General U.S. History

.

.

.

.

.

Apacze Chiricahua mieli wiele pozytywnych cech charakteru jak na przyklad szczerosc, lojalnosc i poczucie humoru. Oprocz tego byli dobrymi rodzicami, kochali swe dzieci i troszczyli sie o swe rodziny. Wsrod cech negatywnych byla klotliwosc i szczegolnie pociag do alkoholu. (Jason Betzinez pisze na str. 38 w I Fought With Geronimo: "Apaches possessed many virtues such as honesty, endurance, loyalty, love of children, and sense of humor. They also had at least two serious faults. One of these was drunkenness and the other a fondness for fighting among themselves, these often going hand in hand.")

Wojownicy Apaczow i ich najzacietsi wrogowie, Komancze, nosili dlugie wlosy. Przy czym Apacze uzywali opaski na glowe przytrzymujace wlosy, tak jak to widac na ilustracji obok, a Komancze wtykali we wlosy piora orlow i krukow.

U Apaczow opaska na glowe byla poczatkowo zrobiona ze skory, ale po przybyciu Hiszpanow opaski z flaneli i innych kolorowych tkanin staly sie bardziej popularne. W latach 1880-ych aby odroznic wrogich Apaczow od przyjaznych (np. sluzacych jako zwiadowcy armii amerykanskiej) General Crook nakazal aby ci ostatni nosili czerwone opaski.
Wrodzy bialym wojownicy z grupy Geronimo i Chato wykorzystali to w swej kampanii. Nakladali czerwone opaski i podjezdzali do osadnikow czy gornikow mowiac w lamanej angielszczyznie ze sa dobrymi indianami (ang: friend, good Indian). Po tym jak biali pozwolili im na zblizenie sie, wojownicy otwierali ogien z karabinow i rewolwerow.

Komancze mieli nieco jasniejsza skore niz Apacze.

Zarowno Apacze i Komancze byli raczej niewysocy. Na przyklad srednia wzrostu Komancza wynosila 167.8 cm a Apacza 167.5 cm lub 168 cm (historycy podaja tu rozne liczby). Za najwyzszych uchodzili Osedzowie, Wrony (173.2 cm) i Czejeni (174.5 cm !). Oczywiscie wsrod Apaczow i Komanczow zdarzali sie takze bardzo wysocy mezczyzni, a wsrod Osedzow, Wron i Czejenow bardzo niscy.

Gdy w 1885 dziennikarz zapytal Kapitana Gatewood'a (dowodca grupy poscigowej za Geronimo) jak wygladaja Apacze, ten powiedzial nastepujaco. "Oni sa swietnie zbudowani, raczej niewysocy wzrostem, ale za to same miesnie i sciegna." (na stronie 63 w Odie Faulk - The Geronimo Campaign : "One other point raised by the reporter was a description of the renegades. Gatewood responded: 'They are wonderfully tough and muscular, rather short in stature, but all muscles and sinews.")
Z kolei Porucznik Britton Davis, ktory przebywal kilka lat w rezerwacie tak ich opisal: "Male dlonie i stopy; male kosci; cienkie rece i nogi, ale te ostatnie pokryte miesniami i zylami tak twardymi jakby byly z zelaza (...) Ich klatki piersiowe sa pelne, szerokie (...)"

W filmach Apacze byli pokazywani jako wysocy i barczysci mezczyzni. Po lewej jest kadr z filmu "Ulzana - Ostatnia Walka Apacza" z 1974 roku w ktorej role glowna gral wysoki i swietnie zbudowany jugolsowianski aktor Gojko Mitic. Z kolei w amerykanskim filmie "Rajd Ulzany" role glowna gral Burt Lancaster, wysoki i dobrze zbudowany fizycznie aktor.
Po prawej jest fotografia prawdziwego Ulzany w okresie zycia w rezerwacie.

Do nielicznych wysokich Apaczow nalezeli dwaj slynni wodzowie Chiricahua: Mangas Coloradas i Cochise. Mangas Coloradas byl takze nazywany Fuerte, co znaczy mniej wiecej tyle co duzy, silny. Sweeney pisze o nim ze byl niezwykle duzy, silny, nie tylko jak na Apacza, ale takze na bialego w pierwszej polowie XIX wieku. ("Mangas was unusually large as for an Apache, or even a white man for the early XIX century, standing about 6 feet 5 inches tall [...]") Wzrost Mangasa Coloradas wynosil 1.83 m, podczas gdy sredni wzrost Apacza wynosil 1.68 m a bialego Amerykanina 1.72 m. Oczywiscie mowa o polowie XIX wieku, obecnie ludzie sa nieco wyzsi i ciezsi.
Wodz Poludniowych Chiricahua, Juh, byl takze dobrze zbudowany (inni uwazali ze byl otyly). Juh mial wade mowy. Gdy byl w gniewie, lub byl podekscytowany, to jakal sie do tego stopnia ze nie rozumiano co mowi i o co mu chodzi. W takich sytuacjach pomagal mu jego dobry przyjaciel Geronimo.

Apacze byli swietnymi biegaczami i poza Indianami Tarahumara z Meksyku wlasciwie nikt im pod tym wzgledem nie mogl dorownac na kontynencie amerykanskim.

Jesli chodzi o higiene osobista to wielu Amerykanow uwazalo mezczyzn Apaczow za brudnych. Jeden z nich pisal ze przecietny Apacz ma tak gruba warstwe brudu na skorze, ze mozna by na niej zalozyc poletko i zasadzic ziemniaki !

Jedna z kobiet Apaczow pracowala kilka lat dla bialych zatrudnionych w rezerwacie. Po powrocie do swoich stwierdzila ze jej wspolplemiency, w tym rodzina, po prostu smierdza. I to smierdza do tego stopnia ze ona zwymiotowala. (ang: When they gathered about me I have noticed that all smelt bad to me, and I could not stand it. I vomited because of it.)

Za najczystszego ze wszystkich Apaczow uwazano wodza Cochise od Centralnych Chiricahua. Niektorzy oficerowie twierdzili ze jest on czystszy i schludniej ubrany niz wiekszosc Amerykanow ! Takze wodz grupy Bedonkohe Apaczow, Chihuahua, ladnie sie ubieral i dbal o higiene osobista.

Z kolei inni Amerykanie uwazali Apaczow Chiricahua za dbajacych o higienie osobista. Gordon Baldwin pisze ze kobiety i mezczyzni myli wlosy w strumieniach a potem nacierali je jelenim tluszczem. Do mycia wlosow uzywali szamponu produkowanego z rosliny yucca. Wlosy rosnace na twarzy byly usuwane. Sami Apacze wspominali o czestych kapielach w rzekach, szczegolnie dzieci. Mezczyzni czesto korzystali z prymitywnej sauny.

Apacze lubili nosic roznego typu ozdoby, jak wisiorki, naszyjniki, kolczyki itd. Przed przybyciem Hiszpanow ubrania Apaczow byly wykonane ze skor. Szczegolnie piekne byly kurtki z jeleniej skory.

Apacze przyjeli wiele z mody Hiszpanow i Meksykanow. Szczegolnie kobiety Apaczow lubily stroje meksykanskie poniewaz byly one lzejsze niz te wykonane ze skory i bardziej kolorowe. Ulubionymi kolorami koszul Apaczow byly czerwony, bialy i szary. Koszule w kilku kolorach byly bardzo cenione.

Z kolei po przybyciu Amerykanow Apacze przejeli wiele z ich strojow. Szczegolnie popularne staly sie kamizelki i kapelusze. Czarne kapelusze, tzw. derby hats byly uwazane przez mezczyzn Apaczow za szczyt mody.(Apacze i inni Indianie nie przepadali za spodniami i butami bladych twarzy. Te ostatnie uwazali za bardzo niewygodne.)

Kobiety ze szczepu Apaczow Mescalero. Fotografia z roku 1914.
Niektorzy Amerykanie uwazali kobiety Apaczow za atrakcyjne.

Jesli chodzi o konsumpcje alkoholu to Komancze mieli reputacje abstynentow. Dopiero zycie w rezerwacie zmienilo ich na gorsze. Apacze zas przeciwnie, nie stronili od alkoholu, takze ci ze szczepu Chiricahua. Ich wodz Cochise nalegal nawet na Amerykanow aby jego rezerwat byl polozony blisko Canada Alamosa, gdzie Meksykanie handlowali m.in. alkoholem, a raczej niskiej jakosci bimbrem.

Po tym jak Apacze zamieszkali w rezerwatach ich zamilowanie do alkoholu jeszcze bardziej wzroslo. Zycie w rezerwacie bylo bardzo nudne. Indianie uprzyjemniali je sobie pedzeniem alkoholu zwanego "tiswinem." Poniewaz po jego spozyciu dochodzilo do klotni wsrod Indian, klotni ktore czasami konczyly sie smiercia, w 1885 General Crook zabronil pedzenia tiswinu. (Napoj ten byl najczesciej wytwarzany z kukurydzy i byl czyms w rodzaju piwa. Jego produkcja zajmowali sie zarowno mezczyzni jak i kobiety. Na przyklad Huera, zona Mangasa.)
Chiricahua jednak twierdzili ze nie zaprzestano picia tiswiniu poniewaz pomaga on zapomniec o zyciu w rezerwacie. Ponadto argumentowali ze skoro zolnierze i oficerowie w forcie pija alkohol to i Apacze maja do tego prawo. (Picie alkoholu przez zolnierzy bylo powaznym problemem w fortach na Dzikim Zachodzie. Zolnierze potajemnie nabywali whisky albo w pobliskim miasteczku, albo od handlarzy.)

Kolejnym problemem byla przemoc w rodzinie. Po tym jak oficerowie zobaczyli kilka skatowanych przez swych mezow kobiet Apaczow, General Crook zabronil im bicia zon. Porucznik Britton Davis pisal ze dowiedzial sie ze jedna z kobiet zostala pobita. Oficer chcial to zapisac w raporcie ale kobieta odmowila zlozenia oficjalnej skargi. Oficer zawolal doktora aby ja zbadal. Okazalo sie ze jej reka byla zlamana w dwoch miejscach, a pod wlosami na glowie byla zakrzepla krew. Britton Davis nakazal aresztowanie wojownika, co tez natychmiast uczyniono. Jednak wkrotce zjawilo sie kilku wodzow, ktorzy zaczeli glosno protestowac i domagac sie uwolnienia aresztanta. Oficer nie ugial sie, powiedzial ze owy mezczyzna spedzi dwa tygodnie w wiezieniu w Forcie Apaczow. I tak sie tez stalo. Zas kobieta po opatrzeniu ran wrocila do wioski aby - jak pisze Davis - czekac na nastepna porcje "milosnych klepniec" (ang: love pats) od swego kochanka, lub meza, gdy ten wroci z wiezienia.

Wlasciwie zakaz bicia zon byl wprowadzony po raz pierwszy przez Generala Crooka juz w 1873. W 1885 jego oficerowie po prostu starali sie aby byl on scislej przestrzegany. Mezczyzni Chiricahua byli obuzeni ze "blade twarze" ingeruja w odwieczne tradycje Apaczow i w ich zycie rodzinne. Jesli mezczyzna byl niezadowolony z jakiegos powodu ze swojej zony mial prawo ja pobic. Najczesciej odbywalo sie to przy pomocy kija.
Jesli mezczyzna uwazal ze zona jest niewierna mogl ja ukarac na przyklad przez obciecie lub obgryzienie jej nosa. (Odie Falk pisze w ksiazce The Geronimo Campaign: "pracrtice of biting off the nose of an adulterous squaw".)

.

W latach 1860-ych Chiricahua liczyli nieco ponizej 3.000 osob. Przy czym nalezy pamietac ze tylko 25 % stanowili mezczyzni, a reszta to kobiety (35 %) i dzieci (40 %). Tak wiec sila bojowa Chiricahua w latach 1860-ych to okolo 750 wojownikow. W wyniku ciaglych walk z Meksykanami, sasiednimi plemionami i Amerykanami, liczba Chiricahua powoli spadala.
I tak na przyklad w latach 1870-ych szczep mial ok. 600 wojownikow:
- 175 wojownikow w grupie Wschodnich Chiricahua, lub Chihenne, (wodz Victorio)
- 150 wojownikow w grupie Centralnych Chiricahua, lub Chokonen, (wodz Cochise)
- 150 wojownikow w grupie Poludniowych Chiricahua, lub Nedni (wodz Juh)
- 125 wojownikow w grupie Bedonkohe Chiricahua, lub Mogollon (wodz Chihuahua)
Kazda grupa skladala sie z kilku wiosek.

Ich sasiedzi, szczep Apaczow Zachodnich w okresie przed pojsciem do rezerwatow liczl okolo 4.750 osob. Tak wiec byli oni liczniejsi niz szczepy Apaczow Chiricahua, Jicarilla i Apaczow Prerii.
- 1.500 osob (w tym 375 wojownikow) liczyla grupa Apaczow Bialej Gory
- 1.000 osob liczyla grupa Apaczow Cibecue
- 900 osob w grupie San Carlos Apaczow
- 900 osob w grupie Poludniowych Tonto Apaczow
- 450 osob w grupie Polnocnych Tonto Apaczow
(Liczby dotyczace liczbnosci Zachodnich Apaczow pochodza z ksiazki
Gordona Baldwina "The warrior Apache; a story of the Chiricahua and
Western Apache")

Dla porownania liczebnosc innych plemion i szczepow indianskich:
- Wrony - 4.100 osob w 1871, w tym 1.025 wojownikow
- Paunisi - 3.000 osob w 1870, w tym 750 wojownikow
- Pieganie Czarne Stopy - 2.520 osob w 1855, w tym 630 wojownikow
- Oglala Lakota-Sioux - 2.600 osob w 1871, w tym 650 wojownikow
- Hunkpapa Lakota-Sioux - 2.250 osob w 1871, w tym 560 wojownikow
- Poludniowi Czejeni - 2.160 osob w 1872, w tym 540 wojownikow
- Polnocni Czejeni - 1.520 osob w 1872, w tym 380 wojownikow
- Wschodni Szoszoni - 2.000 osob, w tym 500 wojownikow (wodz Washakie)

.

Wsrod Apaczow stawianiem namiotow zajmowaly sie kobiety. Irytowalo to niektorych Amerykanow w Arizonie i Nowym Meksyku, ktorzy uwazali mezczyzn Apaczow za nierobow.
Porucznik Britton Davis mial okazje przebywania wsrod Chiricahua kiedy stawiano namioty. Oficer tak pisze w ksiazce The Truth About Geronimo: "Ta praca [postawienia namiotu] nalezy do kobiet, podczas gdy mezczyzni wyleguja sie w cieniu drzew. Przy czym niektorzy z nich nawet krytykuja budowniczych." Inny oficer z kolei twierdzil ze mezczyzni Apaczow nie robia nic pozytecznego. Poza wyprawami przeciwko wrogom, kloceniem sie ze wspolplemiencami i piciem alkoholu, nic wlaciwie nie robia. To kobiety sa najpozyteczniejsza czescia plemienia.

Chiricahua mieszkali w tzw. wicki-up, okraglym namiocie wysokosci 1.8-2.4 metra. Postawienie go zajmowalo kobietom do 3 dni. Do jego budowy uzywano nowo scietych galezi debowych lub wierzbowych i tzw. niedzwiedziej trawy (ang: bear grass). Dach uszczelniano kilkoma skorami. Skory zdejmowano jesli stawalo sie bardzo goraco. Wejscie bylo przesloniete skora lub kocem. W srodku podloge wykladano trawa i malymi galazkami. Miejsca do spania wykladano skorami i kocami. Jesli ktos zmarl jego wicki-up byl palony.
Wicki-up nalezace do wodza i jego rodziny, lub do bogatszych czlonkow szczepu, byly nieco wieksze, okazalsze, od pozostalych namiotow w wiosce. (Kazda wioska miala wodza. Byl on nie tylko swietnym wojownikiem, ale takze mial talenty oratorskie i polityczne. Zwykle wodz nalezal do najbogatszych w wiosce. Oprocz niego bylo takze 1-2 wodzow wojennych.)

Drugim typem namiotu Chiricahua bylo tipi. Ale tipi nie ze skor bizonich, jak to robili Indianie prerii (np. Kiowa-Apacze i Jicarilla Apacze), ale z galezi. Gdy grupa planowala pozostac w jednym miejscu przez dluzszy czas wtedy stawiano wicki-up. Jesli na krotki czas wtedy wystarczaly mniej wygodne, ale latwiejsze do zbudowania tipi z galezi. Tipi ze skor bizonich uzywali tylko Wschodni Chiricahua, i tylko do poczatku wieku XIX wieku.

.

Chiricahua mieli kilka metod zdobywania pozywienia:
- polowanie na dzikie zwierzeta
- hodowla zwierzat, np. bydla
- zbior dzikich owocow, orzechow, dzikich kartofli i cebuli
- zdobywanie bydla i owiec podczas wypraw wojennych
- handel zywnoscia z sasiednimi Indianami i Meksykanami
Uprawa roslin (np. kukurydzy i fasoli) nalezala do rzadkosci wsrod Chiricahua.
Czesciej tym zajmowali sie Zachodni Apacze.

Apacze unikali jedzenia ryb oraz miesa z niedzwiedzi i indykow. Jednak w chwilach trudnych nie gardzili jaszczurka czy szczurem. (ang: in time of need even lizzards and pack rats were acceptable).
Do ich ulubionych nalezalo mieso z jelenia. Na lowiskach Chiricahua wystepowaly, i nadal wystepuja, dwa typy jeleni: mule deer i coues deer. Te drugie najczesciej mozna spotkac na obszarach lesnych, w gorach Mogollon i White Mountains. Couses deer wazy ok. 100 funtow. Mule deer jest wiekszy od niego i wystepuje wlasciwie wszedzie, na rowninach, wyzynach i w gorach. Mule deer wazy ok. 200 funtow. (1 funt = 0.45 kg)

Najwazniejszym pokarmem Chiricahua byl meskal otrzymywany z miazszu agawy (Agave Parryi). Liscie tej rosliny sa zielone, lub jasno niebieskie, z odcieniem szarym a jej czubek jest brazowy lub czarny. Agave Parryi ma bardzo niskie wymagania jesli chodzi o wode i jakosc gleby. Do jej wlasciwego wzrostu potrzeba wlasciwie tylko duzego naslonecznienia.
Caly proces wytwarzania meskalu byl dosc pracochlonny. Najpierw ucinano liscie i wydobywano bulwy z ziemi. Nastepnie pozyskiwano miazsz z owych bulw i gotowano go. Meskal nadawal sie zarowno do natychmiastowego spozycia w postaci plackow jak i do przetrzymywania w skrytkach. Gdy w zimie meskal zastygl ponownie gotowano go tak aby mial konsystencje gestej masy. Od slowa mescal pochodzi nazwa Apaczow Mescalero.

Polowania na bizony nalezaly wsrod Chiricahua do rzadkosci i w drugiej polowie lat 1860 calkowicie zanikly. Polowania te mialy miejsce albo w Nowym Meksyku, na wschod od miejsca gdzie obecnie jest miasto Albuquerque, albo na ziemiach Apaczow Mescalero w poludniowo-zachodnim Teksasie. Czasami kupowali skory i mieso bizonie od Apaczow Mescalero.
W XVIII wieku bizony wystepowaly takze w Meksyku. Na przyklad w prowincji Chihuahua znajduja sie rozlegle rowniny gdzie pasly sie stada bizonow. Zapewne wtedy polowali na nie takze Apacze Chiricahua. Stada te jednal byly znacznie mniejsze niz te pasace sie na preriach w USA. Meksykanskie bizony znikly znacznie wczesniej niz te w USA i Kanadzie. W 2011 wladze prowincji Chihuahua zakupily od Amerykanow 23 bizony i wypuscily je na wolnosc na ranczu El Uno. Ranczo lezy na terenie jednego z parkow niedaleko stolicy prowincji.

Apacze poluja na dzika zwierzyne.

.

Apacze, i w ogole Indianie, byli bardziej wytrzymali na bol niz biali mieszkancy Ameryki Polnocnej. Bol fizyczny, cierpienie, niewygody, byly czescia zycia Indianina. Porucznik Britton Davis, ktory uczestniczyl w ostatniej wojnie przeciwko Indianom (Kampania przeciwko Geronimo i Apaczom w 1885-86) pisze o pewnej Indiance.
Otoz ta mloda kobieta od Apaczow Chiricahua miala kosc strzaskana powyzej kolana przez kule karabinowa. Nie mogla chodzic i wygladala ze bardzo cierpi z bolu. Jednak nie skarzyla sie, nie plakala, nie narzekala i nie prosila o pomoc.
Kiedy doktor opatrzyl rany zolnierzom postanowil nastepnego dnia zajac sie Indianko. Stwierdzil ze nie ma innego wyjscia jak amputowanie konczyny. Poniewaz srodki znieczulajace doktor juz zuzyl na zolnierzy wiec amputacja odbyla sie bez znieczulenia. Ku podziwowi doktora i zolnierzy Indianka zniosla wszystko bez slowa !

Zadawanie bolu pojmanym wrogom nie bylo czyms niezwyklym dla Apaczow. Byla to czesc ich zycia, ich zwyczajow. Znoszenie bolu bez slowa skargi bylo dla nich zachowaniem jakiego oczekiwali. Nie bylo w tym nic nadzwyczajnego. Biali Amerykanie widzieli te sprawy zupelnie inaczej. Torturowanie bezbronnych jencow bylo haniebnym postepowaniem.

Okrucienstwo wobec jencow to byl, i nadal jest, temat tabu dla wiekszosci Apaczow Chiricahua. Tych niewielu ktorzy przyznawali ze torturowano jencow twierdzili ze Meksykanie, Amerykanie i Indianie Pima tez odnosili sie okrutnie do pojmanych Apaczow.
Bardzo rzadko trafialy sie takie wypowiedzi jak ta od Asa Daklugi (od Nedni Apaczow okrutnego wodza Juha). Otoz przechwalal sie on do Amerykanow, ze w okrucienstwie Apacze bija na glowe Lakota-Siouxow. (Gregory Michno pisze w swej ksiazce A Fate Worse Than Death: Indian Captives in the West 1830-85" na str. 451 : "Asa Daklugi, the son of Nedni Apache Juh, boasted, We had the Sioux beat (for cruelty), especially the Nedni and Chiricahua.")

Wedlug wielu historykow Apacze uchodzili obok Irokezow i Komanczow za najbardziej okrutnych Indian Ameryki Polnocnej. Ziemie Komanczow lezace w zachodniej czesci stanu Teksas i w Oklahomie, nazywano Rownina Wokol Pala Meczarni.
Z kolei Irokezi, Indianie ktorzy zamieszkiwali obecny stan Nowy Jork, byli znani z takich tortur jak obdzieranie ze skory "na zywca", wrzucanie jenca do kotla z wrzaca woda i gotowanie go. Wg. niektorych historykow okrucienstwo Apaczow bylo spontaniczne, a nie uregulowane jakimis tradycjami jak np. u Irokezow. Z tego powodu to wlasnie Irokezow uznaja oni za najbardziej okrutnych Indian na kontynencie polnocno-amerykanskim.

Najgorszy los spotykal pojmanych przez Apaczow mezczyzn. James Tevis widzial kilka razy jak wodz Cochise i jego ludzie wieszali jenca na drzewie za nogi a nastepnie rozpalali niewielkie ognisko pod jego glowa. Ofiara umierala po nieslychanych cierpieniach. Czasami przywiazywano jenca do kola zdobytego wozu lub dylizansu i podpalano go. W innych grupach Apaczow Chiricahua niektorym zabitym wrogom wycinano serca, gotowano je i zjadano. (ang: cooked and ate the hearts).
Inne tortury Chiricahua to:

.

Fotografia: mlody wojownik Apaczow ma lancuchy na nogach.
Za chwile zostanie powieszony. Ten z tylu to zwiadowca indianski,
tez Apacz, pelniacy tu sluzbe straznika. Arizona, USA, lata 1880-te.

Czesto bywalo tak ze jedna grupa Apaczow dokonywala atakow i znikala w gorach, a druga grupa byla z kolei obiektem ataku odwetowego ze strony Hiszpanow, Meksykanow lub Amerykanow. Czyli wedlug powiedzenia; kowal zawinil, szewca powiesili. (Pisze o tym Gordon Baldwin w ksiazce "The warrior Apaches; a story of the Chiricahua and Western Apache." )

Dzialo sie tak z kilku powodow. Po pierwsze nie zawsze udawalo sie doscignac lub odnalezc kryjowke tej grupy, ktora dokonala lupiezczego rajdu. Sfrustrowani zolnierze wiec atakowali pierwszych napotkanych Apaczow. Lub pierwszych napotkanych Indian. W koncu dla wielu Hiszpanow, Meksykanow i Amerykanow, czerwonoskory to czerwonoskory. Im wiecej sie ich zabije tym lepiej.
Po drugie wielu mylilo Apaczow z innymi plemionami. I tak na przyklad Indianie Yavapai ze srodkowej Arizony, ktorzy czesto obozowali razem z Apaczami Tonto, byli przez niektorych nazywani ... Apaczami Tonto. Inne nazwy owych Yavapai to Apacze Mohave i Apacze Yuma. Ponadto wielu mylilo Apaczow z Nawahami poniewaz wygladali podobnie i mowili tym samym jezykiem. Hiszpanie nazywali Nawahow "Apaches de Navajo".
Bylo tez wiele pomylek miedzy Apaczami Zachodnimi i Apaczami Chiricahua. Zdarzalo sie tez ze oskarzano Apaczow za ataki Pimow i Papago, mimo ze te dwa plemiona byly zacietymi wrogami Apaczow.

Tak wiec na konto Chiricahua zapisywano "dokonania" Apaczow Zachodnich, Apaczow Mescalero, Apaczow Lipan, Nawahow, Indian Yavapai, a nawet ich wrogow Papagow i Pimow ! Po wejsciu Amerykanow na ziemie Apaczow, osadnicy czesto oskarzali Chiricahua za ataki faktycznie dokonane przez bandytow meksykanskich.
Tak wiec jesli przykladowo przyjmiemy ze danego roku Pimowie zabili 15 bialych i Meksykanow, Papago tez 15, Yavapai 20, Nawahowie 25, Apacze Lipan 50, Apacze Zachodni 50, Apacze Mescalero 50, Apacze Chiricahua 75, i policzymy to wszystko na konto Chiricahua, to wyjdzie nam calkiem seksowna liczba 300 zabitych Meksykanow i Amerykanow. Czyli jeden szczep Chiricahua osiagnal wynik znacznie lepszy niz na przyklad wszystkie szczepy walecznych Czejenow razem wziete.

Edwin Russell Sweeney pisze ze w okresie 5 lat (1771-1776) Apacze zabili w polnocnym Meksyku szokujaca ilosc 1.674 osob. Ponadto wzieli do niewoli 154 osoby i zabrali 68.000 sztuk bydla, owiec, koni i mulow. ("In Nueva Vizcaya alone, during the five years ending in 1776, Apaches killed an incredible 1674 Spaniards, captured 154") Jesli przyjac ze dane hiszpanskie sa prawdziwe a nie grubo wyolbrzymione, to jest to bez watpienia jedna z najbardziej udanych kampanii indianskich w historii.
Jednak jest pytanie, ktorzy Apacze tego dokonali ? Sweeney pisze po prostu "Apacze" ale poniewaz jego ksiazka jest o Chiricahua wiec wiele osob zaklada ze to wlasnie ten szczep dokonal tak gigantycznego dziela zniszczenia.
Inny autor, Arthur Gomez, pisze ze w latach 1770-ych w wyprawach na poludnie Apacze Mescaleros dochodzili do pustynnej wyzyny Bolsom de Mapimi w srodkowym Meksyku. Stamtad dokonywali atakow na okoliczne wioski, rancza i farmy. W 1773 Hiszpanie zrobili im niespodzianke. Otoz oddzial wojska znalazl ich wioske na Bolson de Mapimi i po krotkiej walce i bardzo dlugim poscigu przegonil ich za Rzeke Rio Grande. Mescalero jednak nie zaprzestali swych niszczacych atakow i w 1775 ok. 2.000 zolnierzy hiszpanskich i zwiadowcow indianskich rozpoczelo szeroko zakrojona kampanie. W jej wyniku stoczono ponad tuzin potyczek w ktorych Mescaleros stracili 138 zabitych i 104 jencow oraz liczny dobytek. W tym samym roku, na wiosne, inna ekspedycja wojskowa pod dowodztwem O'Connora dotarla do Bolson de Mapimi. Tam Hiszpanie znalezli Apaczow Mescalero i Apaczow Lipan i ruszyli ich sladami. Apacze rzucili sie do ucieczki na polnoc, w kierunku rzeki Rio Grande
Tak wiec Gomez piszac o intensywnych walkach Hiszpanow z Apaczami w latach 1770-ych wyraznie pisze o Mescaleros i Lipan Apaczach. Nie wpomina ani slowem o Chiricahua. Z kolei w ksiazkach o Komanczach autorzy czasami krotko wspominaja o klopotach Hiszpanow z Apaczami w latach 1770-ych. Niestety nie ma miedzy autorami zgody. Jedni twiardza ze agresorami byli Mescalero, inni ze Chiricahua, a jeszcze inni ze Lipan Apacze. Jest tez kilku autorow ktorzy twierdza ze to byly sily mieszane Apaczow: Mescalero - Chiricahua lub Mescalero - Lipan.
Sprawy komplikuje fakt ze najblizej Bolson de Mapimi mieszkal podszczep Tuetinini, (ang: No Water People, Tough People of the Desert pol: Ludzie Bez Wody, Twardziele Pustyni). Co prawda byli to Mescalero ale w przeszlosci byli czescia Lipan Apaczow, ktorzy zyli w polnocnej czesci prowincji Chihuahua i Coahuila w Meksyku. W tej sytuacji nie dziwi to ze dla jednych Hiszpanow byli to Mescalero a dla innych Lipan Apacze. Mozliwe ze w atakach brali udzial takze inne grupy Mescalerow, i/lub Lipanow. A nawet i Chiricahua Apacze, szczegolnie z poludniowego szczepu, Chihenne, ktorych Hiszpanie zaatakowali w 1778 w odwecie za ich najazdy w poprzednich latach.

W latach 1850-80 armia USA odbierala liczne skargi od osadnikow ze Apacze Chiricahua kradna im konie, muly, bydlo i owce. W poscig za Indianami wyruszalo wojsko. Wielkokrotnie zolnierze nie potrafili odnalezc Indian na pustynnych czy gorzystych obszarach Arizony i Nowego Meksyku. Czasami to sie im udawalo.
Jednak niektorzy Amerykanie, np. Steck, twierdzili ze w wielu przypadkach zlodziejami byli Meksykanie, a nie Chiricahua. Np. w roku 1855 prawie wszystkie kradzieze bydla w okolicy Soccoro nad Rio Grande byly dokonane przez zlodzieji z Meksyku. Steck pisal ze w stanie (wtedy terytotium) Nowy Meksyk panowalo wtedy takie bezprawie ze wlasciwie nie wiadomo bylo kto ukradl, co ukradl, i od kogo. Jednym slowem, prawdziwy Dziki Zachod !
Np. osadnik amerykanski skarzyl sie armii USA ze Apacze ukradli mu 100 sztuk bydla. Potem okazalo sie ze skradziono mu tylko 50 sztuk a zlodziejami byli biali bandyci. Wg. Steck'a "na kazde pojedyncza sztuke bydla zabrana przez Apaczow, przypadaja 4 sztuki zabrane przez bialych bandytow." (Jednym slowem, biali kradli i zabijali, a karano Apaczow.)
Niestety w owym czasie gazety wydawane w Arizonie i Nowym Meksyku byly bardziej zainteresowane opisami wyczynow Chiricahua niz bialych. Rozgniewani czytelnicy domagali sie ukarania Indian.

Nawet w rezerwatach Apacze nie mieli spokoju. Agent indianski Drew pisal ze "Lowcy skalpow z prowincji Chihuahua przekraczaja granice w poscigu za Apaczami. Jedna taka grupa z miasteczka Janos pojawila sie niedaleko fortu (Bayard) i powiedziala Generalowi Masonowi tam dowodzacemu ze przybyli aby zabijac Indian. General odpowiedzial im zeby tego nie robili, ze w Nowym Meksyku porzadku pilnuje armia amerykanska [a nie obockrajowcy]. Lowcy skalpow jednak nie zmienili swych planow."

W Grudniu 1855 dwoch Meksykanow ukradlo 16 najlepszych koni z wioski Apaczow pod wodza Delgadito. Na drugi dzien Apacze ruszyli w poscig ale odzyskali tylko czesc koni.
W 1858 36 Meksykanow i Amerykanow z miasteczka Mesilla i dowodzonych przez Juana Ortege, zaatakowalo wioske Wschodnich Chiricahua zabijajac lub biorac w niewole grupe mezczyzn, kobiet i dzieci. Porucznik armii USA W.H. Wood z Fortu Thorn rzucil sie w poscig za Meksykanami ale bez wiekszego rezultatu.
Tereny po obu stronach granicy miedzy Meksykiem i Arizona byly bardzo niebezpiecznym miejscem. Niebezpiecznym dla kazdego: Indianina, Meksykanina i Amerykanina.

.

Z szesciu szczepow Apaczow najbardziej skupimy sie na jednym z nich, Chiricahua. Wg. historyka Edwina Sweeney slowo chiricahua pochodzi od chiguicagui w jezyku plemienia Opata, ktore mniej wiecej oznacza tyle co "gory dzikich indykow" lub "gory gdzie sa dzikie indyki" (ang. mountains of wild turkeys).

To wlasnie z Chiricahua pochodzili slawni Geronimo, Cochise i Victorio. Byli tez mniej znani, jak Pisago Cabezon, Miguel Narbona, Carro, Cadette, Gomez, Mano Mocha, Fuerte, Cuchillo Negro, Loco, Juan Diego Compa, Juan Jose Compa i Coleto Amarillo.
Jaka widac wielu Apaczow nosilo imiona hiszpanskie (meksykanskie). Dan Thrapp pisal ze wg. sondazu przeprowadzonego w 1877 wsrod Wschodnich Chiricahua wodza Victorio, na 177 glow rodzin prawie polowa (84) nosila hiszpansko-brzmiace imiona, a tylko 22 angielskie. Reszta (czyli 71) nosilo imiona indianskie. Wielu Amerykanow twierdzilo ze latwiej dogadac sie np. z Apaczami Chiricahua po hiszpansku niz angielsku. Nawet z tymi ktorzy mieszkali po stronie USA.

Chiricahua roznili sie pod wieloma wzgledami od Indian prerii (Lakoci, Dakoci,
Czejeni, Arapaho, Czarne Stopy, Komancze, Wrony, Kiowa, Szoszoni itd.)
- Chiricahua nie organizowali Tanca Slonca
- Chiricahua nie uzywali tomahawkow
- Chiricahua nie znali mowy znakow
- Chiricahua nie nosili pioropuszow

Szczep Chiricahua dzielil sie na 4 grupy:

.

Uzbrojenie.

Bronia Apaczow Chiricahua byly lanca, luk ze strzalami, maczuga, karabin i pistolet. Te ostatnie byly albo zdobyte na wrogach albo kupione od handlarzy amerykanskich.

Jesli wojownik Chiricahua, lub od Zachodnich Apaczow, byl uzbrojony w lance, to staral sie przebic wroga. Taka forma ataku byla znacznie popularniejsza niz rzucanie lanca. Lance trzymano obu rekoma. (ang: The way they fought with lances was to hold them in their hands all the time and fence with them.) Jesli obaj wojownicy byli uzbrojeni w lance to zdanem Apaczow wygrywal ten ktory byl szybszy w ruchach, a nie ten ktory mial dluzszy zasieg rak. Walka za pomoca lancy wymagala wiekszej odwagi niz walka za pomoca luku i strzal. Ten wojownik ktory mial sukcesy na sciezce wojennej poslugujac sie lanca cieszyl sie duzym powazaniem.

Grozna bronia byla kamienna maczuga. Apacze twierdzili ze aby zabic wroga za pomoca maczugi nalezalo trafic go w glowe. Za mistrzow w poslugiwaniu sie maczugami Apacze uwazali swych zacietych wrogow, Indian Pima. Maczugi byly uzywane takze przeciwko pumom i niedzwiedziom. Uwaga, zarowno Chiricahua Apacze jak i Zachodni Apacze nie uzywali tomahawkow.

Luki i strzaly byly w szerokim uzyciu do lat 1860-ych. Do strzal uzywano pior z indyka. (Jason Betzinez na str. 6 w I Fought With Geronimo pisze: "The arrows were usually fletched with the feathers of the turkey.") Luki i strzaly Apaczow Chiricahua byly dobrej jakosci.

W latach 1860-ych wowjownicy weszli w posiadanie amerykanskich karabinow i pistoletow, ktore wedlug Apaczow byly lepszej jakosci niz bron meksykanska. W latach 1870-ych najlepiej uzbrojonymi byli wojownicy Centralnych Chiricahua wodza Cochise, a najgorzej Poludniowi Chiricahua wodza Juha zwykle przebywajacy w Meksyku. W polowie lat 1880-ych te roznice w uzbrojeniu zanikly i wojownicy byli prawie w calosci uzbrojeni w wielostrzalowe karabiny i kilkustrzalowe rewolwery. Nawet najstarsi wojownicy nie uzywali lanc, tarcz i maczug. Ponadto w latach 1880-ych wiekszosc wojownikow posiadala lornetki.

.

Typy wypraw wojennych.

Byly dwa typy wypraw wojennych :

.

Chiricahua toczyli walki z wiekszoscia sasiednich plemion. Czasami dochodzilo do drobnych starc takze z innymi Apaczami, na przyklad Zachodnimi i Mescalero. Grenville Goodwin twierdzi ze Pima i Papago organizowali co najmniej 2-3 duze wyprawy rocznie do kraju Apaczow ! Inne plemiona byly mniej aktywne militarnie. Z sasiadow Chiricahua jedynie wspomniani wczesniej Pimowie i Papago mogli sie poszczycic kilkoma wiekszymi zwyciestwami nad Chiricahua.

Chiricahua czasami wspoldzialali z niektorymi grupami Mescalerow i Apaczow Zachodnich (np. Apaczow Bialej Gory) podczas wypraw wojennych przeciwko Hiszpanom, a potem Meksykanom i Amerykanom.

Najgrozniejszym indianskim przeciwnikiem Chiricahua w Arizonie byli Pimowie. Plemie Pima (Akimel O'odham ) zamieszkiwalo srodkowa Arizone nad rzekami Gila i Salt, oraz polnocno-zachodnia, pustynna czesc prowincji Sonora w Meksyku. Plemie dzielilo sie na dwa szczepy: Rzecznych Pimow i Pustynnych Pimow. Amerykanie utworzyli rezerwat dla Pimow w 1859. Wojownicy Pimow sami, albo wspolnie z wojownikami Maricopa i Amerykanami atakowali Apaczow Zachodnich i Chiricahua. Pimowie tez sluzyli jako zwiadowcy armii USA.

W Nowym Meksyku przeciwnikiem Chiricahua byli liczni Nawahowie. Chiricahua jednak zadali im znacznie wieksze straty niz sami poniesli. Wojownicy Nawahow sluzyli jako zwiadowcy armii amerykanskiej podczas wojen z Chiricahua. Od atakow Chiricahua ucierpieli plemiona Mohave i Maricopa w Arizonie, Zuni i Hopi w Nowym Meksyku, i Opata, Yaqui, Concho i Tarahumara w Meksyku.

Wojownicy Chircahua wyprawiali sie takze przeciwko plemieniu Yaqui (lub Yoeme). Ich ziemie lezaly w Meksyku, nad zatoka kalifornijska. Czlonkowie tego plemienia zajmowali sie uprawa roli i polowem ryb. Dzieki swej dlugiej walce z Meksykanami byli nazywani przez niektorych Apaczami Meksyku. W 1825 Yaqui rozpoczeli swa pierwsza wojne z Meksykiem. Wspolnie z plemionami Opata, Pima i Mayo wyparli Meksykanow ze swych ziem. Wojna jednak zakonczyla sie przegrana w 1833 i egzekucja ich wodza. Kolejna wojna zaczela sie w latach 1860-ych i trwala do 1887. Ich wodz zostal schwytany i stracony. Wojownicy staczali drobne potyczki z wojskami meksykanskimi az do 1926, czyli 40 lat po poddaniu sie Geronimo ! Wskutek przesladowan ze strony wladz meksykanskich w ciagu nastepnych dziesiecioleci czesc plemienia Yaqui skryla sie w USA i tam mieszka do dzis.

.

Oprocz Indian Apacze mieli za sasiadow Hiszpanow, Meksykanow i Amerykanow. Zacznijmy od Hiszpanow. Najbardziej atakowane przez Apaczow Chiricahua terytoria to dwie prowincje polozone w polnocnym Meksyku: Sonora i Chihuahua. W XVII i XVIII wieku byly one czescia rozleglych posiadlosci kolonialnych Hiszpanii w Ameryce Polnocnej zwanych Vice-Krolestwem Nowej Hiszpanii (ang: Viceroyalty of New Spain, hiszp: Virreinato de Nueva Espańa).
Przybysze z Hiszpanii zajmowali wszystkie czolowe miejsca w systemie wladzy w Meksyku. A wiec byli oni wlascicielami duzych farm i rancz, urzednikami, burmistrzami miast, oficerami i generalami armii, itd. Zas miejscowi Indianie, w olbrzymiej wiekszosci niewyksztalceni, byli rolnikami, pasterzami, szeregowcami w armii, itp.

W latach 1540–1542 ekspedycja prowadzona przez Francisco Vásquez de Coronado
przeszla przez ziemie Komanczow i Apaczow.

Aby utrudnic bunty podbitej ludnosci indianskiej przeciwko Hiszpanom, krol Hiszpanii nie wyrazil zgody na to aby cywile posiadali bron palna. Nad ich bezpieczenstwem mialy czuwac oddzialy wojska. Krol Hiszpanii wiedzial co sie stalo z koloniami angielskimi w Ameryce. Otoz angielscy kolonisci zbuntowali sie przeciwko krolowi. A gdy ten wyslal wojsko do stlumienia buntu dobrze uzbrojeni kolonisci pokonali oddzialy wojska. W ten sposob powstalo USA. Aby zapobiec podobnej sytuacji krol Hiszpanii nakazal aby tylko wojsko mialo dostep do broni palnej.
Poniewaz odleglosc z Europy do Ameryki jest znaczna, wiec koszty transportu wojska hiszpanskiego do Meksyku byly bardzo wysokie. Z tego wzgledu ilosc fortow i oddzialow tam stacjonujacych byla niewielka. Krol byl zadowolony poniewaz zaoszczedzone fundusze mogl przeznaczyc na wojny toczone w Europie.
Byla to idealna sytuacja dla Apaczow i Komanczow, ktorzy najezdzali polnocne prowincje Meksyku. Tamtejsza ludnosc byla prawie bezbronna (bo trudno uznac dzidy, toporki i noze za nowoczesna bron) a garnizony wojska byly nieliczne i rozrzucone na olbrzymim obszarze.

Hiszpanie utrzymywali kontrole nad ludnoscia indianska w Meksyku za pomoca miecza i krzyza, czyli zolnierzy i misjonarzy. Tak wiec budowali misje i tzw. presidia. W misjach mieszkali glownie misjonarze katoliccy oraz sluzba. Glownym budynkiem misji byl niewielki kosciol. Inne budynki byly przeznaczone na magazyn, kuchnie, pomieszczenia dla osob religijnych, pomieszczenia dla sluzby, itd.

Naookolo misji czesto obozowali przyjaznie nastawieni Indianie. Jesli misja stala na obszarach zamieszkalych przez wrogich Indian wtedy budynki otaczano obronnym murem.

Presidio bylo miejscowoscia zamieszkana glownie przez wojskowych. Byl to jakby fort. Mogli nimi byc zolnierze armii hiszpanskiej sprowadzeni z Europy, lub miejscowe oddzialy poszczegolnych prowincji meksykanskich.
Zabudowania tworzyly duzy kwadrat w srodku ktorego znajdowal sie plac parad i apeli. Owy kwadrat byl wzmocniony na dwoch rogach umocnieniami w ksztalcie trapeza. Jeden taki trapez znajdowal sie od strony polnocnej a drugi od poludniowej. W nich umieszczano jedno lub wiecej sztuk artylerii. Owe umocnienia na rogach sluzyly takze jako miejsca z ktorych straze obserwowaly okolice. W presidio znajdowaly sie baraki zolnierzy, dom dowodcy (kapitana), kuznia, magazyn w ktorym przechowywano amunicje i zapasowo bron, oraz kapliczka. Presidio mialo dwie bramy, wjazdowa i wyjazdowa. Z czasem wokol presidio powstawaly osiedla osadnikow oraz rancza na ktorych hodowano bydlo i owce.

W latach 1700-ych kawalerzysta hiszpanski w Ameryce Polnocnej (tzw. Soldado de Cuera) byl uzbrojony w lance, tarcze, i karabin gladkolufowy. Jako oslona sluzyla kamizelka (bez rekawow) zrobiona z grubej, specjalnie wyprawionej skory. Byla ona lzejsza od pancerza uzywanego w tym czasie w Europie i chronila przed indianskimi strzalami. Owy konny zolnierz nosil takze kapelusz i ostrogi.
Zolnierze hiszpanscy w Ameryce byli slabo oplacani i slabo wyszkoleni. Zaleglosci z wyplato zoldu siegaly wielu miesiecy. Choc oddzialy poszczegolnych prowincji byly liczniejsze niz oddzialy armii hiszpanskiej stacjonujace w Meksyku, to byly one mniej wartosciowe. Kadra oficerska w wojskach prowincjonalnych byla niskiej jakosci. Najlepiej wyszkoleni i najbardziej zdyscyplinowani ze wszystkich wojsk hiszpanskich w Ameryce Polnocnej byli artylerzysci, oni jednak byli najmniej liczni.

Chociaz Meksyk oglosil niepodleglosc i niezaleznosc od Hiszpanii juz w 1810 roku, to walki o faktyczna niepodleglosc trwaly az do 1821 kiedy to oddzialy wyzwolencze weszly do stolicy. Po odejsciu Hiszpanow, General Agustín de Iturbide oglosil siebie cesarzem Meksyku.

Nowo koronowany cesarz cieszyl sie swa wladza bardzo krotko, bo tylko do roku 1823. Wiele wplywowych osob w Meksyku bylo niezadowolonych z jego rzadow. Wladza w panstwie przeszla wiec w rece trzech energicznych generalow: Guadalupe Victoria, Nicolás Bravo i Pedro Celestino Negrete. Iturbide na krotko emigrowal do Europy, a po powrocie do Meksyku zostal aresztowany i rozstrzelany.

General Antonio López de Santa Anna ustanowil Stany Zjednoczone Meksyku (ang: United Mexican States). W 1824 Santa Anna stal sie pierwszym prezydentem tego kraju. Tak wiec skonczylo sie cesarstwo a powstala Republika Meksyku. Kraj wkrotce pograzyl sie w chaosie politycznym w ktorym zwalczaly sie dwie grupy:
- konserwatywna skupiona wokol bogatych wlascicieli ziemskich i kosciola,
- reformatorska (republikanska) zrzeszjaca tych ktorzy domagali sie zmian
Duza role, czesto negatywna, w tych latach chaosu odgrywali generalowie.

Nowe wladze meksykanskie zniosly niektore uciazliwe prawa i zaczely zachecac osadnikow amerykanskich i emigrantow z Europy do osiedlania sie w meksykanskim Teksasie. W zamian za przyjecie obywatelstwa meksykanskiego i religii katolickiej wladze oferowaly im ziemie.
W styczniu pozwolenie na osiedlenie sie dostalo 300 rodzin amerykanskich. Klopotow z osadnictwem nie miala prowincja Nowy Meksyk w ktorej w 1821 mieszkalo 42.000 ludzi. To wiecej nawet niz w Kalifornii czy Tamaulipas. W 1832-33 w miescie Santa Fe w Nowym Meksyku mieszkalo 5.000 ludzi, podobna liczba zyla w El Paso. W Santa Cruz de la Canada naliczono 4.500 mieszkancow.

Wojsko meksykanskie bylo nieregularnie oplacane, slabo uzbrojone i malo zdyscyplinowane. W roku 1834 sily zbrojne prowincji Nowy Meksyk liczyly 900 zolnierzy. W meksykanskim Teksasie bylo ich jeszcze mniej. Oficerowie wykorzystywali swoje stanowiska dla wzbogacenia sie kosztem zolnierzy. Ponadto poszczegolne prowincje niechetnie ze soba wspolpracowaly. Np. Sonora kilkakrotnie nie ostrzegla prowincji Chihuahua o zblizajacej sie grupie Apaczow. Chihuahua z kolei odmowila pomocy Durango w walce z Komanczami.

Sprawa indianska byla jednym z najwazniejszych problemow Meksyku czekajacych na rozwiazanie. Prowincje Sonora i Chihuahua byly nekane malymi ale czestymi atakami Apaczow Chiricahua i Mescalero. Prowincje Nowego Meksyku, Teksasu i Chihuahua cierpialy od podobnych atakow ze strony Apaczow Mescalero i Apaczow Lipan. Mniej czeste ale za to przeprowadzane na znacznie wieksza skale byly wyprawy organizowane przez Komanczow. Patrz mapa ponizej.

Oddzialy hiszpanskie, a potem meksykanskie, mialy duze klopoty z kontrolowaniem Apaczow. W 1861 zorganizowano oddzialy tzw. rurales (na fotografii -->). Byla to konna policja, lub zandarmeria, dzialajaca na prowincji, ktora nie tylko zajmowala sie utrzymywanie porzadku ale walka z bandytami, Apaczami i Komanczami. Ale poniewaz rurales byli nieliczni wiec ich dzialania nie mialy wiekszego wplywu na rajdy Indian.

Poniewaz nie bylo ani telegrafu ani telefonu wiec uplynelo nieco czasu miedzy atakiem Indian a wyruszeniem w pole oddzialu wojska wojska, lub rurales, aby ich ukarac.

Presidio (forty) byly nieliczne a odleglosci miedzy nimi olbrzymie. Drog albo nie bylo, albo byly ale marnej jakosci. Jesli presidio bylo niedaleko, wojsko natychmiast wyruszalo w poscig. Czasami slabo uzbrojonym zolnierzom pomagali jeszcze slabiej uzbrojeni Indianie z plemion Opata i Tarahumara. Jesli od ataku Apaczow do przybycia wojska uplynelo nieco czasu, wtedy trzeba bylo odszukac ich slady. Potrzebni byli zwiadowcy znajacy okoliczne gory i pustynie.

Jedna z najbardziej skutecznych metod walki z Apaczami bylo wykorzystanie ich slabosci do alkoholu. Najpierw zapraszano Indian na spotkanie czy to w celach handlowych czy zawarcia pokoju. Potem czestowano alkoholem. Gdy wodzowie i wojownicy byli tak pijani ze nie byli w stanie wrocic do wioski, zabijano ich lub brano do niewoli. Nastepnie atakowano wioske. Tam zabijano lub brano do niewoli zaskoczone kobiety i dzieci. Tak jak na tej ilustracji obok.

Wzieci do niewoli mezczyzni Chiricahua byli uzywani do ciezkiej pracy w kopalniach. Tak jak widac na tym obrazku. Niektorzy pracowali na plantacjach, nawet na odleglej Kubie. Byli oni faktycznie niewolnikami, choc niewolnictwo oficjalnie zostalo zniesione po tym jak Meksyk stal sie niepodleglym od Hiszpanii panstwem. Pojmane kobiety Chiricahua najczesciej pracowaly jako pomoc domowa. Te atrakcyjniejsze byly wykorzystywane seksualnie przez wlascicieli. Niektorym Apaczom udalo sie uciec z niewoli i po trwajacym kilka tygodni, a nawet miesiecy marszu dotrzec do swoich.

PS.
W przeciwienstwie do ludnosci cywilnej w Meksyku, amerykanscy osadnicy, ranczerzy, farmerzy i poszukiwacze zlota byli swietnie uzbrojeni. Nie bylo, i chyba nadal nie ma, kraju gdzie jest wiecej broni palnej niz w USA. Armia amerykanska byla duzo silniejsza, lepiej zorganizowana i wyszkolona niz oddzialy meksykanskie. Efektem tego bylo latwe zwyciestwo w wojnie z Meksykiem w latach 1846-48. No i Amerykanie byli liczniejsi. Jeden z wodzow Apaczow przed wyjazdem pociagiem do Waszyngtonu powiedzial ze podczas podrozy postara sie policzyc wszystkich Amerykanow. Ale gdy dojechal do miasteczka Willcox stracil rachube i postanowil ze odtad bedzie liczyc tylko domy. Po przejechaniu kolejnego odcinka drogi zaczal liczyc tylko miasta i miasteczka. Wrotce i to stalo sie nierealne i zrezygnowal z liczenia.

.

Rzeka Rio Bavispe w polnocnej czesci prowincji Sonora.
Wzdluz niej czesto poruszali sie Chiricahua idacy na wyprawe wojenna,
lub wracajacy z lupami. Wzdluz tej rzeki takze maszerowaly oddzialy
meksykanskie scigajace Apaczow. Na tym obszarze rozegralo sie wiele
bitew i potyczek miedzy Indianami i Meksykanami. Jak widac na fotce
teren idealnie nadawal sie na zasadzki.
Podczas ostatniej wojny z Apaczami, lata 1885-86, takze oddzialy armii
amerykanskiej prowadzone przez zwiadowcow indianskich przebywaly
w dolinie rzeki Rio Bavispe.

A tu jest fotografia z prowincji Chihuahua w polnocnym Meksyku.
Do miasteczek Janos, Galeana, i Casas Grandes czesto przybywali
Chiricahua w celach handlowych. I rownie czesto atakowali cywili
i walczyli z zolnierzami meksykanskimi.
To wlasnie na terenie jak ten na fotografii wojska amerykanskie
prowadzone przez zwiadowcow Apaczow stracily tropy Geronimo
i jego grupy w 1885-86. Pustynie, gory, kaktusy, brak wody i
drog, i wysoka temperatura bardzo utrudnialy bialym poscig.

.

Aby kontrolowac Apaczow biali postawili szereg fortow na ich ziemiach, ktore obsadzili oddzialami piechoty i kawalerii. Na ilustracji obok jest Fort Bowie z roku 1886, najwazniejszy fort na ziemiach Chiricahua. (Fort nie byl otoczony palisada.)
Niedaleko znajdowala sie Przelecz Apaczow. Niewielkie oddzialy takze stacjonowaly na terenie rezerwatow. Sprawe wojsku utrudnialo slabe zaludnienie Arizony i Nowego Meksyku, prawie zupelny brak dobrych drog i kolei, goracy klimat, bardzo rozlegle obszary pustynne i gorskie, i bliskosc granicy. Gdy poscig wojska byl zbyt natarczywy Chiricahua czesto kryli sie w Meksyku.

W latach 1870-ych i 1880-ych wiele rajdow Chiricahua zaczynalo sie od ucieczki z rezerwatu niewielkiej grupy. Czesto taka grupa poruszala sie pieszo. Choc to bylo wolniej niz konno, to mozna bylo sie latwiej ukryc. Pozostawiano tez mniej sladow, nie wzbijano tumanu kurzu podczas marszu, i nie musiano obozowac w miejscach gdzie rosla trawa (dla koni i mulow). Grupa mogla rozlozyc sie obozem nie w dolinie ale wysoko w gorach skad byla swietna widocznosc na cala okolice.

Byly tez grupy mieszane, niektorzy wojownicy byli pieszo, inni konno. (ang: some were on foot, while others had horses) Podczas wyprawy konie i muly zdobywano na Amerykanach i Meksykanach. Kolejne zdobyte wierzchowce umozliwialy im zamiane zmeczonych koni na swieze. W ten sposob Apacze byli w stanie umknac przed wiekszoszoscia oddzialow kawalerii. Gdy jednak bylo wiele oddzialow scigajacych, wtedy Chiricahua zabijali wierzchowce i kryli sie w wysokich partiach gor. A to z kolei bardzo utrudnialo poscig kawalerzystom. Po opuszczeniu gor, wojownicy ponownie starali sie zdobyc wierzchowce aby szybko przemiescic sie do kolejnego pasma gorskiego, lub skryc sie w Meksyku.

Obszary gorskie grupa wojownikow pokonywala podczas dnia, na otwarte przestrzenie wychodzono nocami. Apacze uwazali ze na rozleglym plaskim obszarze widocznosc byla tak dobra ze wrog mogl juz z daleka ich dostrzec. Bylo to szczegolnie niebezpieczne jesli grupa Apaczow poruszala sie pieszo. Wojownicy mogli poruszac sie dzien i noc. A w skrajnych przypadkach nawet przez kilka dni i nocy. (Palmer Valor: "We traveled for 7 days and nights and then came to a dangerous sport where we had to walk on our toes to be sure that we left no tracks and be sure that we hid all our tracks. This place is a great plain, all open, and if Mexicans had ever found our tracks on it, they could have run us down for sure because we all were on foot.")

W latach 1880-ych aby odroznic wrogich Apaczow od przyjaznych (np. sluzacych jako zwiadowcy armii amerykanskiej) General Crook nakazal aby ci ostatni nosili czerwone opaski. Wojownicy z grupy Geronimo i Chato wykorzystali to w swych kampaniach. Nakladali czerwone opaski i podjezdzali do osadnikow czy gornikow mowiac w lamanej angielszczyznie ze sa dobrymi indianami (ang: friend, good Indian) Po tym jak biali pozwolili im na zblizenie sie, wojownicy otwierali ogien z karabinow i rewolwerow.

Apacze zawdzieczaja swe wysokie notowania nie ze wzgledu na spektakularne zwyciestwa nad wojskami amerykanskimi, bo tych brak, ale na wytrwalosc i nieugetosc w prowadzeniu wojen. Apacze Chiricahua jako ostatni ze wszystkich Indian zlozyli bron. Ponizej troche statystyk.

Czolowe 5 plemion jesli chodzi o ilosc walk z oddzialami armii amerykanskiej:
1. Apacze (Chiricahua, Mescalero, Lipan, Jicarilla, Prerii i Zachodni) - 214
2. Siouxowie (Lakota, Nakota i Dakota) - 98
3. Czejeni (Polnocni i Poludniowi) - 89
4. Komancze - 72
5. Kiowa - 40
Wiekszosc z tych walk to drobne potyczki. Najwieksze bitwy z wojskiem USA
stoczyli Lakota i Dakota Siouxowie, oraz ich sprzymierzency Czejeni. Przy czym
Lakoci kilka razy zmietli z powierzchni ziemi cale oddzialy wojska (np. masakra
Grattana, masakra Fettermana, zwyciestwo w bitwie nad Little Bighorn gdzie
nie ocalal ani jeden zolnierz Generala Custera.) Apacze choc niczego podobnego
nie dokonali, to jednak ta ilosc drobnych walk z wojskiem jest imponujaca.

Czolowe 5 plemion jesli chodzi o ilosc zabitych, rannych i wzietych do niewoli
zolnierzy amerykanskich przypadajacych srednia na jedna bitwe :
1. Nez Perces - 17.5
2. Modocy - 17.25
3. Sioux (Lakota Nakota, i Dakota) - 12.7
4. Utahowie - 10.5
5. Pajuci - 9.25
6. Komancze - 3
7. Apacze (Chiricahua, Mescalero, Lipan, Jicarilla, Prerii i Zachodni) - 2.5
8. Nawahowie - 1

Tak wiec starcia z wojownikami Nez Perces (pol: Przeklute Nosy) wodza Jozefa i Modokami wodza Kapitana Jacka, mimo ze byly nieliczne to byly najkosztowniejsze dla armii USA. Nic wiec dziwnego ze Marek Fiedler zatytulowal swa ksiazke o kampanii wodza Jozefa - "Indianski Napoleon Gor Skalistych."
Bardzo wysoka pozycje zajeli takze Siouxowie prowadzeni przez plejade slynnych wodzow: Szalonego Konia, Czerwona Chmure, Siedzacego Byka, Zabojcy Paunisow i Mala Wrone. Za to starcia Apaczow z oddzialami amerykanskimi, mimo ze wojny byly dlugie a starcia bardzo czeste, charakteryzowaly sie minimalnymi stratami zolnierzy. Jest to nieco rozczarowujace poniewaz Apacze byli lepiej uzbrojeni w bron palna niz inne plemiona.

Tu musze dodac jedna rzecz. Otoz Apacze i Komancze toczyli wiele walk takze z oddzialami hiszpanskimi i meksykanskimi. Za skalpy Apaczow wladze prowoncji Sonora i Chihuahua placily wysokie nagrody pieniezne. Za zaprzestanie wyniszczajacych najazdow wladze niektorych prownicji placily haracz Komanczom i obsypywaly ich wodzow prezentami. Komanzce takze toczyli bardzo czeste walki ze swietnie uzbrojonymi i agresywnymi teksaskimi rangersami. Nie posiadam statystyk dotyczacych plemion zyjacych na wschodzie: Delawerow, Szaunisow (Szewanezow), Seminolow, i groznych Irokezow.

Tutaj jest mapa pokazujaca miejsca bitew Apaczow z wojskami amerykanskimi w latach 1850-1886.

Oddzial kawalerii prowadzony przez zwiadowcow Nawahow i Apaczow
wpadl w zasadzke przygotowana przez wojownikow Apaczow Chiricahua.

~

Zolnierze-Bizony, czyli murzyni kontra Apacze,
ku chwale i bogactwie bialego czlowieka.

Czesc wojsk amerykanskich walczaca z Apaczami po roku 1865 skladala sie z murzynow. O tym w westernach amerykanskich, szczegolnie tych starszych, niestety sie nie wspomina. Otoz po wojnie secesyjnej w latach 1861-65 zniesiono niewolnictwo i utworzono z murzynow 9-ty i 10-ty Pulk Kawalerii i 24-ty i 25-ty Pulk Piechoty. Nastepnie oddzialy te zostaly wyslane na zachod aby walczyc z Indianami (Apaczami, Komanczami, Kiowami, Czejenami i Lakotami). Dla murzynow, z ktorych wielu bylo bylymi niewolnikami, sluzba w wojsku byla duza szansa awansu spolecznego. Jednak oficerami w owych regimentach nadal byli biali.

Duzym plusem "czarnego" zolnierza bylo to ze latwiej niz "bialy" zolnierz znosil niewygody i wielkie upaly panujace na pustyniach Arizony i Nowego Meksyku. Ze wzgledu na ich czarne krecone wlosy, Indianie nazywali ich Zolnierze Bizony (ang: Buffalo Soldiers). Indianie uwazali ich za dzielnych i wytrwalych przeciwnikow.

Tak wiec Amerykanie do walki z Chiricahua po roku 1865 uzyli wiele oddzialow zlozonych z murzynow i prowadzonych przez zwiadowcow indianskich z plemion Papago, Pima i samych Apaczow. Jednym slowem ludzie o ciemnej skorze przelewali krew w walce innymi ludzmi o ciemniej skorze, ku chwale "bladych twarzy.".

~

Bitwa na Przeleczy Apaczow, 1862.
Najbardziej znana i najwieksza bitwa
wojska amerykanskiego z Chiricahua.

Bitwa na Przeleczy Apaczow (ang: Battle of Apache Pass) rozegrala sie w polowie Lipca 1862. Przelecz Apaczow znajduje sie w poludniowo-zachodniej Arizonie. Sama przelecz lezala na ziemiach szczepu Chiricahua, a konkretnie Centralnych Chiricahua, ktorych wodzem byl Cochise.

W USA wtedy toczyla sie wojna secesyjna. Kraj byl podzielony na Polnoc i Poludnie. Stany ktore lezaly na poludniu byly za niewolnictwem i chcialy sie oddzielic od reszty kraju. Gdy czesc wojsk Poludnia najechala Nowy Meksyk, Polnoc odpowiedziala wyslaniem oddzialu 1.800 zolnierzy z sasiedniej Arizony aby ich zatrzymac i rozbic.

Wyslany oddzial byl dowodzony przez Generala Carletona. W strazy przedniej szedl Kapitan Roberts z 116-126 piechurami, 22 kawalerzystami, artylerzystami z 2 haubicami, i taborami skladajacymi sie z 22-26 wozow z zaopatrzeniem (zywnosc, amunicja, srodki medyczne, itd.)

Roberts nie wiedzial czy po drodze natknie sie na wode czy nie. Rozdzielil wiec swoj oddzial na dwie grupy. Na czele 60 piechurow, artylerii i 7 kawalerzystow powoli ruszyl naprzod, w gory, majac nadzieje na znalezienie zrodla. Z tylu zostawil reszte swego ddzialu pod dowodztwem Kapitana Cremony. W sklad tej grupy wchodzily takze tabory.
Gdy Roberts dotarl do Przeleczy Apaczow natknal sie na okolo 500 wojownikow Chiricahua dowodzonych przez wodzow Mangasa Coloradas i Cochise. Byl tu takze mlody wojownik o imieniu Geronimo. Indianie byli dobrze ukryci za skalami i nierownosciami terenu znajdujacymi sie powyzej zrodla wody.

Gdy zolnierze zblizyli sie na odleglosc 50-100 krokow wojownicy otworzyli ogien. Zolnierze odpowiedzieli im ogniem z karabinow. Kapitan Roberts nakazal ostrzelanie pozycji Apaczow z haubic a czesc piechoty rozsypala sie w tyralierke i ruszyla do ataku. Atak zakonczyl sie polowicznym sukcesem, zajeciem opuszczonej stacji dylizansow w ktorej piechurzy znalezli oslone od kul i strzal Apaczow.

W miedzyczasie kapitan Roberts wyslal 6 kawalerzystow aby powiadomili oddzial Kapitana Cremony o ataku Indian. Apacze jednak zaatakowali owych kawalerzystow. Szeregowiec John Teal jechal na koncu i Indianie odcieli go od pozostalych. Wkrotce jego kon zostal trafiony i upadl. Teal skryl sie za wierzchowcem i postanowil drogo sprzedac swe zycie. Uzbrojony w wielostrzalowy karabin i pistolet zaczal strzelac do zblizajacych sie wojownikow. Jedna z kul trafila w piers dobrze zbudowanego Apacza. To z kolei bardzo zdeprywowalo pozostalych napastnikow. Apacze zabrali rannego i znikneli. Jak sie potem okazalo owym rannym byl wodz Mangas Coloradas, w owym czasie bardziej powazany niz sam Cochise. Szeregowiec Teal zdjal siodlo i koc ze swego konia i pomaszerowal w kierunku w ktorym pojechali kawalerzysci.

Gdy tylko kapitan Cremony dowiedzial sie o ataku Apaczow na oddzialek Kapitana Robertsa, ruszyl mu na pomoc. Na Przelecz Apaczow dotarl nastepnego dnia rano. Apacze zajeli stanowiska jak poprzednio, za skalami. Biali ponownie ostrzelali ich z haubic. Chiricahua nie wytrzymali ostrzalu i odskoczyli na bezpieczna odleglosc. Zolnierze wykorzystali sytuacje aby napelnic manierki woda ze zrodla. Nastepnie biali opuscili przelecz i ruszyli w dalsza droge do Nowego Meksyku gdzie mieli nadzieje na spotkanie i rozbicie oddzialu Poludnia.

Dwudniowa bitwa kosztowala oddzialy Robertsa i Cremony tylko 2 zabitych i 2 rannych. Jak na tak dluga bitwe tak minimalne straty bialych sa zaskakujace. Tym bardziej ze Chiricahua byli niezle uzbrojeni w bron palna. Straty Apaczow wielu szacowalo na ponad 60 zabitych. Kapitan Roberts jednak uwazal ze Indianie stracili tylko 9 zabitych i 12 rannych. Carleton w raporcie do Pulkownika Richarda Drum pisal o 10 zabitych wojownikach. Zas angielsko-jezyczna wikipedia podaje ilosc zabitych w tej bitwie na 2 bialych i 63-66 Apaczow (z tego 60 od ognia artylerii) Tak wysokie straty po stronie Apaczow mialy byc spowodowane ogniem artylerii. Wedlug Kapitana Cremony jeden z wodzow Apaczow obecnych w tej bitwie mial potem powiedziec, ze Chiricahua stracili 63 wojownikow od artylerii i 3 od ognia karabinowego. Z kolei wielu Apaczow w XX wieku twierdzi, ze Indianie w ogole nie mieli zabitych w tej bitwie. (David Roberts pisze na str. 38 w Once They Moved Like The Wind : "In the 20th century, Apache descendants swore that not a single warrior had died at Apache Pass.")

David Roberts uwaza ze Geronimo nie byl tak zdecydowanym czlowiekiem jak np. Cochise. Geronimo byl zmienny, miewal humory. Ale takze byl inteligentny, wiedzial jak manipulowac ludzmi, wiedzial jak mowic aby przekonac sluchaczy do swoich racji. Byl nie tylko szamanem, wojownikiem ale takze jakby indianskim politykem. (David Roberts na str. 120 w Once They Moved Like The Wind: "Geronimo , on the other hand, was a fretful, moody man of quicksilver doubts and shifting whims. Crafty, highly inteligent, a born manipulator, he gained a reputation even among warriors devoted to him for not always telling the truth. Geronimo was a worrier, a man torn by dark internal debates; there was a steak of the paranoid in him even before the massacre at Janos. [...] he was a pragmatic opportunist, a talker, a politician.")

Jedni Apacze bali sie Geronimo poniewaz byl on szamanem. Byli jednak tacy ktorzy zartowali sobie z niego, jak na przyklad stary Nana. Wiedzac ze Geronimo jest bardzo podejrzliwy powiedziano mu ze jeden z wojownikow planuje go zabic. Mimo ze wojownik byl jednym z najspokojniejszych i najbardziej pokojowo nastawionych mezczyzn w wiosce to Geronimo unikal go przez kilka tygodni. Takie zachowanie Geronimo bawilo dowcipnisiow. Morris Opler twierdzi ze Geronimo nie znal sie na zartach i ze brakowalo mu poczucia humoru.

Geronimo bywal okrutny w stosunku do jencow. Na przyklad dwie Meksykanki, ktorym udalo sie przezyc niewole u Apaczow, opowiadaly jak zlapanego niedaleko Casas Grandes Amerykanina Geronimo torturowal. Na koniec wbil go na pal. Owe kobiety byly takze swiadkami jak Geronimo torturowal i zabijal innych jencow. (David Roberts pisze na str. 241 w Once They Moved Like The Wind: "The women also swore that on May 14, they had watched as Geronimo mutilated a hapless American he had seized near Casas Grandes before inflicting 'final death by impaling.' Under Geronimo's direction, his men slashed victims with lances or "crushed them to a jelly with heavy rocks.")

.

Natchez.
Natchez, nazywany takze Naiche, byl synem Cochise, zmarlego wodza Centralnych Chiricahua. Po smierci ojca, jego starszy brat Taza mial byc wodzem ale nieoczekiwanie zmarl podczas wizyty w Waszyngtonie. Tak wiec Natchez zostal wodzem.
Natchez uwielbial "wino, kobiety i spiew" i mial wielu przyjaciol. Ale ze wzgledu na beztroskie podejscie do zycia nie cieszyl sie wielkim powazaniem. Z tego powodu Geronimo czesto przejmowal role lidera. Apacze twierdzili ze Natchez byl pod duzym wplywem Geronimo.
Ponad wszystko Natchez byl swietnym wojownikiem. Niektorzy uwazali ze byl jednym z najlepszych wojownikow jaki zyl wsrod Chiricahua Apaczow. Gdyby Natchez byl bialym, napewno zostalby zolnierzem. Kochal kobiety i wojne. Brakowalo mu przebieglosci Geronimo.

Wodz Natchez (Naiche) i usmiechniety Geronimo.
Zdjecie zrobione w 1886 w Forcie Bowie, niedaleko
Przeleczy Apaczow.

.

Chihuahua.
Ten niski mezczyzna byl wodzem Bedonkohe Chiricahua, tego samego z ktorego pochodzil Geronimo. Choc Chihuahua i Geronimo razem wzieli udzial w wielu wyprawach wojennych, to stosunki miedzy nimi nie byly tak doskonale jak miedzy Natchezem i Geronimo. Chihuahua najglosniej protestowal przeciwko roznym nakazom i zakazom wprowadzanych przez bialych w rezerwacie.
Poniewaz Chihuahua mial nieco jasniejsza skore wiec niektorzy nieslusznie twierdzili ze nie byl on pelnej krwi Apaczem. Ponadto Chihuahua znacznie lepiej sie ubieral i dbal o higiene niz jego wspolplemiency, co tez niby mialo byc dowodem na to ze nie jest 100 % Indianinem.
Chihuahua byl nie tylko cieszacym sie szacunkiem wodzem ale i lubianym towarzyszem. Tak jak Natchez uwielbial tance, i tak jak Geronimo byl rozsmakowany w mocnych trunkach. I to do tego stopnia ze byl tym ktory najglosniej protestowal przeciwko zakazowi pedzenia tiswinu, rodzaju mocnego piwa wyrabianego z kukurydzy.

PS.
Chiricahua nie byli jedynymi Indianami z USA ktorzy schronili sie w Meksyku. Kickapoo i Seminole zostali przesiedleni ze wschodu na Terytorium Indianskie. Potem czesc z nich przeniosla sie do sasiedniego Teksasu. Tam jednak mieli sporo klopotow i postanowili opuscic USA i schronic sie w Meksyku. W tym samym mniej wiecej czasie takze grupka Apaczow Lipan przeniosla sie do Meksyku. Poczatkowo ci Indianie toczyli walki z Meksykanami i atakowali Teksas. Potem jednak sie uspokoli i Meksykanie pozwolili im pozostac. Ich potomkowie zyja do dzis w prowincjach Coahuila i Chihuahua. Jednym slowem oni nigdy nie poddali sie Amerykanom.
Ostatnia wzmianka w Meksyku o Komanczach dotyczy roku 1894. Gazety meksykanskie pisaly o niejakim Apache Kid ktory w polnocno-wschodnim Meksyku poprowadzil grupke Komanczow i Apaczow Lipan przeciwko Meksykanom. Jego niewielkie rajdy mialy miejsce osiem lat po poddaniu sie Geronimo. Ci Komancze byli w stanie tak dlugo walczyc tylko dlatego ze nie zajelo sie nimi wojsko amerykanskie. A nie zajelo sie nimi poniewaz owi Indianie nie atakowali obywateli USA.