PLAKAT

Plakat to jedna z najmłodszych dziedzin grafiki. Narodził się z potrzeby rozpowszechniania informacji, reklamy i agitacji politycznej. Specyfika tej „sztuki ulicy” polega na bezpośrednim oddziaływaniu na przypadkowego widza – przechodnia. Dlatego oprócz drukowanej informacji plakat posługuje się umownymi, metaforycznymi znakami plastycznymi i barwami, których zadaniem jest zainteresowanie odbiorcy i wywołanie u niego pożądanych skojarzeń.

Poprzednikiem plakatu był afisz – drukowany tekst informujący o czymś lub coś reklamujący. Jego ślady odnaleźć można już w XV wieku, ale właściwy afisz wykształcił się dopiero w XVIII i XIX wieku. Z czasem wyparty został przez plakat, a najdłużej przetrwał jako zapowiedź widowisk teatralnych i koncertów. Twórcą afisza był drukarz. Kierując się wymaganiami i gustem zamawiającego, a także własnym smakiem, dobierał odpowiedni krój i wielkość czcionek, a całość ozdabiał prostym ornamentem geometrycznym lub roślinnym.  W celu rozpowszechnienia informacji posługiwano się też niewielkimi ulotkami podawanymi na ulicy z rąk do rąk lub wieszanymi na murach, popularnymi zwłaszcza w okresach niepokojów politycznych.

Drukowanie ogłoszenia reklamującego loterie, zawiadamiające o występach trup cyrkowych i teatralnych, zapowiadające zaciągi do wojska, wykonywano technikami graficznymi, m.in. drzeworytu. Duży postęp w zakresie powielania rycin umożliwiła technika litografii (czarno-białej, z czasem również barwnej) wynaleziona w 1798 r. przez Aloisa Senefeldera. W latach 1840-1845 wydawca Rouchon i malarz Paul Badry zaprojektowali cykl jednobarwnych litografii reklamowych. Stanowiło to bezpośrednią zapowiedź pojawienia się plakatu – dzieła tworzonego przez artystę.

W XIX wieku popularnym rodzajem druku reklamowego był afisz księgarski, który często przedstawiał jedną z ilustracji zamieszczonych w zapowiadanej książce. Słynny jest np. plakat do „kotów” Jules`a Champfleury`ego autorstwa Adouarda Maneta.

Z czasem plakat na dobre zadomowił się na ulicy. Największą liczbę eksponowanych dzieł stworzył – nazywany przez współczesnych „ojcem plakatu” – Jules Cheret. Jego dzieła charakteryzowały się doskonałym rysunkiem i malarskością, były żartobliwe, a nawet frywolne.

Prawdziwa historia sztuki plakatu jako samodzielnego gatunku rozpoczyna się wraz z twórczością Henri de Toulouse – Lautreca (1864 – 1901). Ulubionym jego tematem obrazów i rysunków były postacie aktorek, tancerek i innych kobiet. Jego plakaty miały niezwykłą siłę oddziaływania, artysta operował płaskimi plamami nasyconego koloru, ruch i postacie poddawał skrajnemu uproszczeniu, a całość ozdabiał arabeską abstrakcyjnych linii.

U schyłku XIX wieku w dekoracyjnej sztuce coraz ważniejszą rolę odgrywała stylizacja. Wpływ grafiki japońskiej zaowocował zamiłowaniem do płaskich plam barwnych, wyrafinowanego rysunku i motywów roślinnych. Tendencje te znalazły swoją kulminację na przełomie wieków w secesji lubującej się w giętkich liniach, bogatym ornamencie i płynnych formach. W Anglii tworzył Aubrey Vincent Beardsley (1872 – 1898), rysownik i ilustrator, a także autor plakatów do londyńskiego wydawnictwa Children`s Books. Jego charakterystyczne rysunki przedstawiały plątaninę spirali delikatnych linii i ornamentów uzupełnionych dużymi plamami czerni lub kontrastowej barwy.

Do wybitnych postaci tego czasu należał czeski artysta Alfons Mucha (1860-1939). Oprócz projektowania plakatów tworzył również okładki książek i czasopism, kalendarze, reklamy i inne. Jego kompozycje: dekoracyjne, o bardzo stylizowanym rysunku i linii tworzącej płynny, abstrakcyjny ornament, stanowiły typowy przejaw secesji. Ulubionymi motywami były kobiety w długich szatach, otoczone girlandami kwiatów.

W Polsce pionierem nowoczesnej typografii był Stanisław Wyspiański (1869-1907). Próbował przeszczepić na grunt polski nowości, z którymi zetknął się w Paryżu i o których dowiedział się od przyjaciela A. Muchy. Wyspiański poszukiwał nowych form ilustracji i okładek, wprowadził motywy secesyjne do winiet i przerywników. Jego pierwszym i jedynym plakatem był afisz do sztuki „Wnętrze” Maurice`a Maeterlincka (1899).

Równie ciekawe projekty plakatów opracowywali inni wybitni twórcy Młodej Poslki: Teodor Axentowicz, Stanisław Kamocki, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Wojciech Weiss oraz artyści skupieni wokół powstałego w 1901 r. Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana.

C.D. ...

W 1908 r. berliński grafik Lucien Bernhard zaskoczył publiczność plakatem reklamowym o kompozycji ograniczonej do umieszczonego na ciemnym, brązowym tle niebieskiego napisu Priester i dwu czerwonych zapałek z żółtymi łebkami.   Ta skrajna syntetyczność zapowiadała kierunek, który wyznaczył drogę rozwojowi nowoczesnego plakatu XX w., ograniczającego ilość i bogactwo użytych środków na rzecz jasnego i lapidarnego znaku graficznego.

W 1924 r. w Paryżu wystąpili równocześnie trzej wielcy twórcy plakatu: Cassandre (właśc. Adolphe Mouron), Charles Loupot i Paul Colin. Byli to zwolennicy puryzmu – kierunku postulujacego oszczędność środków wyrazu, a także malarskiej ekspresji I charakterystycznej dla art deco geometryzacji. W latach 30-ych Cassandre zaczął eksperymentować z fotografią. Do kompozycji graficznych wprowadzał zdjęcia o ziarnistej fakturze lub różnej ostrości. Próbował też osiągać efekt fotografii.

Johan Heartfield tworzył afisze wyłącznie z materiału fotograficznego przez montaż zdjęć i ich fragmentów. Stopniowo w pracy grafika plakacisty tracił na znaczeniu etap realizacji dzieła, a wagi nabierał projekt, sam pomysł, jego trafność i klarowność.

Prawdziwy rozkwit polskiej sztuki plakatu w okresie międzywojennym związany był z kręgiem studentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Do największych architektów grafiki użytkowej należał Tadeusz Gronowski (1894-1990), który mimo ukończonych studiów nigdy nie zaprojektował ani jednego budynku, zasłynął natomiast jako twórca plakatów, już w pełni nowoczesnych, uwolnionych od funkcji ilustrowania i naśladowania malarskiej kompozycji. Artysta posługiwał się metaforą, skrótem myślowym, często żartem. Nie stosował typowych czcionek drukarskich, ale opracowywał oddzielnie proporcje i skale poszczególnych liter. Od ok. 1928 r. tworzył za pomocą aerografu – narzędzia umożliwiającego równomierne rozprowadzenie farby oraz uzyskanie efektów łagodnych przejść kolorystycznych, złudzenia wypukłości, cienia rzuconego na tło, czy smugi barwy. Ta nowa technika znalazła szybko uznanie i popularność wśród pozostałych polskich grafików.

Mlodsze pokolenie wychowanków Politechniki Warszawskiej uległo wplywom konstruktywizmu i funkcjonalizmu. W twórczości plakacistów wpływ ten przejawiał się w uproszczonych formach, zgeometryzowanych kształtach i sylwetkach, w kontrastowaniu kształtu oraz wielkości płaskich i przestrzennych elementów. Obecna była też surrealistyczna pomysłowość i poczucie humoru. Do pokolenia tego należeli m.in.: Jerzy Hryniewiecki, Jan Bogusławski, Marian Walentynowicz, Maciej Nowicki i Stanisława Sandecka.

Drugim ośrodkiem kształcącym młodych grafików była warszawska Akademia sztuk Pięknych. W 1933 r. absolwenci tej uczelni :Antoni Wajwód, Edward Manteuffel-Szoege i Jadwiga Hładko, założyli pracownię graficzną „Mewa”. Zajmowali się projektowaniem plakatów, ilustracji, okładek książek.

W latach 30-ych XX w. wzrosło zapotrzebowanie na grafikę użytkową. Pojawiła się konieczność powołania organizacji chroniącej prawa autorów, ułatwiającej kontakty z pracodawcami i negocjującej warunki współpracy. W 1933 r. powstało Koło artystów Grafików Reklamowych.

Pod koniec lat 50-ych krytycy sztuki zaczęli posługiwać się terminem „polska szkoła plakatu”.  Zapowiedzią tej szkoły była twórczość Henryka Tomaszewskiego, który posługiwał się prostymi znakami graficznymi i wyrafinowanym rysunkiem, połączonymi z ekspresyjną spontanicznością.

Pokolenie grafików debiutujące w latach 50-ych to: Romam Cieślewicz, Wojciech Fangor, Jan Lenica, Jan Młodożeniec, Julian Pałka, Franciszek Starowieyski, Waldemar Świerzy, Wojciech Zamecznik. Zasługą tych artystów było wprowadzenie do projektów ogromnej dozy wyobraźni i wolności twórczej oraz odejście od tradycyjnych prawideł kompozycji. W efekcie plakat uzyskał status pełnowartościowego dzieła sztuki, stał się przedmiotem zabiegów kolekcjonerów i doczekał się stworzenia poświęconego mu muzeum.

Ugruntowaniu pozycji polskiego plakatu oraz jego propagowaniu w świecie służyć ma Międzynarodowe Biennale Plakatu, które odbywa się cyklicznie w Warszawie, począwszy od 1996 r., a także powołane do życia w roku 1968 w Wilanowie Muzeum Plakatu – pierwsza tego typu placówka w Europie i na świecie.

GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA