do Koperszadzkiego Potoku), zasilają go natomiast dwa okresowe strumienie z górnych odnóg Doliny Kołowej – Bździochowego Koryciska i Bździochowej Kotliny (ten ostatni wypływa spod piargów zaledwie ok. 40 m przed swoim ujściem do stawu).
Wbrew swojej nazwie, Kołowy Staw ma kształt wydłużony i dość nieregularny. Jego nazwa sugeruje, że w przeszłości miał on bardziej okrągły kształt, obecnie zatracony wskutek systematycznego zasypywania przez piargi i muł.
W źródłach pisanych Kołowy Staw pojawia się już w roku 1644, w książce Davida Frölicha. Od nazwy stawu powstała nazwa doliny, a później również innych obiektów w otoczeniu. Obecnie staw leży na terenie obszaru ochrony ścisłej i nie doprowadza do niego żaden szlak turystyczny.
Kołowy Szczyt,
Kołowy Szczyt (słow. Kolový štít, niem. Rotseespitze, węg. Vörös-tavi-csúcs[1]) – szczyt o wysokości 2419 m n.p.m.[2] (według wcześniejszych pomiarów 2418 m[3][4][5]) położony w głównej grani Tatr, w słowackiej części Tatr Wysokich. Jest to przedostatni (przed Jagnięcym Szczytem) z dużych masywów na północno-wschodnim krańcu grani głównej Tatr Wysokich. Od położonego na południe od niego Czarnego Szczytu jest oddzielony Czarną Przełęczą, od masywu Jagnięcego Szczytu natomiast – Kołową Przełęczą. W grani opadającej na Kołową Przełęcz znajdują się dwie duże turnie, uznawane za samodzielne szczyty: Modra Turnia (Zmrzlá veža, 2314 m) i Czerwona Turnia (Belasá veža, 2290 m)[6][2]. Oba te wzniesienia oraz sam wierzchołek Kołowego Szczytu są zwornikami dla bocznych grani[4]. Cały masyw od Czarnej Przełęczy do Kołowej Przełęczy w grani głównej zajmuje odcinek o długości ok. 1 kilometra[6].
Topografia
Kołowy Szczyt ma charakterystyczny kształt symetrycznej, lekko pochylonej piramidy[6] o zaokrąglonej kopule szczytowej[3]. Masyw jest zbudowany z granitów, dzięki czemu skały mają nieco jaśniejszą barwę niż w szczytach położonych dalej na południe[6].
Szczyt wznosi się bezpośrednio ponad trzema dolinami, którymi są:
- na południowym zachodzie: Dolina Czarna Jaworowa – odgałęzienie Doliny Jaworowej,
- na północy: Dolina Kołowa i jej górne piętro, Bździochowa Kotlina – odgałęzienie Doliny Zadnich Koperszadów,
- na wschodzie: Dolina Jastrzębia – górne piętro Doliny Zielonej Kieżmarskiej, odgałęzienia Doliny Kieżmarskiej.
Pod Modrą i Czerwoną Turnię podchodzą ponadto Bździochowe Korycisko (odgałęzienie Doliny Kołowej) od północy i Dolina Jagnięca (odgałęzienie Doliny Zielonej Kieżmarskiej) od północnego wschodu[3][4].
W grani opadającej na południe do Czarnej Przełęczy (Čierne sedlo, Nižné Čierne sedlo) znajdują się kolejno:
- Przełączka za Kołową Kopką (Štrbina za Kolovou kôpkou),
- Kołowa Kopka (Kolová kôpka),
- Czarny Przechód (Čierne sedlo, Vyšné Čierne sedlo),
- Czarne Czuby (Čierne zuby).
Po zachodniej stronie tej grani, poniżej Kołowej Kopki i Czarnego Przechodu, wznosi się Kołowy Chłopek (Kolový chlapík)[7][3].
Za Kołowym Szczytem grań główna skręca nieco ku wschodowi. Znajdują się w niej kolejno:
- Zadnie Kołowe Wrótka (Zadné kolové vrátka),
- Kołowe Czubki (Kolové zuby):
-- Zadnia Kołowa Czubka (Zadný kolový zub),
-- Pośrednie Kołowe Wrótka (Prostredné kolové vrátka),
-- Pośrednia Kołowa Czubka (Prostredný kolový zub),
-- Skrajne Kołowe Wrótka (Predné kolové vrátka),
-- Skrajna Kołowa Czubka (Predný kolový zub),
- Kołowa Szczerbina (Kolová štrbina),
- Modra Turnia (Zmrzlá veža), od której odchodzi w kierunku północno-zachodnim Kołowa Grań (Kolový hrebeň), schodząca do Doliny Kołowej; najbliższym wzniesieniem w tej grani jest Kołowy Kopiniak, oddzielony Modrą Szczerbiną i Kołową Bramą,
- Modra Ławka (Zmrzlé sedlo),
- Czerwona Turnia (Belasá veža), od której odchodzi w kierunku wschodnim Jastrzębia Grań (Karbunkulový hrebeň), rozgraniczająca należące do systemu Doliny Kieżmarskiej Dolinę Jagnięcą i Dolinę Jastrzębią; najbliższym wzniesieniem w tej grani jest Mały Kołowy Szczyt, oddzielony Czerwoną Przełączką,
- Czerwona Szczerbina,
- Kołowa Przełęcz (Kolové sedlo)[7][3].
Od samego wierzchołka Kołowego Szczytu odchodzi północno-zachodnia boczna grań: Bździochowa Grań (hrebeň Sviniek), w której najwybitniejsze szczyty to Świnka (Svinka, 2165 m), Bździochowa Kopa (Kopa brán, 2025 m) i Żółta Czuba (Žltá kopa, 1936 m)[2]. Świnkę od Kołowego Szczytu oddzielają (kolejno ku szczytowi) Skrajna Świnkowa Szczerbina, Wyżnia Bździochowa Brama i Zadnia Świnkowa Szczerbina[3].
Ściany Kołowego Szczytu
Południowo-zachodnia ściana masywu ma ok. 250 m wysokości i opada do Doliny Czarnej Jaworowej, w okolice Czarnych Młak i Czarnego Bańdziocha. Jest ona na całej wysokości przecięta ukośnym, długim piarżystym zachodem, prowadzącym na zachodnią grań szczytu. W rejonie tym wyróżnia się wybitny żleb opadający spod Przełączki za Kołową Kopką. Drugi długi żleb spada spod samego wierzchołka i kończy się u dołu urwiskiem[3].
Ściana północno-zachodnia ma wysokość ok. 500 m i jest skierowana ku Bździochowej Kotlinie – górnemu piętru Doliny Kołowej. Jest ograniczona żlebami, które spadają z Zadniej Świnkowej Szczerbiny w Bździochowej Grani i Kołowej Szczerbiny w grani głównej. W jej lewej części ponad żlebem opadającym z Kołowej Szczerbiny znajduje się wybitny komin[3].
Zdecydowanie najbardziej urozmaicona jest wschodnia ściana Kołowego Szczytu. Jej wysokość dochodzi do 250 m, jednak w większości miejsc jest mniejsza niż 200 m. Ściana rozlega się pomiędzy dwoma ogromnymi filarami. Prawy z nich wznosi się ponad wylotem żlebu spod Modrej Turni i kulminuje w wierzchołku Kołowego Mnicha. Wyżej przekształca się w żebro biegnące aż do wierzchołka Pośredniej Kołowej Czubki. Lewy filar wschodniej ściany Kołowego Szczytu opada spod wierzchołka Kołowej Kopki i jest w części górnej mało stromy (ma charakter trawiasto-skalistej grzędy), a w dolnej urwisty i skalisty. Powyższe filary są oddzielone od środkowej części ściany dwoma depresjami: prawą Pośrednią Kołową Drabiną i lewą Zadnią Kołową Drabiną. Pierwsza z nich wznosi się do Skrajnego Kołowego Ogródka poniżej Kołowymi Czubkami, druga sięga po Przełączkę za Kołową Kopką. Trzecią z Kołowych Drabin jest Skrajna Kołowa Drabina – wybitna półka prowadząca ukosem przez wschodni filar Pośredniej Kołowej Czubki do żlebu opadającego spod Modrej Turni[3].
Ściana wschodnia pomiędzy Pośrednią i Zadnią Kołową Drabiną dzieli się na trzy piętra. Dolne jest ukształtowane przez szerokie urwiska, u góry zakończone przewieszkami. W jego lewej części wyróżnia się wybitny czarny kominek. Środkowe piętro jest urwiskiem utworzonych ze skalnych płyt, w których tkwią trzy wielkie Kołowe Baszty. Piętro górne jest mniej strome, a u jego podnóża rozlegają się trzy Kołowe Ogródki:
- po prawej: Skrajny Kołowy Ogródek ponad Pośrednią Kołową Drabiną,
- pośrodku: Pośredni Kołowy Ogródek,
- po lewej: Zadni Kołowy Ogródek.
Kołowe Baszty właściwie nie są turniami, jednak mają podobny charakter. Są to kolejno od prawej:
- Skrajna Kołowa Baszta (Pravá veža), oddzielona od górnego piętra Skrajnym Ogródkowym Przechodem,
- Pośrednia Kołowa Baszta (Prostredná veža), oddzielona Pośrednim Ogródkowym Przechodem,
- Zadnia Kołowa Baszta (Ľavá veža), oddzielona Zadnim Ogródkowym Przechodem.
W prawej części opisywanej ściany znajduje się trójkątne urwisko pomiędzy dolną częścią wschodniego filara Pośredniej Kołowej Czubki a Pośrednią Kołową Drabiną. Jest ono podzielone na dwie części długą rysą. Wyższa część prawa jest równocześnie wschodnią ścianą Kołowego Mnicha (Kolová vežička), natomiast lewa stanowi wschodnią ścianę Kołowego Mniszka. Pomiędzy tymi dwoma formacjami (o charakterze podobnym do Kołowych Baszt) znajduje się Mnichowy Karb, z którego opada wspomniana rysa[3].
Turystyka i taternictwo
Na Kołowy Szczyt nie prowadzą żadne szlaki turystyczne. Najciekawsza dla taterników jest jego ściana wschodnia. Widok z wierzchołka jest stosunkowo rozległy i ciekawy. Najdogodniej jest wejść na niego południową granią od strony Czarnego Przechodu[3].
Drogi we wschodniej ścianie są (poza drogą prowadzącą Pośrednią Kołową Drabiną), bardzo trudne (co najmniej IV w skali UIAA)[3].
Historia i nazewnictwo
Pierwsze wejścia nie zostały odnotowane. Najprawdopodobniej już w XVIII wieku na szczycie byli poszukiwacze skarbów oraz myśliwi z Jurgowa. Pierwsze zarejestrowane wejścia:
- letnie, niepewne – Christian Genersich i przewodnik Jakob Fabri senior, w latach 1797–1800,
- letnie, pewne – Stanisław Staszic i przewodnicy z Jurgowa, w 1804 r.,
- zimowe – Gyula Hefty i István Laufer, 25 marca 1912 r.[3]
Nazwa szczytu pochodzi od Kołowego Stawu, położonego w Dolinie Kołowej. Bronisław Rajchman podawał, że została ona nadana w 1877 r. przez członków wyprawy Tytusa Chałubińskiego, jednak już w 1854 r. używał jej (niezbyt precyzyjnie) Ludwik Zejszner[8]. Dawniej szczytowi nadawano też inne nazwy: Kołowy Wierch, Czerwonostawiański Szczyt (od Czerwonego Stawu w Dolinie Jagnięcej), Czerwona Turnia (dziś nazwa przesunięta na mniej wybitny obiekt), Czerwonostawiańska Turnia, Szczyt Czerwonego Jeziora. Nazwy związany z Czerwonym Stawem powstały, zanim Modrą i Czerwoną Turnię uznano za samodzielne obiekty – w tym ujęciu Kołowy Szczyt leży ponad Doliną Jagnięcą[3]. Nazwy niemiecka i węgierska również odnoszą się do Czerwonego Stawu i funkcjonują do dzisiaj[1]. Nazwa Małego Kołowego Szczytu funkcjonuje od 1899 r.[8]
W 1904 r. Janusz Chmielowski Kołowy Szczyt nazywał „wytworną piramidą”[8].
Kominiarski Wierch,
Kominiarski Wierch, dawniej nazywany Kominami Tylkowymi – wybitny masyw górski w polskich Tatrach Zachodnich, pomiędzy Doliną Chochołowską i Kościeliską. Jego szczyt ma wysokość 1829 m n.p.m.[1], jest płaski i rozległy, ma powierzchnię ponad 4 ha. Wysokość względna masywu wynosi 800 m[2]. Przez pasterzy góralskich nazywany był Pustą Równią.
Z południowej strony oddzielony jest od Ornaku Iwaniacką Przełęczą. W kierunku wschodnim ciągną się od niego rozdzielone Doliną Smytnią dwie równoległe granie. Większa, mająca ok. 2 km długości, w końcowej części przechodzi w Raptawicką Grań zakończoną Raptawicką Turnią górującą ponad Polaną Pisaną. Odchodzi od niej w górnej części na północny wschód grzbiet Stołów, następnie poprzez Przysłop Kominiarski łączący się z masywem Kościeliskich Kopek. Mniejsza zakończona jest Smytniańskimi Turniami. W kierunku północnym sąsiaduje poprzez nieduży grzbiet zwany Kufą z reglowym wzniesieniem – Wielkim Opalonym Wierchem.
Cały masyw zbudowany jest z wapieni triasowych i porośnięty bogatą florą roślin wapieniolubnych, m.in. rośnie tu dębik ośmiopłatkowy, szarotka alpejska, goździk wonny, liczne gatunki goryczek. W skałach występuje około 140 poznanych jaskiń, z których największa to Bańdzioch Kominiarski. Kominiarski Wierch wznosi się ponad Doliną Kościeliską, Dolinką Iwanowską, Doliną Iwaniacką, Chochołowską, Dudową i Lejową.
W otoczeniu Kominiarskiego Wierchu znajdowało się 5 hal górskich, które dawniej wypasane były aż pod sam szczyt: Hala Stoły, Hala Kominy Tylkowe, Hala Kominy Dudowe, Hala Iwanówka, Hala Smytnia[3]. Obecnie, po zaprzestaniu wypasu stopniowo zarastają one lasem. Stosunkowo dobrze zachowana jest jeszcze Niżnia Polana Kominiarska (część dawnej Hali Kominy Tylkowe), leżąca przy północnych stokach głównego szczytu. W zboczach Kominiarskiego Wierchu wydobywano rudy żelaza. Jeszcze ok. 1840 r. czynnych było kilka sztolni, do jednej z nich dochodzono po kilkunastometrowej drabinie przymocowanej do skał.
W 1892 Mieczysław Karłowicz wyznakował na własną rękę, jako 16-latek, nieistniejącą już ścieżkę na Kominiarski Wierch od strony północnej, spod Bramy Kraszewskiego i przez Halę Stoły, o czym napisał w Kurierze Zakopiańskim, ale wyczyn ten został zignorowany przez Towarzystwo Tatrzańskie (w 1908 ponowił go znakami niebieskimi, a potem odnowiło go PTT tylko raz, w okresie międzywojennym)[4]. W 1901 r. oznaczono nowy szlak turystyczny od Iwaniackiej Przełęczy na szczyt. Był on bardzo popularny, zwiedzany również przez liczne wycieczki szkolne z przewodnikiem. 1 sierpnia 1988 r. dyrekcja Tatrzańskiego Parku Narodowego zamknęła szlak uzasadniając to potrzebą ochrony przyrody.
Obszar Kominiarskiego Wierchu charakteryzuje stosunkowo bogata flora. M.in. rosną tutaj: szarota Hoppego, starzec pomarańczowy, owsica spłaszczona, jarząb nieszpułkowy, ostrołódka Hallera, mietlica alpejska, przymiotno węgierskie i ukwap karpacki – bardzo rzadkie rośliny, w Polsce występujące tylko w Tatrach i to w nielicznych tylko miejscach[5].
Kondracka Przełęcz,
Kondracka Przełęcz (słow. Kondratovo sedlo[1]) – znajdująca się na wysokości 1725 m przełęcz w północnej grani Kopy Kondrackiej, położona pomiędzy Kopą Kondracką (2005 m) i Giewontem (a dokładniej Kondracką Kopką, ok. 1770 m). Wschodnie stoki spod przełęczy opadają do Piekła w Dolinie Kondratowej, zachodnie do Wyżniego w Dolinie Małej Łąki. Do tej ostatniej doliny ze stoków spod przełęczy opada żleb, który łącząc się ze żlebem opadającym spod Wyżniej Kondrackiej Przełęczy, tworzy Głazisty Żleb. Rejon przełęczy porośnięty jest kosodrzewiną[2].
Poniżej Kondrackiej Przełęczy w 2005 r. znaleziono bardzo rzadką w Polsce roślinę – jastrzębca śląskiego. Jest to jedyne obecnie znane stanowisko tego gatunku w Polsce[3].
Kondracka Przełęcz jest podczas letniego sezonu jednym z najbardziej przez turystów zatłoczonych miejsc. Znajduje się na niej skrzyżowanie szlaków turystycznych[4].
Kondratowa Dolina,
Dolina Kondratowa – dolina w Tatrach Zachodnich stanowiąca zachodnie odgałęzienie Doliny Bystrej.
Topografia
Oddziela się od Doliny Goryczkowej około 200 m na północ od Kondrackich Rówienek, a następnie biegnie w kierunku południowo-zachodnim. Od południowo-zachodniej strony ograniczają ją stoki Kalackiej Kopy i Giewontu, od zachodu północna grań Kopy Kondrackiej, od południa główna grań Tatr na odcinku od Kopy Kondrackiej przez Suchy Wierch Kondracki i Suche Czuby po Goryczkową Czubę, od wschodu Kondratowy Wierch. Największym odgałęzieniem jest Dolina Sucha Kondracka. W górnym końcu Dolina Kondratowa rozgałęzia się na dwie odnogi: Dolinę Małego Szerokiego podchodzącą pod Kondracką Przełęcz oraz Długi Żleb podchodzący w okolice Przełęczy pod Kopą Kondracką. W Dolinie Małego Szerokiego wyróżnia się jeszcze niewielką kotlinkę, tzw. Piekło[1].
Opis doliny
Większą część doliny budują skały wapienne. Rozwinięte w nich zjawiska krasowe powodują, że dolina jest sucha. Woda płynie podziemnymi wypływami i wypływa nagle w postaci Wywierzyska Bystrej[2]. Krótki Kondratowy Potok wypełnia się wodą tylko po większych opadach. Dno doliny jest stosunkowo płaskie, gdyż w przeszłości było dnem stawu utworzonego przez morenę polodowcową[3]. Ciekawa flora. M.in. występuje tutaj podejźrzon rutolistny i złoć mała – rośliny w Karpatach bardzo rzadkie[4]. Środek doliny stanowi trawiasta Polana Kondratowa, na której położone są na wysokości 1333 m n.p.m. schronisko PTTK na Hali Kondratowej i dyżurka TOPR. Na południowo-wschodnich zboczach doliny znajdują się ogromne głazy, które oderwały się od ścian Giewontu i stoczyły w dół. W 1953 r. jeden z nich, ważący ok. 30 ton, uderzył w ścianę schroniska[3].
W przeszłości Dolina Kondratowa była wypasana, jej pasterskie tereny nazywano Halą Kondratową[5]. Obecnie jest jedną z najczęściej odwiedzanych dolin tatrzańskich, prowadzą przez i ponad nią bardzo popularne szlaki turystyczne na Giewont i Czerwone Wierchy oraz bardzo widokowa trasa od Przełęczy pod Kopą Kondracką główną granią Tatr na Kasprowy Wierch[3].
Kończysta,
Kończysta (słow. Končistá, niem. Kontschista, węg. Koncsiszta) – dwuwierzchołkowy szczyt (2537 m[1], według wcześniejszych pomiarów 2538 m) w południowej, bocznej grani Tatr Wysokich odchodzącej od Zmarzłego Szczytu (Popradský Ľadový štít). Począwszy od Przełęczy koło Drąga (Sedlo pod Drúkom), grań ta nazywana jest Granią Kończystej (hrebeň Končistej). Na północ od szczytu znajduje się w niej Stwolska Turnia (Štôlska veža), oddzielona od Kończystej głęboko wciętą Stwolską Przełęczą Wyżnią (Štôlska štrbina).
Pomiędzy tą przełęczą a północnym wierzchołkiem wznoszą się jeszcze dwa mało wybitne wzniesienia – Zadnia Stwolska Czuba (Zadný Štôlsky hrb) i Skrajna Stwolska Czuba (Predný Štôlsky hrb). Są one od siebie oddzielone Zadnimi Stwolskimi Wrótkami (Zadná Končistá štrbina), a od szczytu Kończystej – Skrajnymi Stwolskimi Wrótkami (Končistá štrbina).
Pomiędzy północny (2536 m) i południowy (2537 m) wierzchołek Kończystej wcinają się Wyżnie Pasternakowe Wrótka (Vyšná Pastrnakova bránka, 2531 m)[1]. Na południowym, wyższym wierzchołku znajduje się duży blok skalny nazywany Kowadłem[2] (Nákova) albo Koniem Jármaya (Jármaiho stôl). W sierpniu 2019 roku, w wyniku uderzenia pioruna od Kowadła odpadł spory fragment skały, przez co straciło ono swój pierwotny, charakterystyczny kształt[3][4][5]. Dalej w kierunku południowym w grzbiecie wyróżnia się Pośrednie Pasternakowe Wrótka (Prostredná Pastrnakova bránka), Pasternakowe Czuby (Pastrnakove zuby) oraz Niżnie Pasternakowe Wrótka (Nižná Pastrnakova bránka).
Grań Kończystej na południe od szczytu przechodzi w szeroki grzbiet rozdzielający doliny:
- Dolinę Batyżowiecką (Batizovská dolina) – od zachodu
- Dolinę Stwolską (Štôlska dolina) – od wschodu.
W kierunku wschodnim masyw Kończystej opada od Doliny Batyżowieckiej skalnymi ścianami, przeciętymi szerokim, wznoszącym się ku południu zachodem – Stwolskim Zawratem (Závoz). Kończy się on w Niżnich Pasternakowych Wrótkach.
W kierunku zachodnim, w stronę Stwolskiej Przełęczy (Lúčne sedlo), opada rozległe zbocze, w którym nie ma żadnej wybitnej grani – znajduje się tu jedynie kilka grzęd porozdzielanych płytkimi żlebkami. Na zachód od przełęczy, w zworniku Tępej (Tupá) grzbiet rozgałęzia się, oddzielając Dolinę Złomisk (Zlomisková dolina) – odnogę Doliny Mięguszowieckiej, od Doliny Stwolskiej i Doliny Wielkiej Huczawy (Dolina Veľkej Hučavy). W zachodniej odnodze grzbietu znajduje się szczyt Osterwa (Ostrva), poniżej którego przez Przełęcz pod Osterwą (sedlo pod Ostrvou) poprowadzona jest tzw. Magistrala Tatrzańska, wybudowana w latach 1930-1931.
Nazwa Kończysty (szpiczasty) związana jest z kształtem masywu oglądanego od południa. Na Kończystą nie prowadzi znakowany szlak turystyczny. Wejście należy do łatwiejszych, ale dozwolone jest jedynie z uprawnionym przewodnikiem.
Pierwsze odnotowane wejścia:
- Alexander Münnich z towarzyszami w 1874 r. – wierzchołek północny,
- Viktor Lorenc (również 1874) – wierzchołek południowy z Kowadłem,
- Alfred Martin, 17 lutego 1906 r. – zimą.
Kończysta należy do Wielkiej Korony Tatr.
Kończysty Wierch,
Kończysty Wierch[1] lub Kończysta nad Jarząbczą[2] (słow. Končistá) – szczyt o wysokości 2002 m w Tatrach Zachodnich, leżący w grani głównej Tatr, pomiędzy Starorobociańskim Wierchem, oddzielony od niego Starorobociańską Przełęczą (1975 m), i Jarząbczym Wierchem (a ściślej Kopą Prawdy), od którego oddziela go Jarząbcza Przełęcz (1954 m). Przez szczyty te i przełęcze biegnie granica polsko-słowacka. Kończysty Wierch jest szczytem zwornikowym – w kierunku północnym odchodzi od niego północna grań Kończystego Wierchu, w której wyróżnia się szczyt Czubika (oddzielony od Kończystego Wierchu Dudową Przełęczą) i Trzydniowiański Wierch. Grań ta oddziela od siebie doliny: Starorobociańską i Jarząbczą. Od południowej strony Kończysty Wierch wznosi się nad Doliną Zadnią Raczkową. Oprócz tych trzech grani opadają z Kończystego Wierchu jeszcze dwie grzędy: w kierunku północno-zachodnim do doliny Jarząbczej Jarząbczy Kopieniec, w północno-wschodnim do Doliny Starorobociańskiej bezimienna grzęda tworząca południowe ograniczenie Dudowej Kotliny[3].
Zbudowany jest ze skał krystalicznych, głównie granodiorytów rohackich. Kopulasty wierzchołek porośnięty jest niską murawą z sitem skuciną[4]. Od północnego wschodu jego stoki (Nieskorniaki), sąsiadujące ze stokami Czubika, podcięte są niewielkim kotłem lodowcowym zwanym Dudową Kotliną, leżącym w górnej części Doliny Starorobociańskiej. Znajduje się w nim kilka niewielkich Dudowych Stawków[3]. Grań pomiędzy Kończystym Wierchem a Starorobociańskim Wierchem jest w charakterystyczny sposób rozdwojona, znajduje się w niej podłużny rów grzbietowy. Nazwa szczytu występuje już na mapach z 1796 r. jako Koncisti[4].
Szczyt może być mylony ze szczytem w Tatrach Wysokich – Kończystą – gdyż ich słowackie nazwy są identyczne.
Kopa Kondracka,
Kopa Kondracka (słow. Kondratova kopa, 2005 m n.p.m.) – szczyt w Tatrach Zachodnich, najniższy z Czerwonych Wierchów, wysunięty najbardziej na wschód[1].
Topografia
Kopa Kondracka znajduje się w grani głównej Tatr Zachodnich, pomiędzy Suchym Wierchem Kondrackim (1890 m), oddzielona od niego Przełęczą pod Kopą Kondracką (1863 m), oraz Małołączniakiem (2096 m), od którego oddzielona jest Małołącką Przełęczą (1924 m). Przez szczyty te i przełęcze przebiega granica polsko-słowacka[1].
Kopa Kondracka wznosi się nad trzema dolinami walnymi: Doliną Małej Łąki (jej górnym piętrem – Wyżnią Świstówką Małołącką), Doliną Bystrej (jej górnym piętrem – Doliną Kondratową) i Doliną Cichą (jej odnogą – Dolinką Rozpadłą). Od wierzchołka odchodzi północna grań Kopy Kondrackiej, łącząca się poprzez Kondracką Przełęcz z Giewontem. Zachodnie stoki tej grani opadają do Wyżniej Świstówki Małołąckiej, znajduje się w nich Koprowy Żleb. Wschodnie stoki północnej grani Kopy Kondrackiej opadają do Doliny Kondratowej. Znajduje się w niej grzęda, która dzieli górną część tej doliny na dwie dolinki: Dolinę Małego Szerokiego i dolinkę Długiego Żlebu[2].
Na podwierzchołkowych stokach północnej grani Kopy Kondrackiej znajdują się nazwane upłazy; od strony Doliny Kondratowej są to Wielkie Szerokie i Małe Szerokie (oddzielone opisaną wyżej grzędą), od strony Wyżniej Świstówki jest to Mnichowy Upłaz[3].
Geologia
Zbudowana jest ze skał osadowych (wapieni i dolomitów). Część szczytowa, podobnie jak w przypadku pozostałych szczytów z tej grupy wchodzących w skład wyspy krystalicznej Goryczkowej, pokryta jest czapą skał metamorficznych i alaskitów (na wysokości powyżej 1930 m n.p.m.). Zbocza są trawiaste, o niewielkim nachyleniu, wierzchołek kopulasty[2]. W wapieniach dobrze rozwinięte zjawiska krasowe. W północnym zboczu znajduje się m.in. Jaskinia Kondracka[4].
Flora
Dzięki różnorodności podłoża geologicznego flora Kopy Kondrackiej, podobnie jak całych Czerwonych Wierchów, jest bogata. Na przykrywających kopułę szczytową skałach granitowych rosną rośliny granitolubne. Jednak niżej występuje podłoże wapienne, na którym rosną odmienne zbiorowiska roślin wapieniolubnych. Zwietrzałe podłoże granitowe występuje miejscami również pośród wapieni. Rosnący na podłożu granitowym i czerwieniejący już w połowie lata sit skucina nadaje stokom Kopy Kondrackiej czerwone zabarwienie[5]. Stwierdzono występowanie kilku bardzo rzadkich roślin, które w Polsce występują tylko w Tatrach i to sporadycznie. Są to: głodek kutnerowaty, gruszyczka karpacka, ostrołódka polna, przymiotno węgierskie i sybaldia rozesłana[6].
Historia
Dawniej Kopa Kondracka była wypasana aż pod wierzchołek. Należała od polskiej strony do dwóch hal: Hala Kondratowa (stoki wschodnie) i Hala Mała Łąka (stoki zachodnie). W tym okresie była bardziej trawiasta niż obecnie, gdyż juhasi wycinali kosodrzewinę (dla celów opałowych, ale również po to, by zwiększyć powierzchnię wypasową). Była też bardziej kamienista, gdyż nadmierny wypas powodował erozję płytkiej gleby. Po włączeniu w obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego i zaprzestaniu wypasu jej stoki stopniowo zarastają kosodrzewiną[7].
Pierwsze odnotowane wejście na szczyt: Franciszek Herbich w 1832 roku. Nie było to jednak pierwsze wejście; miejscowa ludność (pasterze i kłusownicy) dużo wcześniej wchodziła na szczyt, wejście na niego nie przedstawia trudności technicznych. Pierwsze wejście zimowe: Karol Potkański (prawdopodobnie w 1894 r.)
Turystyka
Kopa Kondracka jest jednym z najczęściej odwiedzanych szczytów tatrzańskich. Wejście na nią którymkolwiek ze szlaków jest łatwe. Z wierzchołka rozległe widoki, szczególnie na okazale prezentujące się stąd szczyty Tatr Wysokich[2]. Główną granią, grzbietem Czerwonych Wierchów prowadzi czerwony szlak turystyczny z Doliny Kościeliskiej na Kasprowy Wierch. Na szczycie Kopy Kondrackiej odgałęzia się od niego szlak żółty do Kondrackiej Przełęczy. Szlaki te oprócz znakowania farbą są oznaczone tyczkami drewnianymi w celu zapobiegania błądzeniu zimą, gdy znakowanie przykrywa śnieg. Wzmożony ruch turystyczny spowodował, że w rejonie Czerwonych Wierchów wszystkie szlaki turystyczne zamieniły się w kamienisto-piarżyste trakty o szerokości do kilkudziesięciu metrów. Jest to tzw. erozja turystyczna. Ponadto turyści wydeptali na stokach Kopy Kondrackiej kilka skrótowych ścieżek umożliwiających trawersem ominięcie jej szczytu bez wspinania się na niego. Powoduje to dodatkową erozję turystyczną stoków[2].
Kopa Magury,
Kopa Magury lub Magura (1704 m) – szczyt w północno-wschodniej grani Kasprowego Wierchu w polskich Tatrach Zachodnich.
Topografia
Wznosi się między Uhrociem Kasprowym a Małą Kopą Królową. Od Uhrocia Kasprowego, a właściwie jednego z jego wzniesień, zwanego Małym Uhrociem Kasprowym (1750 m) jest oddzielona przełęczą Mechy (1662 m), od Małej Kopy Królowej (1577 m) oddziela ją płytka Magurska Przełęcz (1570 m). Wschodnie stoki Kopy Magury opadają na Królową Rówień należącą do Doliny Olczyskiej. W zachodnio-północno-zachodnim kierunku odchodzi od Kopy Magury boczna grań kończąca się Jaworzyńskimi Czołami w Kuźnicach. Grań ta oddziela dolinę Jaworzynkę od Doliny Kasprowej. Tak więc Kopa Magury wznosi się nad trzema dolinami: Olczyską oraz Kasprową i Jaworzynką (te dwie ostatnie są odnogami walnej Doliny Bystrej). Z grzbietu pomiędzy Magurą a Magurską Przełęczą opada do doliny Jaworzynki Żleb pod Czerwienicą[1].
Kopa Magury jest jeszcze zwornikiem dla Królowego Grzbietu – długiego i niskiego wału zaczynającego się w jej południowo-zachodnich stokach i oddzielającego Dolinę Suchej Wody od Doliny Olczyskiej[1].
Geologia i rzeźba terenu
Wzniesienie ma ze wszystkich stron kopulasty wierzchołek doskonale oddający nazwę kopa. Zbudowane jest całkowicie z wapieni i dolomitów, dla których charakterystyczne jest występowanie zjawisk krasowych. Grotołazi odkryli tutaj liczne groty, wnęki i dziury, jednakże żadnej jaskini. Jaskinia Magurska, w której odkryto kości ssaków z okresu plejstocenu (m.in. niedźwiedzia jaskiniowego), wbrew swojej nazwie nie znajduje się w Kopie Magury, lecz na sąsiedniej Jaworzyńskiej Czubie. Łagodne i niskie stoki opadające do Doliny Gąsienicowej i na Królową Rówień są całkowicie porośnięte kosodrzewiną. Od tej strony szczyt jest łatwo dostępny (pomijając trudności kosodrzewinowe), nie prowadzi na niego jednak żaden znakowany szlak turystyczny. Bardziej strome stoki północno-zachodnie (345 m różnicy wzniesień) są skalisto-trawiaste. Niektóre ich fragmenty to w taternickim rozumieniu ściany[1].
Historia
W przeszłości zwiedzana była przez turystów, był na niej m.in. Stefan Żeromski. W 1873 r. wykonano z wierzchołka całą serię pomiarów trygonometrycznych. W północnych stokach Magury oraz w rejonie Żlebu pod Czerwienicą i na północno-zachodnich stokach Małej Królowej Kopy znajdowały się w XVIII i XIX wieku kopalnie rudy żelaza założone za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była to dobra ruda (hematyt), w Magurze w 1840 r. wydobywana w 5 sztolniach w ilości 400 ton rocznie. Sztolnie te były również zwiedzane turystycznie, m.in. przez Marię Steczkowską i Seweryna Goszczyńskiego, który tak opisuje swoje wrażenia z wycieczki do tych kopalni w 1832: „Szesnastu ludzi pracuje w tej bani od niedzieli do piątku... wychodzą na noc z bani i mają szałas, gdzie odpoczywają... Wewnętrzny widok bani ma w sobie coś smutnie zajmującego. Ci ludzie z dziką, wybladłą twarzą, albo snujący się po licznie rozgałęzionych podziemiach, to z żelaznymi w ręku kagańcami, albo z ciężkimi młotami pastwiący się (...) nad łonem ziemi-matki; te mdłe gwiazdki kagańców płonące tu wprost, tam w górze o kilkadziesiąt sążni, tam w dole w takiejże głębokości (...) ta cisza, ta sfera całkiem grobowa – przenoszą myśl w jakąś dziedzinę fantazji dzikiej, czarnej, nieludzkiej...”[2]
Nazwa góry pochodzi od Wołochów – ludu pasterskiego, który wprowadził pasterstwo w Tatrach. W ich języku oznacza mniejszą, odosobnioną górę. Dawniej nazywana była także Kopą Jaworzyńską lub Kopą i była wypasana, stanowiła tereny pasterskie Hali Królowej[3]. Jej stoki wskutek nadmiernego wypasu uległy silnej erozji[4]. Obecnie odtworzyła się już na nich naturalna roślinność, w większości w górnych partiach są porośnięte kosodrzewiną i z rzadka trawnikami.
Przyroda
Na odkrytych skałach bogata flora wapieniolubnych roślin alpejskich. W murawach na Gładkim między Kopą Magurą a Jaworzyńską Czubą znajduje się najwyżej w Polsce położone stanowisko goryczuszki orzęsionej[5]. Występuje też m.in. goryczuszka lodnikowa – bardzo rzadka roślina, w Polsce występująca tylko w Tatrach i to w nielicznych tylko miejscach (ok. 10 w całych polskich Tatrach)[6]. Na północno-zachodniej ścianie zimą przebywają stadka kozic, które na jej półkach, uskokach i trawiastych murawach o 60% nachyleniu znajdują dobre warunki do przetrwania zimy[1].
Koperszadzka Grań,
Koperszadzka Grań (słow. Meďodolský hrebeň, niem. Schachtgrat, Schächtegrat, węg. Tárna-gerinc[1]) – grań będąca północno-wschodnim zakończeniem grani Tatr Wysokich na Słowacji.
Topografia
Grań jest jedną z czterech opadających z wierzchołka Jagnięcego Szczytu (Jahňací štít, 2230 m). Najniższa część grani opada na Przełęcz pod Kopą (dokładnie: na Pośrednią Przełęcz pod Kopą), stanowiącą granicę między Tatrami Wysokimi a Bielskimi. Grań oddziela od siebie Dolinę Zadnich Koperszadów i jej odgałęzienie – Dolinę Skoruszową na północnym zachodzie – od Doliny Białych Stawów (odgałęzienie Doliny Kieżmarskiej) na południowym wschodzie. Zachodnie ściany górnej części grani opadają do Jagnięcego Kotła[2][3].
W Koperszadzkiej Grani wyróżnia się następujące obiekty (słowackie nazwy według czterojęzycznego słownika[1], wysokości według atlasu satelitarnego[2]):
- niższy wierzchołek Jagnięcego Szczytu,
- przełączka Biały Karbik (Biely zárez),
- Biały Kopiniak (Biela kôpka),
- Wyżnia Biała Przełączka (Vyšná biela štrbina),
- Biała Czuba (Biely zub, 2044 m),
- Pośrednia Biała Przełączka (Prostredná biela štrbina),
- Biały Grzebień (Biely hrebeň, 1944 m) – krótki płaski odcinek grani,
- Niżnia Biała Przełączka (Nižná biela štrbina),
- Biała Kopa (Biela kopa),
- Koperszadzki Przechód (Biely priechod),
- Koperszadzka Czuba (Jahňací hrb, 1925 m),
- Koperszadzki Zwornik (Jahňací uzol, ok. 1900 m[3]), od którego ku północnemu zachodowi odchodzi Kudłaty Dział.
Grań główna Tatr poniżej Koperszadzkiej Czuby opada na szeroką Przełęcz pod Kopą. Jeszcze przed najbliższym siodłem w grani (Pośrednią Przełęczą pod Kopą) na wschód odgałęzia się od niej grań, w której za Wyżnią Przełęczą pod Kopą wznosi się Bielska Kopa[3].
Geologia
Pod względem budowy geologicznej grań jest stosunkowo zróżnicowana. Partie górne tworzą skały krystaliczne trzonu Tatr Wysokich, zaś dolne – skały osadowe, przede wszystkim piaskowce i łupki. Rejon znany jest jednak z występującego tu zlepieńca koperszadzkiego – skały powstałej w permie ze zniszczonych granitów i skał wulkanicznych, a przed pojawieniem się osadów węglanowych. Dzisiaj zlepieńce znajdują się na skałach granitowych i pod piaskowcami. Koperszadzka Grań jest jedynym miejscem w Tatrach, w którym występuje ta skała, przypominająca czerwoną glinę z osadzonymi otoczakami granitu[4].
Nazwa
Nazwa grani, podobnie jak sąsiednich dolin Zadnich Koperszadów i Przednich Koperszadów, powstała w XVIII wieku i pochodzi z języka niemieckiego: rejon ten zwano Kupferschachtami (Kupferschächte), co oznacza „szyby miedzi” – przez pewien czas wydobywano tu rudy miedzi[5].
Historia wejść
Cała grań oraz opadające z niej stoki były dawniej terenem myśliwskim, w dolnej części prowadzono też wypas owiec i działalność górniczą. Pierwsze odnotowane przejścia Koperszadzkiej Grani (bez obejść):
- latem – Károly Jordán i Richard Schwicker – 27 maja 1907 r.
- zimą – Klara Hensch, Valentin Hajts i Gábor Seide – 15 lutego 1926 r.
Fragmenty grani przechodzono już znacznie wcześniej. Możliwe, że 9 sierpnia 1793 schodził tędy z Jagnięcego Szczytu Robert Townson z przewodnikiem Hansem Grossem. Dokładna trasa ich wędrówki nie jest jednak znana, mogli iść na Przełęcz pod Kopą nie Koperszadzką Granią, lecz przez Zadnią Jagnięcą Szczerbinę i obok Żółtego Stawku[3].
Kopieniec Wielki,
Wielki Kopieniec, Kopieniec Wielki (1328 m) – szczyt wznoszący się w reglowej partii Tatr Zachodnich, pomiędzy Doliną Olczyską a Dolinką Chłabowską. Od Królowego Grzbietu oddziela go Przysłop Olczyski (ok. 1250 m), od sąsiedniego Małego Kopieńca (1167 m) Przełęcz między Kopieńcami (1109 m). Ma dwa wierzchołki znajdujące się w odległości ok. 200 m od siebie (wyższy jest wschodni)[1].
Opis szczytu
Zbudowany jest z wapieni i dolomitów środkowego triasu. W przeszłości cały masyw wchodził w skład Hali Kopieniec i był wypasany aż po wierzchołek[2]. U jego wschodnich podnóży znajduje się polana Kopieniec (lub Polana pod Kopieńcem), na północno-zachodnich stokach polana Szałasiska, a na Przełęczy między Kopieńcami Polana między Kopieńcami[3]. Wypasanie owiec na jego stromych stokach spowodowało ogromną ich erozję – zadeptana przez owce gleba uległa zmyciu w czasie ulewnych deszczów. Po włączeniu go do obszaru Tatrzańskiego Parku Narodowego zniesiono wypas i rozpoczęto regenerację jego zboczy. Obecnie są one w znacznym już stopniu zalesione, ale sam wierzchołek jest skalisty i goły, nie brak też wystających ponad poziom zbocza gołych skał wapiennych. Później przywrócono wypas kulturowy, ale tylko na Polanie pod Kopieńcem[2].
Na południowo-zachodnim stoku Wielkiego Kopieńca w katastrofie lotniczej w Dolinie Olczyskiej 11 sierpnia 1994 r. spadł wracający z akcji ratowniczej helikopter TOPR. W wyniku wypadku zginęło 2 jego pilotów i 2 ratowników TOPR[2].
Nazwa Kopieniec pojawia się w dokumentach już w 1632 r. Pierwszymi, którzy weszli na jego szczyt na nartach w zimie, byli Mieczysław Karłowicz i Mariusz Zaruski (1908). Ze szczytu roztacza się rozległy widok obejmujący całe niemal Tatry – od Hawrania aż po Osobitą. Szczególnie dobrze widać stąd obszar Doliny Suchej Wody[2].
W gwarze podhalańskiej kopieńcem nazywa się górę o kształcie podobnym do kopca. W Tatrach jest jeszcze drugi, również reglowy szczyt o tej samej nazwie – Wielki Kopieniec ponad Doliną Chochołowską[4].
Ciekawa flora roślin wapieniolubnych. M.in. stwierdzono tutaj występowanie goryczuszki lodnikowej – bardzo rzadkiej rośliny, w Polsce występującej tylko w Tatrach i to w nielicznych tylko miejscach (ok. 10 w całych polskich Tatrach). Znaleziono tutaj także na wysokości 1310 m rzadkiego w Polsce storczyka dwulistnika muszego i jest to najwyżej w Polsce położone stanowisko tej rośliny[5].
Koprowa Dolina,
Dolina Koprowa (niem. Koprovatal, słow. Kôprová dolina, węg. Koprova-völgy[1]) – dolina w słowackich Tatrach. Przy długości ok. 11 km i powierzchni ok. 31,3 km² należy do większych dolin tatrzańskich. Polscy geografowie opierając się na kryteriach graniowo-hydrologicznych zaliczają ją razem z Liptowskimi Kopami do Tatr Wysokich, niektórzy słowaccy dając pierwszeństwo kryteriom krajobrazowym i geologicznym uważają, że jej dnem biegnie granica między nimi a Tatrami Zachodnimi[2].
Topografia
Niekiedy jest traktowana jako odgałęzienie Doliny Cichej Liptowskiej, z którą łączy się jeszcze na terenie Tatr. Większość badaczy klasyfikuje ją jednak jako dolinę walną, gdyż połączenie dolin znajduje się już na równinie poza górami[2].
Od północy podchodzi pod główną grań Tatr na odcinku od Gładkiego Wierchu po Cubrynę. Ograniczenie wschodnie tworzy długa, południowo-zachodnia i wielokrotnie rozgałęziająca się grań Cubryny. Ważniejsze jej szczyty tworzące obramowanie Doliny Koprowej to: Koprowy Wierch (Kôprovský štít), Szczyrbski Szczyt (Štrbský štít), Hruby Wierch (Hrubý vrch) i Krywań (Kriváň). Od zachodu ograniczenie doliny tworzy południowy grzbiet Gładkiego Wierchu, Zawory i główna grań Liptowskich Kop ze szczytami: Cichy Wierch (Tichý vrch), Wielka Kopa Koprowa (Veľká kopa) oraz Krzyżne Liptowskie (Krížne)[3].
Górnym przedłużeniem Doliny Koprowej jest skręcająca na wschód Dolina Ciemnosmreczyńska (Temnosmrečinská dolina) i jej górne piętro – Dolina Piarżysta (Piargová dolina). Odgałęzieniami Doliny Koprowej jest kilka dolinek i żlebów:
- lewostronne: Krywańskie Banie (Krivánske bane), Szkaradny Żleb (Škaredý žľab), Koryto Krywańskie (Krivánska kotlina), Niewcyrka (Nefcerská dolina), Dolina Hlińska (Hlinská dolina)
- prawostronne: Dolinka Kobyla (Kobylia dolina), Dolinka Garajowa (Garajova dolina) i Dolinka Turkowa (Turkova dolina)[3].
Geomorfologia
Wylot doliny skierowany na południe z lekkim odchyleniem na zachód znajduje się w pobliżu wylotu Doliny Cichej. Dolina Koprowa w dolnej części przebiega w kierunku północnym, wyżej skręca na północny wschód, a w części górnej ostro załamuje się na wschód. Dobrze zachowały się w niej ślady zlodowaceń: głęboki żłób lodowcowy, kilka cyrków lodowcowych w górnych partiach doliny, progi skalne z wodospadami i wały moren bocznych. Według opisów jednego z turystów z końca XIX w. Dolina Koprowa „łączy w sobie dzikość Tatr Wysokich z łagodnością i melancholią Tatr Zachodnich”[4].
Wody
Przez Dolinę Koprową przepływa potok Koprowa Woda (Kôprovský potok), który po połączeniu z wypływającym z Doliny Cichej potokiem Cicha Woda Liptowska (Tichý potok) tworzy rzekę Biała Liptowska (Belá)[4]. Koprową Wodę zasilają liczne mniejsze potoki wypływające z dolinek bocznych, największe dopływy to Ciemnosmreczyński Potok (Temnosmrečinský potok), Hliński Potok (Hlinský potok) i Niewcyrski Potok (Nefcerský potok). U wylotu bocznej doliny Niewcyrki znajdują się dwa wodospady zwane Niewcyrskimi Siklawami: Niżnia Niewcyrska Siklawa (Nižný nefcerský vodopád) oraz Pośrednia Niewcyrska Siklawa (Kmeťov vodopád) o wysokości 80,0 m. Na Ciemnosmreczyńskim Potoku, przy szlaku turystycznym jest jeszcze jeden wodospad – Ciemnosmreczyńska Siklawa (Vajanského vodopád)[3].
W dolinie znajduje się kilka stawów, wśród których największe to: Niżni Ciemnosmreczyński Staw (Nižné Temnosmrečinské pleso), położony na wysokości ok. 1674 m, trzeci pod względem wielkości staw tatrzański na Słowacji, Wyżni Ciemnosmreczyński Staw (Vyšné Temnosmrečinské pleso), 1716 m, Niżni Teriański Staw (Nižné Terianske pleso), ok. 1940 m, Wyżni Teriański Staw i Kobyli Stawek[3].
Historia
Nazwa doliny prawdopodobnie pochodzi od marchwicy (w języku słowackim kôprovníček bezobalný). Niektórzy uważali, że pochodzi od rud miedzi (niem. Kupfer, w gwarze spiskich Niemców Kopper), jednak jest to trop błędny – rudy miedzi nigdy tu nie występowały[2].
Pierwszymi znanymi osobami w Dolinie Koprowej byli Georg Pongrátz ok. 1750 r. oraz Jakob Buchholtz 26 sierpnia 1751 r. Zimą jako pierwsi dolinę odwiedzili E. Baur i Alfred Martin 18 marca 1906 r.[5].
Dolina była od dawna wypasana, jeszcze do 1954 r. wypasano na Garajowej Polanie. Lasy były silnie eksploatowane. Jak podaje Maria Steczkowska, w 1858 r. były one bardzo przerzedzone, a w wielu miejscach całkiem wycięte. Skutkiem tego były ogromne lawiny schodzące z Liptowskich Kop. Lasy niszczył też pożar: w 1943 r. w ogromnym, kilkudniowym pożarze spłonęło 240 ha lasu na prawych zboczach doliny. Jednak w trudno dostępnych miejscach, jak np. w dolinie Niewcyrce, w Ciemnych Smreczynach czy na Krywaniu, przetrwały duże partie pierwotnych lasów i niezmienionego przez człowieka krajobrazu. Górale z Zakopanego od dawna w Dolinie Koprowej polowali na kozice i niedźwiedzie, a dolina była często opisywana w polskiej literaturze. Tutaj toczyły się akcje powieści Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Tadeusza Malickiego, Jadwigi Roguskiej-Cybulskiej i Adama Bahdaja. W latach 1944–1945 w zakątkach Doliny Koprowej chroniły się duże oddziały partyzantki słowackiej i radzieckiej[4].
W XIX w. i przed II wojną światową Dolina Koprowa była popularna wśród polskich turystów. Przybywali oni tutaj szlakiem turystycznym z przełęczy Liliowe przez Zawory. Istniały trzy schroniska. Pierwsze, zwane Watrą wybudowało Towarzystwo Tatrzańskie w 1895 r. w Ciemnych Smreczynach. Był to bardzo mały, drewniany domek, spłonął w 1924 r. Drugie, tzw. Schronisko Mühlmanna służyło turystom od 1924 do 1939 roku. Było jeszcze Schronisko Rudolfa przy ujściu Niewcyrskiego Potoku[6]. Po II wojnie światowej szlak przez Liliowe został zamknięty[2]. Obecnie niemal cała Dolina Koprowa jest obszarem ochrony ścisłej TANAP-u, nie ma też w niej schronisk turystycznych[3].
Koprowa Przełęcz Wyżnia,
Wyżnia Koprowa Przełęcz (niem. Oberes Koprovajoch, słow. Vyšné Kôprovské sedlo, węg. Felső-Koprova-hágó[1], 2148 m[2]) – przełęcz w głównej grani odnogi Krywania, między Koprową Kopą (ok. 2315 m) a Koprowymi Czubami (ok. 2190 m)[3]. Według wcześniejszych pomiarów, jej wysokość była określana na 2180 m[1]
Jest to trawiaste obniżenie, przez które przebiega szlak turystyczny. Przełęcz ta jest najwygodniejszym połączeniem Doliny Koprowej z Doliną Mięguszowiecką. Przed II wojną światową przejście przez nią, łącznie z przejściem przez Liliowe i Zawory, było jednym z najważniejszych szlaków łączących północną i południową stronę Tatr[1](Zakopane – Dolina Gąsienicowa – Liliowe – Zawory – Wyżnia Koprowa Przełęcz – Dolina Mięguszowiecka – Szczyrbskie Jezioro). Szlak przez Liliowe został jednak zlikwidowany[3].
Zachodnie zbocze przełęczy (Dolina Hlińska) jest mało strome i trawiasto-piarżyste. Podobne i również mało strome zbocze wschodnie opada do Dolinki Szataniej[3].
Najstarsze informacje dotyczące przejścia przez Koprową Przełęcz pochodzą z sierpnia 1861 r. – była to wycieczka, w której uczestniczyli Józef Stolarczyk, Edward Homolacs, Stanisław Homolacs, Władysław Koziebrodzki, Ernst Schauer, Stanisław Wodzicki oraz przewodnicy Samek, Krzeptowscy, Maciej Sieczka, Jędrzej Wala starszy. Nie wiadomo tylko, w którym miejscu została przekroczona grań (przez Wyżnią czy Niżnią Koprową Przełęcz). Zimą przez Wyżnią Koprową Przełęcz pierwsi przeszli E. Baur i Alfred Martin 18 marca 1906 r.[4].
Nazwa Koprowych Przełęczy oraz pobliskich szczytów wywodzi się od położonej poniżej grani Doliny Koprowej. Przyjęło się Wyżnią Koprową Przełęcz określać nazwą po prostu Koprowej Przełęczy[1].
Koprowy Wierch,
Koprowy Wierch (niem. Dillenspitze, słow. Kôprovský štít, węg. Kapor-csúcs[1]) – szczyt o wysokości 2366 m[2] w słowackiej części Tatr Wysokich. Wcześniejsze źródła podawały wysokości 2367 m[3][4] lub 2363 m[5].
Topografia
Wierzchołek położony jest w głównej grani odnogi Krywania odchodzącej od Cubryny w kierunku południowo-zachodnim. Od znajdujących się w tej grani Piarżystych Czub oddziela go Skrajna Piarżysta Przełęcz. W wierzchołku Koprowego Wierchu boczna grań skręca w kierunku południowo-wschodnim i opada do Wyżniej Koprowej Przełęczy. Pomiędzy Koprowym Wierchem a tą przełęczą znajduje się jeszcze Koprowa Przehyba i Koprowa Kopa. Koprowy Wierch jest zwornikiem: w kierunku północno-zachodnim odchodzi od niego trzecia, boczna grań nazywana Pośrednim Wierszykiem. Najbliższą w niej przełączką jest Koprowa Ławka. Grań Pośredniego Wierszyka oddziela od siebie dwa boczne odgałęzienia Doliny Koprowej: Dolinę Ciemnosmreczyńską i Hlińską[6]. Wschodnie ściany Koprowego Wierchu opadają do trzeciej doliny leżącej poniżej szczytu – do Doliny Hińczowej[5].
Koprowy Wierch ma dwa wierzchołki znajdujące się w odległości około 150 m, oddzielone szeroką przełęczą o wysokości około 2340 m. Wyższy o około 20 m jest wierzchołek wschodni i to on jest zwornikiem dla wszystkich grani. Z przełęczy między tymi wierzchołkami do Doliny Piarżystej (najwyższa część doliny Ciemnosmreczyńskiej) opada trawiasta depresja, niżej przekształcająca się w Komin Neumana. Z tej samej przełęczy do Doliny Hlińskiej opada łatwy do przejścia żleb[6].
Kopy Sołtysie,
Kopy Sołtysie – kilka lesistych wzniesień na przedłużeniu zachodniego ramienia Gęsiej Szyi (1489 m), za Wyżnią Filipczańską Przełęczą (1435 m) i Ostrym Wierchem (1475 m) i oddzielone od niego Zadnią Przełęczą Sołtysią (ok. 1385 m). W ludowym nazewnictwie były to Kopy i nazwa ta pochodziła od ich kopulastego kształtu. Na mapach i w literaturze zmieniono nazwę na Kopy Sołtysie, w Tatrach jest bowiem więcej wzniesień o nazwie Kopa[1].
Kolejne wzniesienia i przełęcze to[2]:
- Zadnia Kopa Sołtysia (1420 m), najwyższa z Kop i jednocześnie zwornik dla grzbietu biegnącego w kierunku północno-wschodnim, który przechodzi przez Przysłop Filipczański (1293 m) i rozdziela się na dwa ramiona: północne – Łężny Wierch oraz północno-wschodnie z Filipczańskim Wierchem (1223 m)
- Średnia Przełęcz Sołtysia (1335 m)
- Średnia Kopa Sołtysia (1362 m)
- Przednia Przełęcz Sołtysia (1305 m)
- Przednia Kopa Sołtysia (1334 m), od której odchodzi pięć grzbietów, pomiędzy którymi znajdują się żleby (od zachodu na wschód): Świniarski Żleb, Koziarski Żleb, Broniarski Żleb, Jarząbczak[2].
Od zachodu stoki Kop Sołtysich opadają do doliny Skalnite, natomiast od wschodu podchodzą pod nie Jaworzyński Żleb i dolina Filipka[3].
Dawniej Kopy Sołtysie wchodziły w skład pasterskiej hali o nazwie hala Kopy lub hala Kopy Sołtysie. Na północno-wschodnim grzbiecie Przedniej Kopy znajdują się dwie polany, które dawniej należały do tej hali: Płaśnia (1250 m) i Szałasiska (1145 m). Na polanach tych niegdyś znajdowało się kilka starych szałasów i szop[1].
Widoki z Przedniej Kopy Sołtysiej (wierzchołki pozostałych dwóch są porośnięte lasem), podobnie jak ze szczytu Gęsiej Szyi, należą do najciekawszych w Tatrach. Jednak z uwagi na brak oznakowanych szlaków turystycznych w tym rejonie są niedostępne dla turystów.
Kostury,
Wyżni Kostur, Wyżni Liptowski Kostur (słow. Vyšný kostúr, niem. Oberer Liptauer Wachturm, węg. Felső-Liptói-Őrszem)[1] – mało wybitny szczyt o wysokości 2083 m w grani głównej Tatr Wysokich, należący do Liptowskich Murów[2].
Od Niżniego Kostura oddziela go Niżnia Liptowska Ławka (ok. 2035 m), a od Szpiglasowego Wierchu Wyżnia Liptowska Ławka (2055 m). Przez szczyty te i przełęcze biegnie granica polsko-słowacka. Zbocza północno-wschodnie opadają ścianką o wysokości około 90 m na Czerwony Piarg w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, zbocza południowo-zachodnie do Doliny Ciemnosmreczyńskiej[3].
Obecnie szczyt ten, podobnie jak całe Liptowskie Mury, nie jest udostępniony turystycznie.
Historia zdobycia
Najstarsze odnotowane wejścia turystyczne – przy przejściu grani Liptowskich Murów:
- latem – Zygmunt Klemensiewicz, 20 sierpnia 1905 r.,
- zimą – Adam Karpiński, Wilhelm Smoluchowski, 8 kwietnia 1925 r.
Niżni Kostur, Niżni Liptowski Kostur (słow. Nižný kostúr, niem. Unterer Liptauer Wachturm, węg. Alsó-Liptói-Őrszem)[1]– niewybitny szczyt o wysokości 2055 m w grani głównej Tatr Wysokich, należący do Liptowskich Murów. Od Czarnej Kotelnicy w grani Kotelnicy oddziela go Czarna Ławka, a od Wyżniego Kostura – Niżnia Liptowska Ławka (ok. 2035 m). Przez te szczyty i przełęcze biegnie granica polsko-słowacka[2]. Po słowackiej stronie trawiaste i mało strome zbocza szczytu opadają do Doliny Ciemnosmreczyńskiej. W dole podcięte są stromymi ściankami, ale możliwymi łatwo do obejścia. Na polską stronę opada z Niżnego Kostura wybitna, długa grzęda w okolice Czarnego Stawu. Oddziela ona Szpiglasową Kotlinkę od depresji opadającej z Czarnej Ławki. Orograficznie lewe stoki tej grzędy są łagodne, trawiasto-piarżyste, prawe opadają stromymi ściankami[3].
W wierzchołku Niżniego Kostura główna grań zmienia nieco kierunek ze wschodniego (od Kotelnicy) na południowo-wschodni (w stronę Szpiglasowego Wierchu)[2].
Obecnie szczyt ten, podobnie jak całe Liptowskie Mury, nie jest udostępniony turystycznie.
Najstarsze odnotowane wejścia turystyczne:
latem – Teodor Eichenwald, Ferdynand Rabowski, Jan Bachleda Tajber, Wojciech Tylka Suleja, 5 sierpnia 1902 r.,
zimą – Adam Karpiński, Wilhelm Smoluchowski, 8 kwietnia 1925 r. – przy przejściu grani Liptowskich Murów[4].
Na Niżnim Kosturze rośnie skalnica odgiętolistna – bardzo rzadki gatunek rośliny, w Polsce występujący tylko na nielicznych stanowiskach w Tatrach[5].
Koszysta,
Koszysta (słow. Košista) – grzbiet w Tatrach Wysokich o długości ok. 3 km, odchodzący od długiej wschodniej grani Świnicy z Buczynowymi Turniami i Wołoszynem w rejonie przełęczy Krzyżne w kierunku północnym (z lekkim odchyleniem na wschód). Od północnej strony opada do Waksmundzkiej Przełęczy (1418 m) oddzielającej go od Suchego Wierchu Waksmundzkiego. Koszysta oddziela Dolinę Waksmundzką od doliny Pańszczycy. Jest to najbardziej na północ wysunięty masyw dwutysięczników tatrzańskich, zarazem miejsce, w którym na północ wysuwa się krystaliczny trzon Tatr, zbudowany z granitów. Jedynie północne i północno-zachodnie zbocza zbudowane są ze skał osadowych[1][2].
Grań odgałęzia się nieco powyżej Krzyżnego, zwornikiem nie jest sama przełęcz, lecz trawiasta równinka położona tuż ponad nią, w stronę Wołoszyna. W grani Koszystej w kolejności od południa na północ występują:
- Waksmundzki Wierch, 2186 m,
- Wielka Koszysta, 2193 m,
- Mała Koszysta, 2014 m,
- Waksmundzka Przełęcz, 1418 m.
W skalistej, wschodniej grzędzie Wielkiej Koszystej wznosi się turnia zwana Waksmundzką Strażnicą, natomiast w południowo-wschodniej grzędzie Małej Koszystej – Czarne Turnie. U podnóża Waksmundzkiego Wierchu w dolinie Pańszczycy znajduje się kopulasta kulminacja Wielkiej Kopki (1856 m). W dole grzbietu ponad Waksmundzką Przełęczą po stronie wschodniej położone są skaliste Waksmundzkie Ścianki.
Grzbiet schodzi do Równi Waksmundzkiej, a dalej łączy się z grupą Gęsiej Szyi. Zbocza poprzecinane są licznymi żlebami i porośnięte lasami. Od strony Doliny Waksmundzkiej na wysokości Małej Koszystej w zbocza wchodzi dolinka – Świstówka Waksmundzka, nazywana też Zbójnicką. W latach 1914–1918 stała się kryjówką dla dezerterów. W zboczu Małej Koszystej opadającej do Doliny Pańszczycy znajdują się trzy niewielkie jaskinie: Koszowa Dziura, Wyżnia Koszowa Dziura i Jaskinia Koszowa[3].
Pierwsze odnotowane wejście: Ludwik Zejszner 3 sierpnia 1838 r. z grupą osób towarzyszących, podczas pomiarów wysokości za pomocą barometru, zimą: Henryk Bednarski, Józef Lesiecki, Mariusz Zaruski, Stanisław Zdyb 4 marca 1910 r. Najczęściej odwiedzana była Wielka Koszysta, rzadziej zwiedzano całą grań do Waksmundzkiej Przełęczy.
Na Koszystej zachowały się fragmenty pierwostanów lasów świerkowych i limbowych, jest też matecznikiem wielkich ssaków. Występują tu lasy górnoreglowe, dobrze wykształcona górna granica lasu, zarośla kosodrzewiny piętra subalpejskiego oraz hale piętra alpejskiego. Dawniej Koszysta była wypasana, wchodziła w skład Hali Waksmundzkiej. Przez turystów odwiedzana była rzadko. Stała się jednym z pierwszych rejonów Tatr, w których zniesiono pasterstwo. W 1932 r. cały masyw Koszystej wykupiony został bowiem od Uznańskich przez Skarb Państwa, a w 1936 r. w wyniku starań PTT objęty został ścisłą ochroną. Do tej pory pozostaje obszarem ochrony ścisłej i nie prowadzą przez niego żadne szlaki turystyczne.
Grzbiet jest dobrze widoczny od północy, zwłaszcza z okolic Bukowiny Tatrzańskiej i Głodówki. Nazwa grzbietu (dawniej także Kosista) ma nieznane pochodzenie. Być może pochodzi od koszonych okolicznych terenów.
Kościelcowa Przełęcz,
Kościelcowa Przełęcz (niem. Kapellenscharte, słow. Koščielcová štrbina, węg. Koscielec-csorba[1], 2110 m), dawniej nazywana Przełęczą w Kościelcu – przełęcz pomiędzy Kościelcem (2155 m) a Zadnim Kościelcem (2162 m) w masywie Kościelców wznoszącym się w Dolinie Gąsienicowej w Tatrach Wysokich[2]. Jest skalista. Zachodnie stoki stromo opadają do Zielonej Doliny Gąsienicowej. Wcina się w nie skośny i stromy żleb. Na wschodnią stronę opada ścianą do Kościelcowego Kotła w Czarnej Dolinie Gąsienicowej[3].
Poniżej przełęczy, od strony zachodniej, znajduje się mała jaskinia Schron w Zadnim Kościelcu[4].
Dawniej przez Kościelcową Przełęcz powadził szlak turystyczny, obecnie jest niedostępna dla turystów[5].
Pierwsze znane wejścia (prawdopodobnie już wcześniej byli tu juhasi i koziarze):
- latem: Szymon Tatar (młodszy) ok. 1891 r.
- zimą: Zofia Roszkówna i Stanisław Krystyn Zaremba 29 grudnia 1928 r.
Kościelec,
Kościelec (słow. Koščielec[1], 2155 m) – szczyt w Dolinie Gąsienicowej w Tatrach Wysokich. Znajduje się w bocznej Grani Kościelców, która od Zawratowej Turni odbiega w północnym kierunku, dzieląc Dolinę Gąsienicową na Czarną i Zieloną[2].
Topografia
W Grani Kościelców od Zadniego Kościelca (2162 m) oddziela go Kościelcowa Przełęcz (2110 m), a od Małego Kościelca (1866 m) przełęcz Karb (1853 m). Wierzchołek Kościelca wznosi się 533 m ponad powierzchnię Czarnego Stawu Gąsienicowego[3].
We wschodniej, opadającej do Czarnego Stawu ścianie Kościelca wyróżnia się następujące formacje skalne[4]:
- Kościelcowy Kocioł
- próg Kościelcowego Kotła
- wschodnia ściana Kościelca (od Kotła Kościelcowego ok. 250 m)
- północno-wschodnia grzęda Kościelca
- Żleb Zaruskiego
- Czuba nad Karbem
- Komin Muchy
W zachodniej ścianie najwybitniejszą formacją jest Komin Świerza.
Opis
Nazwa szczytu wywodzi się prawdopodobnie od kształtu przypominającego wieżę kościoła. Jego sylwetka w kształcie stromej piramidy to bardzo charakterystyczny element panoramy Doliny Gąsienicowej[2].
Kościelec zbudowany jest z zapadających na północną stronę ławic granitu o grubości prawie 100 m, tworzących połogi i stromy cios[5]. Ciekawa flora. M.in. stwierdzono tutaj występowanie saussurei wielkogłowej – bardzo rzadkiej rośliny, w Polsce występującej tylko w Tatrach i to w nielicznych tylko miejscach[6]. Tutaj też znajduje się najwyższe w polskich Tatrach stanowisko drzewiastej formy świerka[5].
Turystyka i taternictwo
Na szczyt prowadzi czarny szlak turystyczny z przełęczy Karb. Z przełęczy szlak biegnie zakosami blisko lewej krawędzi płytowego stoku o nachyleniu ok. 30° aż do pionowego skalnego progu o wysokości około siedmiu metrów. Przez ów próg, bez klamer i łańcuchów, w górę (0+ w skali taternickiej[4]) i dalej na wierzchołek, zakosami poprzez mniejsze progi, których przejście ułatwiają półki i rynny skalne.
Ze szczytu rozciąga się widok na całą Dolinę Gąsienicową oraz panorama szczytów, przez które biegnie Orla Perć. Widok na Tatry Wysokie jest istotnie ograniczony przez grań główną[2]. Mieczysław Karłowicz zauważył, że „tylko z Kościelca widoczne są wszystkie bez wyjątku Stawy Gąsienicowe”[5].
Pierwsze odnotowane wejście autorstwa Antoniego Hoborskiego miało miejsce w roku 1845. Zimowego wejścia dokonali 24 stycznia 1908 r. Mieczysław Karłowicz i Roman Kordys[4]. Na nartach jako pierwsi weszli w 1911 r. Mariusz Zaruski oraz Stanisław Zdyb, były to początki taternictwa narciarskiego[2].
Na początku XX wieku w związku z powrotem szczątków Juliusza Słowackiego do Polski pojawił się pomysł umieszczenia sarkofagu z trumną poety w ścianie Kościelca. Nie został on jednak zrealizowany.
Zachodnia ściana Kościelca należy do najciekawszych i najczęściej odwiedzanych przez taterników w rejonie Hali Gąsienicowej. Rejon Kościelca jest związany z kilkoma głośnymi wypadkami: pod Małym Kościelcem w lawinie w 1909 r. stracił życie Mieczysław Karłowicz – miejsce tragedii upamiętnia mały obelisk (Kamień Karłowicza). Na zachodniej ścianie Kościelca 5 lipca 1929 roku zginął Mieczysław Świerz, natomiast 5 sierpnia 1993 roku Piotr Dawidowicz (jeden z najlepszych taterników początku lat 90. XX wieku)[7]. Na Zadnim Kościelcu w 1962 r. w miejscu pozbawionym trudności spadł i zginął Jan Długosz[2].
Sztuka
Kościelec obecny jest w obrazach lub rzeźbach Walerego Eljasza, Stanisława Witkiewicza, Rafała Malczewskiego, Zenona Pokrywczyńskiego, Henryka Burzca i Michała Gąsienicy Szostaka. Wojciech Kilar napisał w 1976 poemat symfoniczny zatytułowany Kościelec 1909, upamiętniający śmierć Karłowicza. Stanisław Nędza-Kubiniec stworzył wiersz Psalm o świętych góralskich, w którym czci pamięć tragicznie zmarłego w ścianie Kościelca Mieczysława Świerza. Charakter taternicki ma natomiast wiersz Zachodnia ściana Kościelca autorstwa Karola Zająca (1933).
Kościeliska Dolina,
Dolina Kościeliska – dolina walna, tj. sięgająca od podnóża Tatr do głównego grzbietu – grani głównej Tatr. Jest orograficznie prawą odnogą doliny Czarnego Dunajca, do której uchodzi w Kirach. Jest drugą co do wielkości doliną polskich Tatr (po Dolinie Chochołowskiej) i najbardziej atrakcyjną pod względem ilości wapiennych form skalnych, wąwozów, jaskiń, a także historii. Jest też jednym z najczęściej przez turystów odwiedzanych miejsc w Tatrach.
Topografia
Znajduje się w Tatrach Zachodnich. Ma ok. 9 km długości, obwód ok. 27 km, a powierzchnię ok. 35 km²[3]. Od zachodu jej obramowanie tworzy północna grań Siwego Zwornika po Przednią Kopkę, od południa grań główna na odcinku od Siwego Zwornika po Małołączniak, od wschodu północno-zachodnia grań Małołączniaka po Mały Regiel[4]. Wylotem doliny biegnie wyraźna granica między Tatrami i Rowem Podtatrzańskim oraz Podhalem. Północną fizycznogeograficzną granicę Doliny Kościeliskiej tworzy Droga pod Reglami[1].
Ma liczne boczne odgałęzienia, największe z nich to Dolina Miętusia, Dolina Tomanowa i Dolina Pyszniańska (Pyszna). Pozostałe większe odgałęzienia to: Żeleźniak, Żleb pod Wysranki, Wąwóz Kraków, Wściekły Żleb, Zastolański Żleb, Dolinka Iwanowska, Dolina Smytnia. Dnem doliny płynie Kościeliski Potok[4].
Najwyższym punktem w otoczeniu Doliny Kościeliskiej jest Błyszcz (2159 m). Z doliny jest widoczna, choć nie leży bezpośrednio nad nią, Bystra (2248 m) – najwyższy szczyt Tatr Zachodnich[3]. Wylot doliny znajduje się w Kirach na wysokości około 927 m, tak więc deniwelacja doliny wynosi 1232 m.
Dolna i środkowa część Doliny Kościeliskiej tworzy długi i głęboki wąwóz skalny, ściany którego w trzech miejscach zwanych „bramami” zbliżają się blisko do siebie. Są to: Niżnia (Brama Kantaka), Pośrednia (Brama Kraszewskiego) i Wyżnia Kościeliska Brama (Brama Raptawicka)[3].
Geologia
Południowa część doliny zbudowana jest z paleozoicznych skał krystalicznych, głównie przeobrażonych w karbonie gnejsów, oraz magmowych granitoidów[5]. Część środkowa i dolna zbudowana jest ze skał osadowych powstałych na dnie morza w okresie od triasu do kredy. W wyniku sedymentacji nastąpiło ich rozdzielenie na płaszczowinę wierchową i reglową. W obydwu występują takie skały, jak wapienie, dolomity i łupki, a podrzędnie kwarcyty i piaskowce. Stanowią one górną warstwę, ale podczas orogenezy alpejskiej nastąpiło sfałdowanie i przemieszczenie warstw. Miejscami oderwane fragmenty krystaliczne zostały nasunięte na skały osadowe. Powstały tzw. czapki tektoniczne, np. na Małołączniaku czy Twardym Upłazie. Najmłodsze skały budują północną część doliny. Są to organiczne wapienie z otwornicami.
Wybitny wpływ na rzeźbę górnej części doliny wywarły plejstoceńskie lodowce. Lodowiec Doliny Tomanowej miał długość 3,6 km, lodowiec Doliny Pysznej 4,8 km. Ich szerokość dochodziła do 300 m, a miąższość do 170 m. Połączone lodowce swoim jęzorem lodowcowym sięgały do Bramy Raptawickiej. Wytworem ich działalności jest erozja terenu oraz moreny denne, boczne i czołowe, stożki glacifluwialne, misy wytopiskowe po bryłach martwego lodu (w jednej z takich mis powstał Smreczyński Staw). Również w górnej części Doliny Miętusiej był lodowiec. Jego jęzor sięgał do przewężenia doliny poniżej Zawiesistej Turni, a u góry po lodowcu pozostały dwie doliny zawieszone (Litworowa i Mułowa).
W kształtowaniu środkowej i dolnej części doliny główny udział miał płynący jej dnem Kościeliski Potok oraz płynące szczelinami we wnętrzu skał wody podziemne. Efektem ich działalności są skały o fantastycznych kształtach, strome ściany i liczne jaskinie, a także rozległe rozszerzenia, jak Polana Pisana, Stare Kościeliska, Wyżnia Kira Miętusia.
W Dolinie Kościeliskiej znajduje się kilka bardzo popularnych i dostępnych turystycznie jaskiń: Jaskinia Mroźna, Smocza Jama, Jaskinia Mylna, Jaskinia Raptawicka i Jaskinia Obłazkowa[3]. Dolina Kościeliska jest największym w całych polskich Tatrach skupiskiem jaskiń, oprócz wymienionych jest jeszcze kilkaset innych jaskiń i schronisk, w tym Jaskinia Wielka Litworowa stanowiąca część najgłębszej i najdłuższej jaskini Polski – Jaskini Wielkiej Śnieżnej.
Flora i fauna
W dolinie występują typowe dla Tatr piętra roślinności: regiel dolny, regiel górny, piętro kosodrzewiny i piętro halne. Ponad połowę powierzchni zajmują lasy, około 10% kosodrzewina, pozostałą część polany, hale i obszary skalisto-piarżyste[2]. Bogata flora. Między innymi stwierdzono występowanie rzadkich w polskich Karpatach roślin, jak: irga kutnerowata, tojad Kotuli, podejźrzon rutolistny, turzyca dwupienna, wielosił błękitny, złoć mała[6]. Z rzadszych gatunków roślin warto wymienić także ostróżkę tatrzańską, skalnicę tatrzańska, skalnicę karpacką, ostrołódkę karpacką, jaskra halnego, traganka zwisłokwiatowego. Liczna jest grupa roślin wapieniolubnych, m.in. skalnica zwisła, wierzba żyłkowana i alpejska, traganek wytrzymały, rogownica szerokolistna, mak tatrzański.
W dolnych częściach doliny występują typowe dla całego rejonu gatunki zwierząt. Z większych zwierząt występuje niedźwiedź brunatny, aż po górną granicę lasu jeleń szlachetny. Z rzadziej spotykanych gatunków ptaków występują m.in. krzyżodziób świerkowy, sowa uszata, drozd obrożny, płochacz halny, pomurnik, pliszka górska, pluszcz zwyczajny, zalatuje orzeł przedni. W piętrze kosodrzewiny i halnym żyje już mniej zwierząt, ale ze ssaków spotkać tu jeszcze można niedźwiedzia i dwa typowe dla piętra halnego gatunki: kozicę tatrzańską, świstaka alpejskiego, oraz gryzonie, m.in. nornik śnieżny, darniówka tatrzańska[2].
Historia
W przeszłości Dolina Kościeliska była związana z przemysłem hutniczym. Srebro, miedź i antymon wydobywano już od końca XV w. Polana Stare Kościeliska tętniła życiem. Pod koniec XVIII wieku były tutaj dwa piece do wytopu miedzi, węglarnia i magazyny, a na początku XIX wieku fryszerka napędzana kołem wodnym, baraki robotników, karczma, leśniczówka i kapliczka zbójnicka. Od końca XVIII w. wydobywano głównie rudy żelaza. Było ich jednak niewiele. Po wyczerpaniu najbardziej wartościowych złóż z powodu nieopłacalności zaprzestano ich wydobycia i w 1841 r. hutę zlikwidowano[2].
Przez Dolinę Kościeliską, a dalej przez Tomanową Przełęcz prowadziła trasa na Słowację, którą podróżowali kupcy z jucznymi końmi i przemytnicy. Na trasie napadali nieraz na nich zbójnicy, o czym świadczą historyczne przekazy, a także nazwy skał, za którymi czyhali zbójnicy: Zbójnickie Okna, Zbójnicka Turnia. Dolina Kościeliska była też ulubionym miejscem poszukiwaczy skarbów, o czym świadczą pozostawione przez nich liczne znaki na skałach i w jaskiniach.
Dolina Kościeliska była w Tatrach jednym z pierwszych miejsc odwiedzanych przez turystów. Historia turystyki liczy w niej już około 200 lat. Pierwsi turyści pojawili się w niej w 1815 r. Pod koniec XIX wieku. dolina stała się już bardzo popularna turystycznie – wędrowano nią aż na szczyt Bystrej, by podziwiać wschód słońca. Natchnienie czerpali tam tacy twórcy jak Deotyma, Wojciech Gerson, Seweryn Goszczyński, Walery Eljasz-Radzikowski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stefan Żeromski i inni. Jan Gwalbert Pawlikowski zaczął badać i opisywać jej jaskinie. Pierwsi turyści nocowali w leśniczówce, ale w latach 20. XIX wieku wybudowano Karczmę na Starych Kościeliskach, która do 1863 r. służyła również jako schronisko turystyczne. Nie było to jedyne schronisko w Dolinie Kościeliskiej. Od 1890 do 1926 r. działała na polanie Gospoda Zamoyskiego, która na piętrze przyjmowała turystów na nocleg[2]. Stała na polanie przy mostku prowadzącym do Lodowego Źródła i Bramy Kraszewskiego, dzierżawił ją od hrabiego Władysława Zamoyskiego Jan Słowiński. Przed II wojną światową Dolina Pyszniańska (tzw. Siwe Sady) była popularnym ośrodkiem narciarskim. Narciarze mogli nocować w nieistniejącym już Schronisku na Pysznej[2]. W czasie II wojny światowej w dolinie ukrywał się oddział partyzancki im. Szczorsa, a doliną kurierzy tatrzańscy przeprawiali się za granicę.
Dolina Kościeliska przez kilka wieków była ważnym ośrodkiem pasterstwa. Było tutaj 9 hal: Hala Ornak, Hala Pyszna, Hala Smreczyny, Hala Tomanowa, Hala Smytnia, Hala Miętusia, Hala Upłaz, Hala Stoły, Hala Pisana oraz samodzielne polany: Zahradziska, Cudakowa Polana i Wyżnia Kira Miętusia. Łącznie wypasano na nich do 3 tysięcy sztuk owiec oraz kilkaset sztuk bydła[7]. Wypas był ważnym źródłem utrzymania ludzi z miejscowości Zakopane, Wróblówka, Leśnica, Rogożnik, Klikuszowa. Nadmierna liczba wypasanych owiec i bydła spowodowała znaczne zniszczenia przyrody tatrzańskiej i erozję zboczy. Po utworzeniu Tatrzańskiego Parku Narodowego wypas zniesiono, z początkiem lat 90. XX wieku wprowadzono jednak ograniczony i podlegający kontroli wypas kulturowy na polanach Wyżnia Kira Miętusia, Zahradziska, Cudakowa Polana, Stare Kościeliska.
Informacje turystyczne
Dojazd z Zakopanego do przysiółka Kiry (927 m n.p.m.), będącego częścią Kościeliska. Kursują tam autobusy i busy. Przed wlotem do Doliny Kościeliskiej znajdują się płatne parkingi dla samochodów osobowych i autobusów. Do doliny zakaz wjazdu pojazdów samochodowych i rowerów. Dolinę można zwiedzać pieszo lub góralskimi dorożkami (w lecie) i saniami (w zimie). W sezonie turystycznym ruch jest olbrzymi – jest to jedno z najbardziej zatłoczonych miejsc w Tatrach. Dolina leży na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wstęp płatny. Z doliny wychodzi wiele szlaków turystycznych. W górnej części Doliny Kościeliskiej (z Kir 5,5 km, 1:30 h pieszo) znajduje się schronisko turystyczne na Hali Ornak (1100 m).
Kościeliskie Kopki,
Kościeliskie Kopki – trzy wzniesienia leżące w paśmie reglowym pomiędzy Doliną Lejową a Doliną Kościeliską w polskich Tatrach Zachodnich. Są to: Przednia Kopka (1113 m n.p.m.), Pośrednia Kopka (1305 m) i Zadnia Kopka (1333 m).
Pomiędzy Przednią i Pośrednią Kopką znajduje się polana Kopka, dawniej wchodziła ona w skład Hali Kopka. Wszystkie są całkowicie zalesione, jedynie Zadnia Kopka kończy się od zachodu niezalesionym urwiskiem Świńskiej Turni. Znajdują się na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, ale należą do Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi z siedzibą w Witowie. Prowadzona jest na ich terenie normalna gospodarka leśna. W 2004 r. potężny huragan zniszczył las na szczycie Zadniej Kopki. Góry przykryte są skałami wapiennymi, tzw. płaszczowiną reglową. Skały te powstały dalej na południe, a następnie w późnej kredzie (ok. 97 mln lat temu) nasunięte zostały na spodnią warstwę skał. W XIX wieku wydobywano w rejonie Kościeliskich Kopek rudy żelaza znajdujące się w bulastych wapieniach oraz manganity i hematyty zawarte w łupkach (w kopalni zwanej Kopka). Przetapiano je następnie w hucie w Starych Kościeliskach. Spomiędzy stoków Zadniej i Pośredniej Kopki spada do Doliny Kościeliskiej głęboki Wściekły Żleb, w stoki północno-zachodnie wcina się dolinka Jaroniec mająca wylot na polanie Biały Potok.
Z rzadkich w Polsce roślin na Kościeliskich Kopkach rósł storzan bezlistny (ostatnio nie potwierdzono jego występowania)[1].
Kościelisko,
Kościelisko – wieś podhalańska w Polsce w województwie małopolskim, w powiecie tatrzańskim, siedziba gminy Kościelisko.
W latach 1973–1977 miejscowość była siedzibą gminy Kościelisko-Witów. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
We wsi znajduje się drewniany kościół św. Kazimierza, zbudowany w latach 1910–1914 jako świątynia filialna parafii w Zakopanem[2].
Opis miejscowości
Kościelisko położone jest w Rowie Kościeliskim i na południowych stokach Pogórza Gubałowskiego. Jego zabudowania wkraczają także do dolnej części Doliny Kościeliskiej w Tatrach (Kiry). Jest to duża wieś o charakterze miejscowości wypoczynkowej, składająca się z 21 osiedli (dawnych osad pasterskich, tzw. polan – stąd bierze się potoczna nazwa miejscowości: Polany[3]).
Integralne części wsi Kościelisko: Blachówka, Budzówka, Butorów, Chotarz, Czajki, Górkówka, Gronik, Groń, Karpielówka, Kierpcówka, Kiry, Nędzówka, Pająkówka, Pitoniówka, Rysulówka, Sobiczkowa, Staszelówka, Sywarne, Szeligówka, Wojdyłówka[4][5] oraz nie ujęta w TERYT Antałówka[6]
Liczba ludności: 5369, powierzchnia: 54 km².
Kotelnica,
Kotelnica (słow. Kotolnica), niem. Kesselgrat, węg. Katlanos-gerinc) – odcinek grani głównej Tatr Wysokich od Gładkiego Wierchu (2065 m) do Czarnej Ławki (1968 m). Przez grań przebiega granica polsko-słowacka. Po stronie polskiej grań opada do Doliny Pięciu Stawów Polskich, natomiast po stronie słowackiej do Doliny Koprowej (głównie do jej odnogi – Dolinki Kobylej).
W grani wyróżnia się kilka garbów oddzielonych od siebie niewielkimi przełączkami. W kierunku od Gładkiego Wierchu do Czarnej Ławki są to:
- Gładka Ławka (Hladká lávka, 1965 m,
- Gładka Kotelnica (Hladká Kotolnica, 1990 m),
- Wyżnia Kotelnicowa Ławka (Kotelnicowa Przehyba, Vyšná kotolnicová lávka, Kotolnicová priehyba, 1975 m),
- Wielka Kotelnica (Veľká Kotolnica, 1987 m),
- Pośrednia Kotelnicowa Ławka (Przednia Kotelnicowa Ławka, Prostredná / Predná kotolnicová lávka, 1965 m),
- Pośrednia Kotelnica (Prostredná Kotolnica, 1980 m),
- Niżnia Kotelnicowa Ławka (Nižná kotolnicová lávka, 1955 m),
- Mała Kotelnica (Malá Kotolnica, 1974 m),
- Niżnia Czarna Ławka (Zadnia Czarna Ławka, Nižná / Zadná Čierna lávka, 1950 m),
- Czarna Kotelnica (Čierna Kotolnica, 1963 m).
Poniżej Gładkiej Kotelnicy, a powyżej Czarnego Stawu Polskiego znajduje się Czarny Piarg, spod Wyżniej Kotelnicowej Ławki do Czarnego Stawu opada Usypisty Żleb[4].
Kotelnica według części źródeł stanowi fragment Liptowskich Murów, grani oddzielającej Dolinę Pięciu Stawów Polskich od Dolinki Kobylej, odgałęzienia Doliny Koprowej. Pierwsze znane przejście turystyczne:
- latem – Teodor Eichenwald, Ferdynand Rabowski, Jan Bachleda Tajber, Wojciech Tylka Suleja, 5 sierpnia 1902 r. (z Gładkiej Przełęczy przez Gładki Wierch do Czarnej Ławki),
- zimą – Adam Karpiński, Wilhelm Smoluchowski, 8 kwietnia 1925 r.
Nazwa Kotelnica pierwotnie oznaczała zapewne kotlinę u stóp grani, została zaś przesunięta na grzbiet wskutek nieporozumienia.
Kozi Wierch,
Kozi Wierch (niem. Gemsenberg, słow. Kozí vrch, węg. Zerge-hegy[1], dawniej także Czarne Ściany[2] 2291 m) – szczyt w Tatrach Wysokich. Jest najwyższą górą znajdującą się w całości na terenie Polski[3][a]. Kozi Wierch wznosi się w długiej wschodniej grani Świnicy pomiędzy Doliną Gąsienicową a Doliną Pięciu Stawów Polskich, a dokładniej między dwiema dolinkami wiszącymi: Dolinką Kozią i Dolinką Pustą. Wzdłuż grani tej poprowadzono szlak turystyczny zwany Orlą Percią[4].
Topografia
Masyw Koziego Wierchu znajduje się pomiędzy Zamarłą Turnią (2179 m) i Czarnymi Ścianami (2243 m). Od Zamarłej Turni oddziela go Kozia Przełęcz (2126 m), a od Czarnych Ścian Przełączka nad Dolinką Buczynową (2222 m). Długa, północno-wschodnia grań Koziego Wierchu zwana jest Kozim Murem. Ostatnia wznosząca się w nim turnia to Buczynowa Strażnica (2242 m), górująca nad Dolinką Buczynową. Z grani tej opada na stronę Dolinki Koziej Rysa Zaruskiego. Na północny zachód od najwyższego wierzchołka wznoszą się trzy skaliste kulminacje Kozich Czub (kolejno od południowego wschodu: 2264 m, 2257 m i 2236 m), oddzielone od głównego szczytu Kozią Przełęczą Wyżnią (2235 m)[5][6].
Po stronie północnej masyw opada stromo ścianami o wysokości sięgającej 210 m do Dolinki Koziej (górne piętro Doliny Gąsienicowej). Urwiska te są ograniczone z lewej (wschodniej) strony Żlebem Kulczyńskiego, a z prawej (zachodniej) strony – północno-wschodnim żlebem Koziej Przełęczy. Pomiędzy żlebami znajduje się Filar Leporowskiego, na którym zginął w 1928 r. Jerzy Leporowski. Wysokie, 250-metrowe południowo-zachodnie ściany Koziego Wierchu i Kozich Czub opadają też do Dolinki Pustej. Na wszystkich tych ścianach wytyczono wiele dróg wspinaczkowych o różnym stopniu trudności. Na południowy wschód, do Doliny Pięciu Stawów Polskich opada łagodnie nachylone (ok. 30°), szerokie zbocze. Rozcięte jest ono kilkoma płytkimi żlebami, z których najwybitniejszy jest Szeroki Żleb[7]. Środkowa część zbocza jest przykładem starego stoku, nieprzeobrażonego przez lodowce[8].
Opis szczytu
Nazwa szczytu pochodzi od często pasących się na jej zboczach stad kozic, zwłaszcza na jego łagodniejszych, południowych stokach. Stosowana była ona od dawna przez pasterzy wypasających w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, pasterze z Doliny Gąsienicowej nazywali ten szczyt natomiast Czarnymi Ścianami (nazwa ta została później przesunięta przez turystów na sąsiedni szczyt)[4]. W piśmiennictwie nazwa Kozi Wierch pojawiła się dopiero w 1851 r.[9]
Po raz pierwszy drogę na Kozi Wierch (pierwsze odnotowane wejście) pokonał Eugeniusz Janota wraz z Maciejem Sieczką w 1867 r. Jest prawdopodobne, że już dużo wcześniej na szczyt wchodzili z Doliny Pięciu Stawów Polskich pasterze i myśliwi. Zimowe zdobycie szczytu odnotowano 3 kwietnia 1907 r., należy ono do Mariusza Zaruskiego i Józefa Borkowskiego. Było to wejście narciarskie, w owych czasach jedno z największych osiągnięć w narciarstwie tatrzańskim[4]. Mariusz Zaruski tak opisuje to wejście: „Z jednej strony posępna, czarna ściana Zawratowej Turni – lodowe wieńce i pióropusze zdobią jej rozpadliny, z drugiej zwały śniegowe Małego Koziego Wierchu o kształtach najfantastyczniejszych... Blisko przełęczy śnieg był tak twardy, że tylko z wielkim wysiłkiem, podpierając narty ostro kutymi kijami, zdołaliśmy na grań się wydostać.”[10].
Z rzadkich roślin występują na Kozim Wierchu turzyca tęga, turzyca Lachenala i rogownica jednokwiatowa.
Kozia Przełęcz,
Kozia Przełęcz, Niżnia Kozia Przełęcz (słow. Kozíe sedlo, niem. Gemsenscharte, węg. Zerge-csorba)) – położona na wysokości 2126 m (według wcześniejszych pomiarów 2137 m) wąska przełęcz w długiej wschodniej grani Świnicy, w polskich Tatrach Wysokich, pomiędzy Zamarłą Turnią a Kozimi Czubami leżącymi w masywie Koziego Wierchu. Przełęcz jest dwumetrowej szerokości wrębem między skałami i leży w strefie mylonitów. Przejście przez przełęcz ułatwione jest przez klamry, drabinkę i łańcuchy. Szczególnie znana jest 8-metrowa stalowa drabinka, którą szlak Orlej Perci schodzi na przełęcz ze stoków Zamarłej Turni.
Przełęcz położona na trasie Orlej Perci, dostępna jest także z Doliny Gąsienicowej (z Dolinki Koziej) i Doliny Pięciu Stawów Polskich (Dolinki Pustej). Szlak prowadzi z Dolinki Koziej początkowo ścianą Zamarłej Turni, później żlebem, w którym nawet latem często zalega śnieg na Kozią Przełęcz, następnie schodzi ścianą Kozich Czub do Dolinki Pustej. Przejście ułatwiają łańcuchy założone na wejściu i zejściu.
Pierwsze odnotowane przejście przez Kozią Przełęcz dokonane zostało około 1860 r. przez Szymona Tatara, przewodnika tatrzańskiego, podczas jednej z jego myśliwskich wypraw. Drogą tą poprowadził on ok. 1876 r. Tytusa Chałubińskiego i osoby jemu towarzyszące[4]. Pierwsze zimowe przejście: Józef Lesiecki, Leon Loria, Mariusz Zaruski, Stanisław Zdyb – dnia 1 kwietnia 1911[6]. Znaki doprowadzające na przełęcz od Zmarzłego Stawu malował Jakub Wawrytko w 1907 i wszystkie były jeszcze dobrze widoczne w 1926. W 1968 Władysław Midowicz odnalazł jeszcze dwanaście z nich, mimo wcześniejszego zatarcia czarną farbą przez nieznanego znakarza, podczas znakowania szlaku żółtego. Zacierając je ponownie pozostawił jeden z nich, jako pamiątkowy. Droga z Dolinki Pustej na przełęcz została zbudowana przez ks. Walentego Gadowskiego w roku 1911.
Widok z przełęczy jest niezbyt szeroki, ale ciekawy.
Kozia Przełęcz to niebezpieczne przejście. Do 2012 r. miało tutaj miejsce 13 wypadków śmiertelnych.
Kozie Czuby,
Kozie Czuby (niem. Gemsenbastei, słow. Kozie čuby, węg. Zerge-bástya[1]) – szczyt o trzech wierzchołkach (od zachodu na wschód kolejno: 2239 m, 2256 m, 2263 m[2]) w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, w masywie Koziego Wierchu. Autorem nazwy Kozie Czuby jest ks. Walenty Gadowski[3]. Przez szczyt ten prowadzi najtrudniejszy tatrzański znakowany szlak turystyczny zwany Orlą Percią[4].
Kozie Czuby od Koziego Wierchu oddziela Kozia Przełęcz Wyżnia (2240 m), a od pobliskiej Zamarłej Turni wąska i głęboka Kozia Przełęcz (2137 m). Kozie Czuby opadają urwistymi ścianami o wysokości ok. 200 m w kierunku Dolinki Koziej i ok. 250 m w kierunku Dolinki Pustej. Przez ściany poprowadzonych jest kilka dróg wspinaczkowych, szczyt jest jednak mniej popularny niż sąsiednie Zamarła Turnia i Kozi Wierch[5].
Pierwsze odnotowane wejście:
- latem – ks. Walenty Gadowski, Klemens Bachleda i Jakub Gąsienica Wawrytko starszy, 18 czerwca 1904 r., a północną ścianą – Michał Beynarowicz w 1912[6]
- zimą – Jerzy Lande, Jan Małachowski, Mariusz Zaruski, 26 marca 1913 r.[7]
Przejście przez Kozie Czuby ułatwiają zamontowane łańcuchy i klamry. Do 2012 r. miało tutaj miejsce 9 wypadków śmiertelnych[4].
Fragment Orlej Perci przebiegający przez Kozi Wierch i Kozie Czuby został zbudowany w 1904 r. i wykończony rok później.
Kozie Stawy,
Kozie Stawy (niem. Gemsenseen, słow. Kozie plesá, węg. Zerge-tavak) – grupa kilku niedużych stawów w Kozim Kotle w Dolinie Młynickiej w słowackich Tatrach Wysokich. Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej stawów tych jest 2–3 i są to:
- Wyżni Kozi Staw. Położony jest w górnej części doliny w Kozim Kotle. Przy małym stanie wody powstają z niego 2 oddzielne stawki.
- Niżni Kozi Staw. Położony jest w środkowej części doliny, na tarasie zwanym Zadnią Polaną, u podnóży Szatana. Jest największym ze wszystkich Kozich Stawów[1].
Józef Nyka i Ivan Bohuš podają, że na Zadniej Polanie istnieje jeszcze jeden Mały Kozi Staw[2]. Staw taki zaznaczony jest również na mapie Tatr Wysokich słowackich i polskich jako niewielkie oczko wodne i położony jest najniżej z wszystkich Kozich Stawów[3]. Obydwa te stawy (Niżni i Mały) według Józefa Nyki okresowo zanikają[2].
Nazwa stawów pochodzi od słowa koza, jak w gwarze góralskiej często nazywano kozicę[1]. Wszystkie te stawy znajdują się w oddaleniu od szlaku prowadzącego dnem Doliny Młynickiej, jedynie Mały Kozi Staw znajduje się w pobliżu szlaku. Najdalej położony od szlaku Wyżni Kozi Staw jest ledwo dostrzegalny z podejścia na Bystrą Ławkę[3].
Wyżni Kozi Staw (słow. Vyšné Kozie pleso, niem. Oberer Gemsensee, węg. Felső-Zerge-tó[1]) – nieduże jezioro (w Tatrach nazywane są one stawami) w słowackich Tatrach Wysokich, w najwyższej części Doliny Młynickiej. Znajduje się w jej północno-wschodniej odnodze w Kozim Kotle, u podnóży Szczyrbskiego Szczytu (2381 m), Młynickiej Przełęczy, Hlińskiej Turni (2340 m), Basztowej Przełęczy i Capich Turni (2364 m)[2]. Położone jest na wysokości 2109 m n.p.m.
Według pomiarów pracowników TANAP-u z lat 1961–67 staw miał powierzchnię 0,500 ha, rozmiary 150 × 75 m i głębokość 3,2 m[1]. Według Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej przy niskim stanie wód tworzą się dwa oddzielne Wyżnie Kozie Stawy (Vyšné Kozie plesá)[1]. Józef Nyka w swoim przewodniku pisze o dwóch Wyżnich Kozich Stawach[3].
Staw znajduje się daleko od szlaku turystycznego wiodącego dnem Doliny Młynickiej i nie jest dostrzegalny z doliny, słabo widoczny jest jedynie spod podejścia na Bystrą Ławkę.
Niżni Kozi Staw (niem. Unterer Gemsensee, słow. Nižné Kozie pleso, węg. Alsó-Zerge-t[1][1]) – nieduży staw w środkowej części Doliny Młynickiej w słowackich Tatrach Wysokich. Jest jednym z grupy kilku Kozich Stawów w tej dolinie i największym z nich[2].
Położony jest na wysokości 1963 lub 1941 m n.p.m.[2], na dużej równi zwanej Zadnią Polaną, powyżej Stawu nad Skokiem, a poniżej Capiego Stawu. Znajduje się pod Granią Baszt, pod stożkiem piargowym Szatana, w pewnej odległości od szlaku turystycznego prowadzącego dnem doliny. Od zachodniej strony wznosi się ponad nim próg skalny, za którym znajduje się niewidoczny z dna Doliny Młynickiej Wyżni Kozi Staw[3].
Niżni Kozi Staw jest największym ze stawów w środkowym piętrze Doliny Młynickiej. Według pomiarów Józefa Szaflarskiego z 1935 r. staw miał powierzchnię 0,573 ha, rozmiary 134 × 61 m i głębokość 4,3 m, według pomiarów pracowników TANAP-u z lat 1961–67 miał powierzchnię 0,797 ha, rozmiary 155 × 65 m i głębokość 2,2 m[2].
Brzegi stawu są kamieniste, miejscowo tylko porastające bardzo ubogą murawą z sitem skuciną. Tuż poniżej Niżniego Stawu istnieje jeszcze jeden niewielki Mały Kozi Staw. Obydwa te stawy (Niżni i Mały) według Józefa Nyki okresowo zanikają.
Krokiew,
Krokiew (1378 m n.p.m.) – dwuwierzchołkowe wzniesienie reglowe w Tatrach nad Zakopanem, znajdujące się między Doliną Bystrej a Doliną Białego. Na jego zboczach wybudowany został kompleks skoczni narciarskich, do którego należą Wielka Krokiew oraz Kompleks skoczni narciarskich Średniej Krokwi.
Masyw Krokwi jest zbudowany z dolomitów triasu środkowego. Niższy wierzchołek o wysokości 1365 m n.p.m. nosi nazwę Mała Krokiew i od Krokwi oddzielony jest szerokim Siwarowym Siodłem. Od masywu Giewontu, a dokładniej od Kalackiej Kopy Krokiew oddzielona jest Niżnią i Wyżnią Przełęczą Białego. Z Siwarowego Siodła na zachód opada Siwarowy Żleb (otoczony grzbietami Siwarowego Pańskiego i Siwarowego Gazdowskiego), na wschód zaś Szeroki Żleb, którym biegnie żółty szlak turystyczny do klasztoru Albertynów na Śpiącej Górze, znajdującego się na stokach Krokwi. Od północy pod wierzchołek podchodzi niewielka, zalesiona Dolina nad Capkami. Północno-wschodnie ramię Krokwi rozwidla się na wysokości ponad 1200 m (poniżej fragmentu zwanego Opalone) na dwa grzbiety obejmujące Żleb nad Kamieniołomem. Ramię północno-zachodnie również rozdziela się na podobnej wysokości, a pomiędzy jego odgałęzienia wcina się Żleb pod Kogutkami.
W grzbiecie oddzielającym Dolinę nad Capkami od Żlebu pod Kogutkami wznosi się Jastrzębia Turnia (1090 m), a po drugiej stronie tego żlebu znajdują się dwie turniczki – Kogutki (1009 m). Pozostałe skaliste miejsca w masywie Krokwi to kazalniczka na prawym zboczu Doliny nad Capkami (około 1050 m) oraz Koryciska – bardzo strome zbocze ze skalnymi ściankami opadające do Doliny Białego, blisko jej wylotu.
Krokiew jest pokryta zwartymi lasami, które po części stanowią enklawę regla górnego w otoczeniu regla dolnego. Znajduje się tu bogata fauna, m.in. rysie, jelenie, niedźwiedzie, głuszce i cietrzewie. Z rzadkich roślin występuje storzan bezlistny – gatunek w Polsce występujący tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[1]. Na północ od wzniesienia w latach 1908–1934 oraz w okresie niemieckiej okupacji funkcjonował kamieniołom (wydobywany tu kamień użyto m.in. do budowy Muzeum Tatrzańskiego), zaś na zachodnich zboczach opadających do Doliny Białego znajdują się dwie sztolnie po radzieckich poszukiwaniach uranu w latach 1950–53 (niżej leżąca z nich tuż przy żółtym szlaku turystycznym prowadzącym doliną).
Nazwa wzniesienia pochodzi od podobieństwa jej kształtu od strony północnej do krokwi, konstrukcji drewnianej używanych w więźbach dachowych. Dawniej Krokiew była nazywana Opalony Wierzch.
Królowy Grzbiet,
Królowy Grzbiet – bardzo niski grzbiet w polskich Tatrach Zachodnich, ciągnący się od południowo-wschodniego skraju Królowej Równi w północno-wschodnim kierunku. Nazwa pochodzi od Hali Królowej, dawniej znajdującej się po jego północnej stronie. Grzbiet ma wysokość ok. 1250–1540 m n.p.m., długość ponad 2 km i jest całkowicie zalesiony (tylko najwyższe partie porasta kosodrzewina). Jest wielką moreną boczną lodowca, który w epoce lodowcowej wypełniał Dolinę Suchej Wody Gąsienicowej. Przewalił się on na stronę Doliny Olczyskiej, pozostawiając na jej wapiennym podłożu przywleczone z góry granitowe głazy. Obserwować je można na Królowej Równi, w sąsiedztwie Królowego Grzbietu, a nawet na Olczyskiej Polanie.
Grzbiet ma niewielką wysokość względną nad otaczającym terenem, ma jednak duże znaczenie topograficzne. Stanowi orograficznie lewe obramowanie Doliny Suchej Wody. Zwornikiem dla niego jest wypukłość odchodząca od południowo-wschodnich stoków Kopy Magury. Może więc być uważany za przedłużenie północno-wschodniej grani Kasprowego Wierchu. Umownym jego zakończeniem jest Mała Szatra. W północnym kierunku odchodzą od niego trzy boczne grzbiety (właściwie tylko wypukłości). Są to:
- Suchy Wierch wcinający się w Dolinę Olczyską
- wypukłość odgałęziająca się od Wielkiej Szatry, która następnie poprzez Przysłop Olczyski przechodzi w grzbiet Wielkiego i Małego Kopieńca. Tworzy on wschodnie obramowanie dla Doliny Olczyskiej.
- wypukłość tworząca wschodnie ograniczenie Dolinki Chłabowskiej. Odgałęzia się kilkadziesiąt metrów na północny wschód od Wielkiej Szatry.
Królowy Grzbiet jest bardzo równy. Wyróżniono w nim kilka punktów, nie są to jednak ani szczyty ani nawet kopki czy czuby, a tylko orientacyjne punkty, które dawniej miały jakieś znaczenie gospodarcze, były także dobrym miejscem do ustawienia przyrządów geodezyjnych przez kartografów. Są to: Herbik (1465 m), Wielka Szatra (1377 m) i Mała Szatra (1293 m). Obecnie mają znaczenie orientacyjne i topograficzne. Herbik ma znaczenie dla narciarzy, gdyż nartostrada z Hali Gąsienicowej zakręca na nim i opuszcza Królowy Grzbiet, Wielka Szatra jest miejscem zwornikowym, a Mała Szatra jest umownym zakończeniem Królowego Grzbietu. Przez zalesiony Królowy Grzbiet prowadzą drogi leśne.
Krótka,
Krótka (słow. Krátka, niem. Kratka, węg. Krátka) – trójwierzchołkowy szczyt o wysokości 2375 m n.p.m.[1][2] (według niektórych wcześniejszych pomiarów 2365 lub 2370 m[3]) w bocznej grani Tatr Wysokich, zwanej główną granią odnogi Krywania. Położony jest pomiędzy Ostrą (Ostrá), od której oddziela go Niewcyrska Przełęcz (Nefcerské sedlo), a Krywaniem (Kriváň), a dokładniej szczytem zwornikowym zwanym Ramieniem Krywania (Rameno Kriváňa), od którego oddziela go przełęcz Szpara (Špára)[2].
Krótka ma trzy wierzchołki, spośród których najwyższy jest środkowy, pozostałe znajdują się na wschód i zachód od niego. Wierzchołki oraz przełączki pomiędzy nimi mają słowackie nazwy:
- Východná Krátka (wierzchołek wschodni),
- Východná Krátka štrbina,
- Prostredná Krátka (wierzchołek środkowy),
- Zapadná Krátka štrbina,
- Zapadná Krátka (wierzchołek zachodni)[4].
Od wierzchołka Krótkiej odchodzą dwie granie boczne:
- w kierunku północnym – krótkie żebro schodzące do doliny Niewcyrki i zakończone turnią nazywaną Krótką Strażnicą (Krátka strážnica); w jego połowie znajduje się przełączka o nazwie Sedielko nad stražnicou[4],
- Jamska Grań (Jamský hrebeň) – dłuższa, od głównego wierzchołka w kierunku południowym, oddzielająca Dolinę Ważecką od jej odnogi – Doliny Suchej Ważeckiej. Najbliższym wzniesieniem w tej grani jest Wielka Jamska Turnia, oddzielona Wyżnią Krótką Szczerbiną[5].
Na szczyt Krótkiej nie prowadzi żaden znakowany szlak turystyczny. Drogi prowadzące na wierzchołek znane były od dawna. Pierwsze odnotowane wejścia:
- latem – Karol Englisch, Paul Spitzkopf senior – 18 lipca 1903 r.[5] (na szczycie zastali ułożony kopczyk z kamieni[6]),
- zimą – Peter Havas w styczniu 1906 r.
- pierwsze odnotowane przejście południowej grani – podczas wejścia na Krótką: Alfred Martin, Johann Franz (senior), 21 września 1907 r.[5]
Dawniej z Krótkiej zjeżdżali wprawni narciarze trasą mającą 1300 m różnicy wzniesień, 6 km długości i o kącie nachylenia 30–40° w górnej części. Obecną polską nazwę szczytu wprowadzili Ludwik Zejszner (1856) i Walery Eljasz-Radzikowski w 1870. Dawniej szczyt zwano Małym Krywaniem, taką nazwę podaje Georg Buchholtz w 1719 r. i Matej Bel w 1736 r.[6]
Krywań,
Krywań (słow. Kriváň, węg. Kriván, niem. Krummhorn, Ochsenhorn) – wyniosły (2495[1]m n.p.m.) szczyt w południowo-zachodniej części Tatr Wysokich po stronie słowackiej, o charakterystycznym, zakrzywionym wierzchołku, od którego wziął nazwę (nadal spotykana jest wśród starszych górali wymowa „Krzywań”).
Opis szczytu
Zbudowany jest ze skał krystalicznych, głównie z granitów. Położony jest w grani bocznej, na zakończeniu długiej, mającej około 10 km grani odchodzącej od głównej grani tatrzańskiej w Cubrynie (Čubrina). Cała odnoga jest nazywana główną granią odnogi Krywania (Hlavná os hrebeňa Kriváňa). Szczyt Krywania wznosi się na około 1400 m powyżej dna Doliny Koprowej, co jest największą wysokością względną w Tatrach[2][niewiarygodne źródło?]. Północne ściany ramienia Krywania opadają w kierunku doliny Niewcyrki (Nefcerská dolina). Od strony wschodniej pod ściany Krywania podchodzi Dolina Ważecka (Važecká dolina), w której na wysokości 2017 m n.p.m. znajduje się duży (pow. 5,16 ha i 23,1 m głębokości) Zielony Staw Ważecki (Zelené pleso pod Kriváňom). Dawniej na Krywaniu działały kopalnie zwane Krywańskimi Baniami.
Topografia
Od masywu Krywania odchodzi 5 grani:
- południowa grań – Pawłowy Grzbiet (Pavlov chrbát) – przechodzi przez Krywańską Przełączkę (Daxnerovo sedlo) i Mały Krywań (Malý Kriváň), niżej rozszerza się w grzbiet kończący się rozszerzeniem zwanym Nad Pawłową.
- południowo-zachodnia grań opada dwiema kulminacjami – Wyżnią (Vyšná priehyba) i Niżnią Przehybą (Nižná priehyba), do lesistego Gronika (Grúnik) i Krywańskiej Kopy (Krivánska kopa). Pomiędzy tą granią a Pawłowym Grzbietem znajduje się należący do Doliny Bielańskiej (Belanska dolina) Wielki Żleb Krywański (Veľký žľab).
- krótka zachodnia grań zakończona Małą Krywańską Basztą schodzi do Doliny Koprowej, oddzielając od siebie Szkaradny Żleb (Škaredý žľab) i Koryto Krywańskie (Krivánska kotlina).
- w kierunku północno-wschodnim od Krywania odchodzi grań, która łączy się w zworniku zwanym Ramię Krywania (Rameno Kriváňa) z główną granią odnogi Krywania. W tym miejscu grzbiet rozgałęzia się na dwie odnogi: jedna z nich to główny ciąg głównej grani odnogi Krywania przez przełęcz Szpara dochodzący do Cubryny, druga to Krywańska Grań.
- północno-zachodnia Krywańska Grań oddzielająca dolinę Niewcyrkę od Koryta Krywańskiego.
Ściany Krywania dochodzą do 500 metrów wysokości[3].
Turystyka
Dla turystyki udostępniono południowy i południowo-zachodni grzebień, prowadząc przez nie znakowane szlaki turystyczne. Szlak oznaczony kolorem zielonym poprowadzony jest z Trzech Źródeł (Tri studničky) zalesionym i porośniętym kosodrzewiną grzbietem południowo-zachodniego ramienia Krywania aż do Gronika. Dalej szlak odchodzi w dół w kierunku Krywańskiego Żlebu, za którym łączy się z oznaczonym kolorem niebieskim szlakiem podchodzącym na Krywań poniżej południowego ramienia szczytu. Dwie połączone trasy prowadzą na szczyt przez zbocze Małego Krywania i Krywańską Przełączkę. Szczyt dostępny jest latem. Pokrywa śnieżna utrzymuje się tam: do 1000 m – 3 miesiące, do 1500 m – 4 miesiące, do 2000 m – 5 miesięcy, a na szczycie nawet 6,5 miesiąca.
Panorama widokowa z Krywania jest bardzo rozległa, szczyt ten ma też największą w całych Tatrach wysokość względną nad położona pod nim doliną (Dolina Koprowa leży 1300 m niżej[potrzebny przypis]). Jeden z turystów w XIX w. pisał: „Mało jest widoków równych co do straszności przyrody”[potrzebny przypis]. Jest to drugi najwyższy (po Rysach) tatrzański szczyt dostępny dla turystów (2016).
Krywań należy do Wielkiej Korony Tatr[4].
Historia
Krywań do 1793 r. uważany był za najwyższy szczyt Tatr. Pierwsze wejścia miały miejsce już w 1761 i 1770 r., ale nieznane są nazwiska zdobywców. Najprawdopodobniej były to osoby związane z wydobyciem złota lub antymonitu, których kopalnie działały na zboczach Krywania już w XV wieku (aż do wysokości 2100 m). W pełni odnotowano dopiero wejście Andreasa Jonasa Czirbesza z przewodnikami 4 sierpnia 1772 r. Wiadomo także o zdobyciu Krywania przez króla saskiego Fryderyka Augusta II 4 sierpnia 1840 r. Rok później taternicy węgierscy umieścili na szczycie obelisk, który przetrwał do 1861 r. Zimą jako pierwsi na szczycie stanęli Jakob Horvay i Theodor Wundt w dniu 12 kwietnia 1884. W 1805 r. na szczycie był Stanisław Staszic[5].
Krzesanica,
Krzesanica (słow. Kresanica, 2122 m) – szczyt w grani głównej Tatr Zachodnich, najwyższy szczyt Czerwonych Wierchów.
Topografia
Krzesanica wznosi się nad polską Doliną Miętusią i słowacką Doliną Cichą. Od wschodu sąsiaduje z Małołączniakiem (2096 m), oddzielona od niego Litworową Przełęczą (2036 m), od zachodu z Ciemniakiem (2097 m), oddzielona Mułową Przełęczą (2064 m)[1][2]. Po szczytach tych i przełęczach biegnie granica polsko-słowacka[3].
Nazwa szczytu pochodzi od północnej ściany zwanej krzesaną. Walery Eljasz-Radzikowski w 1891 r. pisał o niej: „Krzesanica ze ścianą od północy gdyby skrzesaną i stąd tak nazwana”[4]. Szczyt Krzesanicy to niemal pozioma, kamienista platforma o długości około 100 m. Na północną stronę opada do Mułowego Kotła ścianą o wysokości około 200 m, na południe łagodnym, trawiastym zboczem. Odchodzą od niej dwie granie boczne[5]:
- Rozpadła Grań wrastająca w południowe zbocze. Oddziela Świstówkę Liptowską od Dolinki Rozpadłej
- północna grań Krzesanicy oddzielająca Dolinę Mułową od Doliny Litworowej. Jej zwornik znajduje się około 50 m na wschód od wierzchołka Krzesanicy.
Geologia
Zbudowana jest z dolomitów z przeławiceniami wapieni wieku środkowotriasowego i jest najwyższym polskim szczytem zbudowanym z takich skał. W ścianach południowych, po słowackiej stronie odkryto ok. 50 jaskiń, najgłębsze z nich mają 166 m. Na wysokości 2110 m znajduje się otwór jaskini Szczelina w Krzesanicy II, będącej najwyżej położoną jaskinią Tatr Zachodnich[4]. W jej pobliżu są jaskinie: Szczelina w Krzesanicy I i Szczelina w Krzesanicy III[6]. Natomiast w północnej ścianie znajdują się jaskinie: Dziura w Krzesanicy I i Dziura w Krzesanicy II[6].
Przyroda
Szczeliny skalne porasta ciekawa flora roślina wapieniolubnych. Jak podają Kazimierz Zarzycki i Zofia Zwolińska, na szczycie rosną takie rośliny, jak: lepnica bezłodygowa, dzwonek alpejski, kuklik górski, tojad mocny, wierzba zielna i żyłkowana, omieg kozłowiec, dębik ośmiopłatkowy, sasanka alpejska, jaskier alpejski, mak tatrzański oraz 7 gatunków skalnic. Zdarzają się i rośliny kwasolubne, normalnie występujące tylko na granitowym podłożu (np. sit skucina), a to wskutek tego, że miejscami wapienie pokryte są cienką warstwą kwaśnej gleby powstałej na zwietrzelinie. Z rzadkich w Polsce roślin występujących tylko w Tatrach, i to na nielicznych stanowiskach rosną tutaj: głodek kutnerowaty, goryczuszka lodnikowa, mietlica alpejska, sybaldia rozesłana, skalnica zwisła, babka górska, rogownica szerokolistna, szarota Hoppego, mak alpejski.
Krzesany Róg,
Krzesany Róg (słow. Kresaný roh, Východná Rovienková veža, niem. Östliches Rovinkihorn, Steilhorn, węg. Keleti Rovinki-szarv[1], 2305 m n.p.m.) – szczyt w głównej grani Tatr, wznoszący się nad doliną Rówienki (Rovienková dolina) i Doliną Staroleśną (Veľká Studená dolina). Od Rówienkowej Turni (Rovienková veža, 2272 m) oddzielony jest Rówienkową Przełęczą (Rovienkové sedlo, 2230 m), a od Małego Jaworowego Szczytu (Malý Javorový štít, 2380 m) – Zawracikiem Rówienkowym (Malý Závrat, 2270 m).
Nazwa pochodzi od smukłego kształtu szczytu widzianego z doliny Rówienki. Na Krzesany Róg nie prowadzi żaden szlak turystyczny. Jedyne łatwe wejście nieznakowane jest od Rówienkowej Przełęczy.
Pierwsze znane wejścia:
- latem – Zygmunt Klemensiewicz i Jerzy Maślanka 30 sierpnia 1906 r.
- zimą – Valter Delmár i Gyula Komarnicki 18 marca 1916 r.
Krzyżne,
Krzyżne (niem. Kreuzsattel, słow. Krížne poľské, węg. Kereszt-nyereg[1]) – położona na wysokości 2112 m przełęcz w Tatrach Wysokich, pomiędzy Pańszczycą a Doliną Roztoki, jeden ze skrajnych punktów szlaku Orlej Perci[2].
Topografia
Boczna grań Tatr odchodząca od Świnicy dochodzi do przełęczy odcinkiem Buczynowych Turni i nieco powyżej przełęczy w kierunku wschodnim w nienazwanym zworniku znajdującym się na trawiastej równince rozgałęzia się na granie Wołoszyna i Koszystej[3].
Najbliżej przełęczy znajdują się Kopa nad Krzyżnem (kończąca odcinek Buczynowych Turni), Waksmundzki Wierch w grani Koszystej i Mały Wołoszyn w grani Wołoszyna. Krzyżne jest położone nieco wyżej niż sąsiednia Przełączka pod Ptakiem, jest jednak o wiele łatwiej dostępne z sąsiednich dolin[3].
Opis
Tworząca trawiastą rówień o powierzchni 1,2 ha przełęcz powstała na przecięciu dwóch dużych stref uskokowych. Poniżej Krzyżnego znajdują się Dolina Roztoki, Pańszczyca i Dolina Waksmundzka, która wraz z obejmującymi ją graniami Koszystej i Wołoszyna znajduje się w ścisłym rezerwacie przyrody[4]. Z Doliny Roztoki pod przełęcz prowadzi Żleb pod Krzyżnem, którego górną częścią poprowadzono szlak z Doliny Pięciu Stawów Polskich[5].
Z rzadkich wysokogórskich roślin w rejonie przełęczy występuje rogownica jednokwiatowa i skalnica odgiętolistna[6].
Zimą możliwe jest wejście na Krzyżne na nartach z doliny Pańszczycy, droga z Doliny Pięciu Stawów Polskich jest narażona na lawiny. Droga zimowa Pańszczycą prowadzi cały czas żlebem, jednak w razie złego śniegu lub zagrożenia lawinowego lepsza jest droga przez Przełączkę pod Ptakiem[3].
Historia
Krzyżne od dawna należało do najbardziej znanych punktów widokowych w Tatrach. Roztacza się z niego rozległy widok na całe Tatry Wysokie i Bielskie (te ostatnie nie są widoczne z najgłębszego wcięcia, tylko z równinki). Od około 1865 do 1915 r. było coraz częściej odwiedzane przez turystów. Po wybudowaniu przez Towarzystwo Tatrzańskie najpierw w Dolinie Waksmundzkiej (ok. 1875), a później (1880) na trawiastej równi powyżej siodła przełęczy na wysokości ok. 2135 m kamiennej chatki popularne stały się wycieczki połączone z oglądaniem wschodu słońca i panoramy Tatr z Krzyżnego i pobliskiego Wołoszyna. Chatka (nazwana imieniem Maksymiliana Nowickiego) była użytkowana do ok. 1915. Obecnie na równi widoczne są jeszcze fragmenty jej murów[5].
Wejście na przełęcz było znane od dawna. Przejście przez nią jest najłatwiejszym i najwygodniejszym połączeniem doliny Pańszczycy i Doliny Pięciu Stawów Polskich. Pierwsze odnotowane wejścia turystyczne: Ludwik Zejszner z grupą turystów 3 sierpnia 1838 r., zimą Karol Potkański z przewodnikami w styczniu 1894 r[7]. W 1900 spędził na niej noc, „dzwoniąc zębami” z zimna, ks. Walenty Gadowski. Dawniej wycieczki na przełęcz prowadziły przez Dolinę Waksmundzką, później także przez dolinę Pańszczycę[5]. Ksiądz Gadowski w latach 1903–1906 poprowadził przez Krzyżne Orlą Perć, zaczynającą się przy Wodogrzmotach Mickiewicza i biegnącą przez Wołoszyn, Buczynowe Turnie, Granaty, Kozi Wierch aż do Zawratu. Początkowy odcinek do Krzyżnego został zamknięty w 1932, od tej pory przełęcz jest jednym z dwóch krańców szlaku[4]. .
Nazwa Krzyżne pochodzi od położenia w miejscu, w którym krzyżują się trzy grzbiety. Czasami przełęcz bywa nazywana Krzyżnem Polskim lub Krzyżnem Wołoszyńskim, aby odróżnić ją od szczytu Krzyżne Liptowskie[2].
Krzyżne Liptowskie,
Krzyżne Liptowskie (słow. Krížne, węg. Krizsnó[1], 2039 m[2]) – szczyt w końcowym odcinku Liptowskich Kop (Liptovské kopy), położony na południowy zachód od Skrajnego Gołego Wierchu (Krajný Holý vrch), od którego oddziela go Koprowicka Przełęcz Niżnia (Nižné kôprovické sedlo). Krzyżne jest drugim co do wysokości, po Wielkiej Kopie Koprowej (Veľká kopa), szczytem Liptowskich Kop[3]. Jego nazwa pochodzi od krzyżowania się trzech grani w wierzchołku[1].
Jest zwornikiem. W jego wierzchołku pasmo rozgałęzia się na dwa grzbiety biegnące w kierunku południowym i południowo-zachodnim. Grań południowa oddziela Dolinę Koprową (Kôprová dolina) od Doliny Krzyżnej (Krížna dolina). W grzbiecie tym wyróżnia się kulminacja Wszywaków (Všiváky, 1817 m). Grań południowo-zachodnia oddziela Dolinę Krzyżną od doliny Koprowicy (Kôprovnica) i dolnej części Doliny Cichej[3]. Wznosi się w niej Małe Krzyżne Liptowskie (Malé Krížne, 1920 m), a za nim, już w rejonie lasu, wybitna czuba zwana Szczyty (Štíty, 1450 m). Wzniesienia rozdziela Krzyżna Przełęcz (Koniarčisko, 1377 m). Z grani tej do Doliny Koprowicy opadają 4 wielkie żleby: Skryte Korycisko, Pośredni Żleb, Zabijak i Czerwone Korycisko. Wszystkie te żleby przecina ścieżka Zachodniej Obwodnicy. Górna część grani tworzy południowe ograniczenie Krzyżnego Kotła będącego najwyższym piętrem Doliny Koprowicy[4].
W górnej części stoki Krzyżnego są bezleśne, co powoduje, że schodzą nimi ogromne lawiny. Najbardziej stromy jest stok wschodni[4] o wysokości około 860 m[3]. W najwyższej jego części, powyżej Wschodniej Obwodnicy jest dużo skał[4].
Na Krzyżnym Lpitowkim i innych szczytach Kop Liptowskich od dawna wypasali mieszkańcy miejscowości Kokawa i Wychodna[5]. Drogi na Krzyżne Liptowskie znane były od dawna pasterzom i kłusownikom. Szczyt przez turystów odwiedzany był rzadko. Pierwsze odnotowane zimowe wejście turystyczne: Karol Englisch i Károly Jordán, 13 stycznia 1903[6]. Wielki pożar jesienią 1943 r. zniszczył lasy na południowych stokach. W latach 1944–45 u podnóża Krzyżnego, w Dolinie Krzyżnej znajdował się sztab oddziału partyzanckiego „Vysoké Tatry”. Od 1949 cały obszar Liptowskich Kop jest obszarem ochrony ścisłej Tatrzańskiego Parku Narodowego[5].
Ku Dziurze Dolina
Dolina ku Dziurze – dolinka reglowa w Tatrach Zachodnich o długości 1,6 km i powierzchni 85 ha. Nazwa pochodzi od jaskini Dziura, znajdującej się w środkowej części doliny[1]. Dolina ku Dziurze wyrzeźbiona została przez potok w północnych zboczach Sarniej Skały, pomiędzy grzbietami Spaleńca (na wschodzie) i Grześkówek (na zachodzie). Wylot doliny znajduje się na wysokości 897 m przy Drodze pod Reglami. Na wysokości około 930 m dolina rozwidla się na dwa żleby wznoszące się pod grańkę Sarniej Skały[2][3].
Dolna i górna część doliny jest dość wąska, a w dnie występują niewielkie skalne progi. W odcinku środkowym dolina rozszerza się, a na jej prawym orograficznie zboczu znajduje się Ściana nad Dziurą o długości około 100 metrów i maksymalnej wysokości 52 metrów[4]. Roślinność występująca w dolinie ma charakter typowej roślinności regla dolnego (świerk, buk, jodła).
Dolina ku Dziurze wyżłobiona została w całości w skałach osadowych – w części południowej w odpornych dolomitach i wapieniach, a na północy w bardziej miękkich wapieniach i łupkach. Doliną spływa niewielki Potok ku Dziurze, mający swe źródła na wysokości około 1140 m[4].
Jaskinia Dziura znajduje się na końcu udostępnionej części doliny i stanowi zarazem najłatwiej osiągalną z Zakopanego jaskinię. Górale nazywają ją Zbójecką Jamą, ponieważ wedle legendy miała ona służyć jako schronienie dla słynnego zbója Wojtka Matei[1]. Ma 43 m deniwelacji i 180 m długości ciągów. Około 20 metrów powyżej górnego otworu Dziury znajduje się niepozorne wejście do jaskini Lisia Jama. Wspólnie z Wyżnią Dziurą, której duży otwór znajduje się w Ścianie nad Dziurą, tworzą one system jaskiniowy o długości 165 m i deniwelacji 14 m[5]. W Dolinie ku Dziurze odkryto łącznie 4 jaskinie: Dziura, Dziura Wyżnia – Lisia Jama, Schron nad Dziurą Wyżnią i Nyża za Półką[5].
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
