 Rola poety w dziejach narodu. Jak przekazała nam ją historia literatury, a jaka jest ona dziś?
Poezja jest tą dziedziną sztuki, która w sposób niezwykle silny i bezpośredni oddziałuje na psychikę człowieka, pobudza jego wzruszenia, skłania do przemyśleń, sugeruje określone postawy społeczne, tworzy wzorce osobowe i wzorce zachowań, jednym słowem — ma wielki wpływ na ludzi.
Już od wieków starożytnych zdawano sobie sprawę z wielkiej roli poezji w życiu narodu. Poeci, jej twórcy, byli więc w przeszłości bardzo wysoko cenieni i stawiano im szczególne wymagania moralne i obywatelskie.
W każdej epoce poezja jest wyrazicielką panujących idei i poglądów. Formułuje je w sposób piękny, poetycki, za pomocą środków artystycznych, dzięki czemu są lepiej rozumiane i łatwiej trafiają do przekonania. Poeta staje się ich głosicielem. Poświęca swój talent temu, by tworzoną poezją poprzeć pewne idee, a zaprotestować przeciwko innym.
W literaturze staropolskiej poeta był tym, który po raz pierwszy próbował ukazać człowiekowi piękno świata i uroki życia. Przedstawiciele polskiego humanizmu po raz pierwszy wprowadzili do poezji świat ludzkich przeżyć i uczuć me związanych z religią, ukazali piękno przyrody, radość z uczci¬ wego życia. Kochanowski w swoich „Pieśniach" opiewał uroki i zalety wiejskiego życia, zaś Rej w „Żywocie człowieka poczciwego" rozmaite pożytki i rozkosze z życia ziemiańskiego.
Wiek XVII to czas narastania w Polsce anarchii politycznej. Budzi się wtedy potrzeba zwrócenia uwagi społecznej na zło dziejące się w kraju. Rodzi się poezja patriotyczna, która będzie przez następne wieki stanowiła bardzo ważny, jeżeli nie główny nurt poezji polskiej. Bierze ona na siebie rolę nauczycielki uczuć patriotycznych. Poeta ma uczyć miłości ojczyzny i wskazywać, co dla ojczyzny jest dobre, a co złe.
Tak właśnie rolę poezji pojmował Wacław Potocki, polski poeta XVII wieku. Jego poemat „Wojna chocimska" opisuje bohaterstwo rycerstwa polskiego w przeszłości, dając je za przykład szlachcie współczesnej. W dygresjach zawartych w tym poemacie wskazuje na zniewieściałość polskiej szlachty, zanik dyscypliny, samowolę i brak gorących uczuć patriotycznych. W czasach nasilających się wojen poeta stawał się tym, który nawoływał do powrotu do cnót rycerskich i tworzenia silnej armii zdolnej obronić kraj.
Koniec XVIII wieku to okres niezwykle istotny w dziejach Polski. Nazwano go okresem oświecenia, gdyż głosił idee powszechnej oświaty, podniesienia poziomu umysłowego szlachty,, która decydowała o sprawach kraju, oraz wskazywał na konieczność przeprowadzenia wszechstronnych reform, które zapobiegłyby klęsce utraty niepodległości.
Poeci stają wtedy w jednym szeregu z politykami, publicystami, dramaturgami. Oddają swe pióra w imię „naprawy" kraju. Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki — pisali bajki i satyry, w których ośmieszali wady szlacheckie i wskazywali właściwe drogi postępowania.
Poezja oświeceniowa miała wybitne cechy dydaktyczne. Miała — zgodnie z nakazem epoki — uczyć bawiąc. Poeta był więc tym, który miał nauczać społeczeństwo właściwego stosunku do ojczyzny i do współobywateli. Forma jego wierszy miała być taka, by chętnie je czytano, a więc: zwięzła, epigramatyczna, zabawna, ironiczna, ciekawa. Śmiech, żart, ironię, a nawet szyderstwo uznano za bardzo dobry środek poetycki do walki o realizację idei oświeceniowych. Dlatego tak wiele powstaje wtedy satyr, kpiarskich wierszy okolicznościowych i komedii.
Gdy treść utworów w zbyt jawny sposób dotykała spraw aktualnych lub dotyczących określonych osób na świeczniku ówczesnej władzy, poeta stawał się anonimowy w obawie przed represjami. Czasem, mimo to, dotykały go prześladowania. Poeci oświecenia stali więc w pierwszym szeregu walczących o poprawę Rzeczpospolitej.
Poezja tworzona w czasach niewoli Polski miała rozliczne zadania. Przede wszystkim była orężem w walce o zachowanie tożsamości narodowej. Miała stale przypominać o polskiej tradycji, budzić dumę narodową, zagrzewać do walki z zaborcą, zachęcać do oporu, nieść nadzieję na odzyskanie wolności. Poeta stawał się głosicielem tych wszystkich idei, jego głosem przemawiał cały naród, wskutek niewoli pozbawiony możliwości wyrażania swych uczuć i poglądów.
Do roli wieszcza i duchowego przewodnika narodu wyniosła poetę literatura okresu romantyzmu. W Wielkiej improwizacji Mickiewicz utożsamia się z narodem. Mówi o sobie: „Nazywam się Milijon - bo za milijony kocham i cierpię katusze". Poeta brał na siebie winy i cierpienia wszystkich współrodaków. Czuł się wyniesiony ponad przeciętność. Swój dar poetycki uważał za powód do nieśmiertelności, równał się więc w swoich siłach i możliwościach z Bogiem, a nawet wynosił ponad niego. Miał świadomość ogromnych możliwości oddziaływania na ludzi poprzez dzieła poetyckie. Wierzył, że jeśli on w swych wierszach wypowie jakąś opinię, np. porówna Boga do cara, to stanie się ona opinią milionów ludzi i to nie tylko współczesnych mu, ale także przyszłych pokoleń.
Poeta był wieszczem, przywódcą ludzkich dusz i umysłów. Tak sam o sobie myślał i tak myśleli o nim jego czytelnicy. Ludzie w sposób bezpośredni wiązali wydarzenia polityczne z wymową patriotyczną dzieł poetyckich. W czasie powstania listopadowego powszechne stało sie powiedzenie: „słowo stało się ciałem, a Wallenrod Belwederem". ,,Konrad Wallenrod" to poemat Mickiewicza, w którym poeta wyraził pogląd, ze każdy czyn, nawet zły i niemoralny, jest dopuszczalny, jeśli służy walce o wolność ojczyzny. Uważano, ze myśl ta stała się dla powstańców hasłem do walki.
Po upadku powstania, w czasach carskiego terroru i na emigracji poeta zawsze czuł się wyrazicielem nastrojów, marzeń i pragnień współrodaków. Większość utworów poetyckich powstałych w pierwszej połowie XIX wieku wyrosła z przekonania poetów o ich narodowym, patriotycznym powołaniu.
Poezja popowstaniowa wyrażała rozpacz po poniesionej klęsce, tęsknotę do kraju, skargi na los pielgrzymów i tułaczy. Wiersze Mickiewicza, Słowackiego, Norwida odbijały dokładnie uczucia, myśli i nadzieje polskiej Wielkiej Emigracji.
Kiedy upadło także następne powstanie niepodległościowe, w 1863 roku, społeczeństwo doszło do wniosku, ze do niepodległości trzeba dążyć nie poprzez walkę zbrojną, lecz przez wszechstronny rozwój kraju i wzmocnienie jego gospodarki oraz pełne wykorzystanie sił całego społeczeństwa do podniesienia poziomu materialnego i kulturalnego kraju.
W tym pozytywistycznym działaniu poezja przyjęła rolę tej, która miała budzić sumienie narodu, wzruszać go i w przejmującej formie ukazywać to, co jest do zrobienia. Taką właśnie rolę spełniała wówczas poezja Marii Konopnickiej. W swych prostych, śpiewnych wierszach poetka ukazywała dolę ludzi najuboższych, nędzę wsi polskiej, ciężką dolę dziecka. Zwracała się do czytelników z retorycznymi pytaniami: czy tak powinno być? czy można mieć czyste sumienie, gdy tak się dzieje? W wierszu , Jaś nie doczekał" jako puentę formułuje takie pytanie wprost:
,,0 bracia, czy w nas nie ma winy, Że słonka Jaś me doczekał?"
W „Rocie" przekazuje Konopnicka społeczeństwu tekst ślubowania. „Rota" stała się pieśnią narodową o wielkiej sile emocjonalnej. Każdy kto ją śpiewał, sam czy w ludzkiej gromadzie, przysięgał, ze „do ostatniej kropli z żył" bronić będzie polskości, „ducha narodu". Pieśń ta na równi z hymnem narodowym niosła w czasach niewoli poczucie wolności, odrębności narodowej, dumy z własnego kraju, własnej kultury i tradycji. Podtrzymywała na duchu i utwierdzała w polskości.
Literatura polskiego pozytywizmu, w tym także poezja, miała wyraźne cechy użytkowe, służebne. Zachęcała do pracy społecznej, niesienia oświaty na wieś, walki z zacofaniem i ciemnotą. Poeta, podobnie jak nowelista czy powieściopisarz tych czasów, był szermierzem tych idei w służbie narodu.
Od służebnej i dydaktycznej roli poezji odcięli się stanowczo poeci epoki następnej, Młodej Polski. Teoretyk tego kierunku, Stanisław Przybyszewski, określił poetę jako oderwanego od życia twórcę, który tylko wtedy może stworzyć dzieła prawdziwie artystyczne, jeśli odrzuci jakiekolwiek nakazy społeczne, a twórczość swoją potraktuje jako efekt nadprzyrodzonych, danych mu „z góry" łask. Poezja miała wyrażać „absolut duszy" twórcy. Poeta nie tylko miał być wolny od wszelkich nacisków z zewnątrz, ale także obojętny na przyszłą reakcję swego czytelnika. Pisał „sobie a muzom".
W praktyce bardzo bogata poezja liryczna powstała w tym okresie odbijała nastroje pesymizmu, smutku i nostalgii. Czasem szydziła tez z filistra, tj. z człowieka zamożnego, ograniczonego umysłowo i pielęgnującego drobnomieszczańskie obyczaje i zasady moralne.
Mimo swych teoretycznych założeń poeci młodopolscy też byli wyrazicielami życia, które ich otaczało, bo przecież inaczej być nie mogło. Poezja, podobnie jak każda sztuka, rodzi się ze społecznych doznań i przeżyć twórcy i czy chce on tego, czy nie, wyraża czas, w którym powstaje.
Po I wojnie światowej poezja stanęła wobec nowych wyzwań i potrzeb człowieka. Poeci, którzy przeżyli wojnę i okres okupacji próbowali dać wyraz swoim przeżyciom, dać świadectwo czasom apokalipsy. Niektórzy, jak np. Tadeusz Różewicz, próbowali w poezji odbudować zachwiany w tych strasznych czasach kanon wartości moralnych. Pytali w swych wierszach, czy człowiek równy jest zwierzęciu, i co zrobić, by znów uwierzyć w dobro, w mądrość, sprawiedliwość i ludzką solidarność.
Tacy poeci jak Grochowiak, Miłosz, Herbert czy Szymborska, podnosili w swoich wierszach najistotniejsze problemy ludzkiej egzystencji. Próbowali dać współczesnemu człowiekowi, zagubionemu w chaosie obecnego świata, wskazówkę, w którą stronę ma iść, jak żyć, co uznać za najważniejsze, w co wierzyć.
Liryczny poeta-ksiądz, Jan Twardowski, w swoich pięknych, prostych wierszach ukazuje, jaką pomocą i ostoją w dzisiejszych czasach może być dla człowieka wiara w Boga. Czesław Miłosz w krótkim wierszu pt. „Dar" uczy znajdowania szczęścia w drobnych, ulotnych chwilach, w spokoju, w przyrodzie, w krajobrazie.
W dzisiejszych czasach rola poezji i poetów zmalała. Tomiki współcześnie pisanych wierszy osiągają niewielkie nakłady. Rzadko tez drukuje się wiersze w popularnych, wielonakładowych czasopismach. Mało jest publicznych dyskusji o poezji. Jeśli są, ograniczają się do środowisk literackich. Poezja przestała być przewodniczką całego narodu, stała się dziedziną intymnych wzruszeń indywidualnych czytelników.
Do ograniczonego odbioru poezji współczesnej przyczynia się także ich nowoczesna forma, dość trudna dla przeciętnego czytelnika.
Wśród młodego pokolenia poezja także nie ma tak szerokiego oddźwięku, jak to niegdyś bywało. Nie znaczy to jednak, ze młodzież jest wobec poezji obojętna. Wielu młodych ją czyta, a nawet chętnie uczy się ulubionych wierszy na pamięć.
Obecnie poeci mają możliwość oddziaływania na odbiorców nie tylko słowem drukowanym, lecz także poprzez poetyckie audycje radiowe i programy telewizyjne, taśmy magnetofono we i wideo z nagraniami poetyckimi itd. Popularna jest tzw. „poezja śpiewana". Wiele współczesnych pieśni i piosenek ma bardzo piękne, poetyckie teksty. Tą drogą także poezja wkracza do świadomości młodego pokolenia.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
