 Odbicie motywów antycznych w literaturze polskiej
Nazwą ,,antyk" określamy kulturę starożytnych Greków i Rzymian. Kultura ta, na którą składała się m.in. filozofia, rzeźba, literatura i teatr, wytworzyła dzieła, stanowiące dla wszystkich następnych pokoleń wzory piękna, harmonii i doskonałości. Bywa określana jako kultura „klasyczna", od łacińskiego słowa „classicus", oznaczającego: „wzorowy, bezbłędny, idealny, mogący być wzorem do nauczania w szkole".
Zdobycze kultury antycznej stały się kanonem, do którego sięgali jak do podręcznika twórcy wszystkich dziedzin sztuki nowożytnej, w tym także pisarze i poeci. Zapożyczano formy wierszy: oda, sielanka, epos, pieśń, tren — te wszystkie formy poetyckie pochodzą z antyku. Przenoszono tez z twórczości antycznej porównania, metaforykę, zasady rytmizowania wiersza.
Źródłem, z którego czerpią do dziś pisarze motywy i tematy, jest grecka i rzymska mitologia. Narody te stworzyły niezwykle bogaty zbiór baśni i opowiadań o bogach i bohaterach. Według religii starożytnych Greków, bogowie zamieszkiwali na górze Olimp. Ich wzajemne stosunki, a także kontakty ze śmiertelnymi ludźmi, stawały się tematem wielu mitów, które przyswojone przez narody nowożytne powracały wielokrotnie jako temat utworów lub inspiracje do ich napisania.
W starożytnej Grecji powstał i rozwinął się teatr, a w związku z tym tam napisano pierwsze sztuki teatralne, określając zasady dramaturgii, które obowiązywały przez wiele następnych wieków. Wymagały one trzech jedności: czasu, miejsca i akcji. Określały też, ze na scenie nie może być równocześnie więcej niż trzech aktorów, a akcja dramatu ma przebiegać tak, by widz po zakończeniu przedstawienia czuł się wewnętrznie wzbogacony, odczuł „katharsis". tzn. wyzwolenie, oczyszczenie.
Polskie odrodzenie rozwinęło się w oparciu o kulturę antyczną. Jego nazwa zawierała w sobie tę treść, ze oto „odradza się" kultura starożytna. Twórczość Homera i Sofoklesa oraz poezje Horacego, Wergiliusza i Owidiusza stały się wzorem do naśladowania. Im bardziej poeta zbliżał się do tego wzoru, tym wyższą wartość miały jego dzieła. Oryginalność mniej była ceniona.
Jan Kochanowski, największy poeta polskiego odrodzenia, był zarówno tłumaczem wierszy poetów starożytnych, jak tez wykorzystywał motywy antyczne we własnej, oryginalnej twórczości. We fraszce „Na lipę" pisze, ze ceni ją „jako szczep najpłodniejszy w hesperyjskim sadzie", w „Do gór i lasów" występuje bożek wodny Proteus, a w „Do fraszek" — grecka bogini szczęścia Fortuna i mitologiczna Ariadna, która pomogła Tezeuszowi wydostać się z Labiryntu. Sam mówiąc o sobie, stwierdza, że „wdarł się na skałę pięknej Kaliopy" — muzy greckiej poezji. W „Pieśni świętojańskiej o Sobótce" zaludnia polskie lasy postaciami mitologicznymi. Pod melodię pastuszka, który „gra w piszczałkę proste pieśni" zapożyczeni z greckiej mitologii „faunowie skaczą leśni".
Zapożyczył tez Kochanowski z literatury starożytnej formę trenów, by wyrazić swój ból i żal po śmierci córeczki Urszulki. Juz na wstępie, w trenie pierwszym, poleca się opiece Apollina, greckiego boga sztuki i piękna oraz jego muzom. Swoje cierpienia porównuje do cierpień Niobe i Orfeusza, którzy podobnie jak on stracili najbliższych. Jest tez w trenach wymieniony antyczny Hades, jako królestwo zmarłych, i Charon, który przewozi dusze do niego, i Persefona — królowa ciemności i podziemi.
Z ,,Iliady" zaczerpnął tez Kochanowski temat do swej jedynej tragedii pt. „Odprawa posłów greckich". Napisał ją zgodnie z zasadami tragedii antycznej. Krótki fragment dzieła Homera stał się dla pisarza tłem do wyrażenia oceny aktualnych, polskich spraw, nawiązania do sytuacji politycznej w Polsce w XVI wieku.
Stworzona przez starożytność zasada trzech jedności w teatrze, przestrzegana przez Kochanowskiego, obowiązywała także w bogatej twórczości dramatycznej okresu oświecenia. Takie utwory, jak: „Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza czy „Fircyk w zalotach" Franciszka Zabłockiego zawierały jak najbardziej aktualną, polską treść i przedstawiały współczesnych polskich bohaterów, lecz zachowywały klasyczną formę dramatu antycznego.
W Polsce dopiero teatr romantyczny zerwał, i to radykalnie, z kanonem trzech jedności, tworząc teatr oparty na zupełnie innych zasadach dramaturgicznych.
W okresie romantyzmu pisarze także wielokrotnie podejmowali tematy zaczerpnięte z antyku. Słowacki napisał wiersz pt. „Grób Agamemnona". Stojąc przed tym grobem, poeta wspomina bohaterstwo żołnierzy spartańskich, którzy polegli broniąc Termopil. Podziwia ich męstwo i oddanie dla ojczyzny. Marzy, by Polacy potrafili też tak dzielnie walczyć o swoją niepodległość.
Cały nurt w polskiej literaturze opiewający taką właśnie postawę, polegającą na poświęceniu się dla ojczyzny az do oddania życia za jej wolność, nazywamy do dziś „nurtem tyrtejskim". Nazwa ta pochodzi od nazwiska greckiego poety Tyrteusza, z VII wieku p.n.e., który pisał głównie pieśni wojen ne, zagrzewające Spartan do walki z nieprzyjacielem.
Podobnie mówimy o „prometeizmie" pewnych bohaterów utworów literackich, którzy poświęcają się w imię wyższych celów. W pewnym sensie biorą oni wzór z mitycznego Prometeusza, który wykradł bogom ogień i dał go człowiekowi, za co bogowie okrutnie go ukarali. Bohaterowie prometejscy, tacy np. jak Konrad z III części „Dziadów", cierpią „za miliony" i pragną poświęcić się dla dobra ogółu. W naszych, polskich warunkach było to zawsze poświęcanie się w imię idei patriotycznych, odzyskania przez Polskę niepodległości.
Norwid, trzeci z wielkich poetów romantycznych, w wielu swoich utworach sięga do tematów antycznych. Wystarczy wymienić tytuły: „Coś ty Atenom zrobił Sokratesie", „Ad leones", „Promethidion". W wierszu „Bema pamięci żałobny rapsod" zastosował Norwid typowy dla eposów Homera układ metryczny — heksametr. Zestawiając odpowiednio głoski akcentowane i meakcentowane osiągnął taką samą melodyjność i rytmiczność wiersza, jakie są w „Iliadzie".
W bardzo dużym stopniu czerpali z antyku pisarze polskiego sentymentalizmu, który poprzedzał romantyzm. Ten nurt literacki doprowadził do doskonałości zaczerpniętą ze starożytności formę sielanki. Wprawdzie juz wcześniej, bo w wieku XVII, pisał sielanki Szymon Szymonowie, a nawet uważa się, ze prototypem sielanki polskiej była „Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego, ale sielanki klasyczne wprowadzili do literatury polskiej Franciszek Karpiński i Dionizy Kniaźnin — przedstawiciele polskiego sentymentalizmu.
Wzorowali się om na bukolikach Wergiliusza i Horacego oraz utworach greckiego poety Teokryta. Bohaterowie polskich sielanek nosili starożytne imiona greckie: Laura, Chloe, Filon, Horacy. Na tle wyidealizowanej przyrody, podobnej do tej, jaką przedstawiano w starożytnej Arkadii, kramie szczęśliwości, pasterze paśli owce, śpiewali pieśni i wyznawali sobie uczucia miłosne. Najlepszym przykładem takiej sielanki jest , .Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego. Do dziś jest ona śpiewana i znajduje się w repertuarze zespołu pieśni i tańca , .Mazowsze".
Nawiązuje także do kultury antycznej wielu poetów okresu międzywojennego, a także współczesnych. Wiersze podejmujące tematy antyczne nie stanowią jakiegoś osobnego nurtu. Jest ich bardzo wiele. Nie ma wprost poety, w którego twórczości antyk nie znalazłby odbicia w mniejszym lub większym stopniu.
Często jakiś motyw z literatury starożytnej lub mitologii zestawiany jest ze współczesnością i ta konfrontacja pozwala poecie wyciągnąć pewne wnioski dotyczące otaczającego świata. I tak np. w wierszu pt. ,,Odys" Staff porównuje wędrówki bohatera ,,Odysei" do ludzkiego życia, pełnego niebezpieczeństw i zasadzek. Gałczyński w poemacie ,,Niobe", patrząc na rzeźbę Praksytelesa, mówi o bólu i cierpieniu wszystkich matek i wszystkich ludzi.
Niektóre motywy i postacie antyczne stały się symbolami wyrażającymi odwieczne, niezmienne uczucia i myśli. Niobe skamieniała na widok śmierci swych synów jest symbolem macierzyńskiego cierpienia. Symbolem tragicznego wzlotu ponad szarą codzienność jest Ikar. Syzyf, syzyfowa praca — to symbol nieustającego, nadaremnego trudu. Taki tytuł, „Syzyfowe prace", nadał Stefan Żeromski swojej powieści, wyrażając w ten sposób nadaremność wysiłków zaborcy w rusyfikacji polskiej młodzieży. Bogini Wenus jest symbolem piękna kobiecego i miłości, Labirynt — sytuacji bez wyjścia, koń trojański — podstępnej przebiegłości, Fortuna — dostatków i zamożności, Nike — zwycięstwa itd.
Symbole te pojawiały się wielokrotnie w różnych epokach i u różnych pisarzy. Za każdym razem są one nieco inaczej interpretowane, służą innym, oryginalnym myślom twórcy. Zawsze jednak w podstawowym sensie wyrażają te idee, które miały w starożytności.
I tak np. mit Ikara znalazł odbicie w noweli Iwaszkiewicza pt. ,,Ikar". Pisarz nie mówi w niej o synu Dedala. Przedstawia młodego, współczesnego chłopca. Zaczytany, z myślami w chmurach, wpada pod karetkę gestapo i zostaje z ulicy zabrany przez Niemców.
Taką postać ma polski Ikar z czasów okupacji
„Ikar" to także tytuł wiersza Grochowiaka. Poeta podejmuje w nim dyskusję z tradycyjnym pojmowaniem tego symbolu. Ikarowi przeciwstawia spracowaną kobietę pochyloną nad ba¬lią z praniem. Co jest ważniejsze, co piękniejsze — zdaje się pytać — romantyczny wzlot Ikara czy ta ciężka, codzienna praca ludzka?
W czasach współczesnych, po 1945 roku, nastąpił bardzo silny powrót do antyku. Możemy nawet mówić o „modzie na antyk". Inspiracja antykiem stała się ważnym elementem twórczości wielu wybitnych poetów, m.in. Gałczyńskiego, Staffa, Jastruna, Grochowiaka, Herberta, Iwaszkiewicza, Miłosza.
Poetą szczególnie zafascynowanym antykiem jest Zbigniew Herbert. Tytuły niektórych jego wierszy o tematyce antycznej to: „Apollo i Marsjasz", „Przypowieść o królu Midasie", „Dlaczego klasycy?", „Nike, która się waha". Nawiązanie do motywów antycznych pozwala poprzez porównanie i kontrast do czasów współczesnych wyrazić swoją opinię o tamtych czasach i o obecnych. Herbert uważa, ze obecnie zatracone zostało piękno, umiar i harmonia cechujące kulturę antyczną.
Zadziwiająca jest żywotność antyku, jego nieprzemijająca aktualność. Wynika ona z tego, ze starożytni stworzyli system wartości uniwersalnych, które zawsze i wszędzie pozostaną aktualne, mimo upływu wieków i tak ogromnych zmian na świecie.
Kultura antyczna wyraziła wszystkie najważniejsze problemy ludzkiej egzystencji: dążenia życiowe, uczucia miłości, patriotyzmu, rolę marzeń w życiu, nieuchronność przemijania, śmierci, zależność między ludźmi itd. Zawarła niebywałe bogactwo myśli, spostrzeżeń i prawd o naturze ludzkiej i losach człowieka. Wszystkie ludzkie sprawy i uczucia zostały pokazane obiektywnie, ponadczasowo. Były one aktualne przez wszystkie wieki i pozostają aktualne do dziś.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
