 Pisarze polscy w walce o „naprawą" Rzeczpospolitej
Od połowy XIV do połowy XV wieku królowie polscy dawali szlachcie różnorodne przywileje. Były to szczególne ulgi i prawa, które miały moc ustawy. Ukoronowaniem ich stał się przywilej „Nihil novi" nadany w 1505 roku, który określił, że nic nie można postanowić w kraju bez zgody szlachty. W rezultacie stała się ona stanem korzystającym ze szczególnych ułatwień w życiu gospodarczym. Decydowała też o wszystkich sprawach politycznych, gospodarczych i społecznych w kraju.
Zwiększenie się uprawnień szlachty szło w parze z ograniczaniem władzy króla i nieskutecznością sejmu, gdyż każda ustawa, nawet najkorzystniejsza dla kraju, lecz naruszająca interes szlachty, mogła być zawetowana. Stało się to z czasem źródłem bardzo trudnych do usunięcia wad ustrojowych Rzecz-pospolitej i dużej samowoli szlachty jako stanu najbardziej uprzywilejowanego i wyniesionego ponad wszystkie inne.
W Polsce od XV do końca XVIII wieku pisarze, politycy i myśliciele występowali z programami „naprawy" sytuacji politycznej i społecznej w kraju.
Jednym z pierwszych dzieł poświęconych tej sprawie był „Memoriał w sprawie uporządkowanie Rzeczypospolitej" napisany przez Jana Ostroroga, żyjącego w drugiej połowie XV wieku, prekursora polskiego humanizmu. Był on człowiekiem wykształconym, miał doktorat z prawa, był polskim posłem do Rzymu.
W swoim ,,Memoriale" domagał się uniezależnienia władzy świeckiej od kościelnej. Uważał, ze konieczne jest wzmocnienie władzy króla. Opracował zasady uporządkowania państwa przez zreformowanie skarbu, wojska i sądownictwa. Jego poglądy na sprawy społeczne nosiły cechy zbliżającego się humanizmu. Doceniał wolność człowieka, prawo jego wyboru do układania sobie własnego życia.
Najwybitniejszym pisarzem politycznym XVI wieku był Andrzej Frycz Modrzewski. Był wybitnym publicystą, moralistą i politykiem. Dwa najważniejsze jego dzieła to: ,,0 karze za mężobójstwo" i ,,0 poprawie Rzeczypospolitej". W swoich propozycjach reformatorskich stał na stanowisku gorliwego chrześcijanina. Pisał, ze właśnie wiara chrześcijańska nakazuje sprawiedliwość społeczną, miłość bliźniego. Surowo potępiał krzywdę dziejącą się niższym stanom, np. to, ze mieszczanie nie mogli nabywać ziemi, a chłopi, związani pańszczyzną z gospodarstwem ziemskim swego pana, byli właściwie jego niewolnikami. Szczególnie oburzała go niesprawiedliwość sądów, które za takie samo przewinienie, np. za mężobójstwo, człowieka prostego stanu skazywały na śmierć, a szlachcica zaledwie na grzywnę.
Modrzewski kładł nacisk na konieczność podniesienia moralności społeczeństwa, uszlachetnienia obyczajów. Widział też, ze wielką rolę może odegrać w tym oświata, toteż sprawom reformy oświaty poświęcił cały rozdział w swym traktacie. Nakazywał wychowanie skromne, surowe i oparte na obiektywnej wiedzy.
Drugim wybitnym pisarzem ,,złotego wieku", tj. wieku XVI, był Piotr Skarga. Był księdzem, utalentowanym kaznodzieją i pisarzem. W roku 1597 wydał ,,Kazania sejmowe". Jest to zbiór kazań pięknie napisanych, zgodnie z zasadami sztuki retorycznej. Autor nawołuje w nich do przebudowy państwa i wskazuje na niedomagania polityczne kraju. Skarga był wyrazicielem poglądów duchowieństwa. Nawoływał do zniesienia sejmu i oddania całej władzy w ręce króla. Był więc zwolennikiem władzy absolutnej.
Jego poglądy i propozycje reformatorskie były mało realne w sytuacji Polski XVI-wiecznej, jako zbyt radykalne i nietolerancyjne. Wartość jego kazań polega więc nie tyle na ich praktycznej przydatności w tamtych czasach, co na doskonałej formie literackiej. Skarga mówi bardzo sugestywnie, obrazowo i wzruszająco. Jego ,,Kazania" miały niezwykłą siłę oddziaływania. Umiejętnie posługiwał się porównaniem, symbolem, metaforą. Porównywał np. ojczyznę do tonącego statku i wykazywał, ze tylko głupi zabiega wtedy o swoje tłumoczki zamiast ratować cały statek. Dlatego „Kazania sejmowe" Skargi częściej zaliczane są do literatury pięknej niż do politycznej.
Wiek XVII pogłębił problemy polityczne kraju. Stan szlachecki coraz silniej różnicował się. Na jednym biegunie tworzyło się bardzo bogate, wpływowe i samowolne możnowładztwo, na drugim uboga, szaraczkowa i zagrodowa szlachta. Władza królewska była słaba, mieszczaństwo podporządkowane szlachcie, chłop pozostawał w pańszczyźnianej niewoli, a kraj pustoszyły wojny.
Najwybitniejszym pisarzem i poetą tej epoki, zwanej epoką baroku, był Wacław Potocki. Był pisarzem niezwykle płodnym. Pozostawił po sobie setki wierszy, poematów, powieści poetyckich. Nie wszystkie mają jednakowo wysoką wartość literacką i poznawczą.
Najważniejszym poematem w jego dorobku jest ,,Wojna chocimska", powstała w 1670 roku. Opisując bohaterstwo rycerstwa polskiego sprzed 50 lat, wytykał współczesnej mu szlachcie zanik cnót rycerskich, zniewieściałość i brak miłości ojczyzny. Uważał, ze słabość wojsk Rzeczpospolitej i zanik wojennych umiejętności u szlachty są główną przyczyną słabości Polski i jej niestabilności politycznej.
Jego wiersz „Nierządem Polska stoi" poddaje ostrej krytyce nieprzestrzeganie przez szlachtę praw obowiązujących w kraju. Im szlachcic był bardziej możny, tym częściej i bardziej bezkarnie mógł łamać obowiązujące prawa. Tytuł wiersza Potockiego stał się w następnych latach popularnym zawołaniem wszystkich tych, którzy próbowali, przemawiając w sejmie lub pisząc memoriały, przyczynić się do „naprawy" Rzeczpospolitej.
Szczególne nasilenie wystąpień w sprawach „naprawy" kraju charakteryzuje połowę XVIII wieku. Czasy rządów saskich doprowadziły kraj do granic ruiny i upadku. Panował chaos polityczny, prawa nie były przestrzegane, władza królewska nie miała większego znaczenia, a rody magnackie paktowały z mocarstwami ościennymi, mając tylko na względzie własny interes. Polska stała się krajem słabym i rozbitym.
Literatura polskiego oświecenia, jak żadna inna, podjęła szeroko zakrojoną działalność „naprawczą". Brali w niej udział zarówno twórcy literatury pięknej, np. Krasicki czy Naruszewicz, jak tez pisarze polityczni: Staszic, Kołłątaj, Jezierski.
Pisarze starali się pokazać i ośmieszyć wady szlacheckie: pijaństwo, nieuctwo, snobizm, brak orientacji politycznej.
Ignacy Krasicki ukazuje wady społeczne w swoich satyrach. W jednej z nich, pt. „Pijaństwo", przedstawia wielkie rozpowszechnienie się tego nałogu wśród szlachty. Bohater tej satyry w rozmowie potępia pijaństwo i podkreśla jego fatalne skutki, ale gdy przestaje mówić na ten temat, sam idzie napić się wódki. W „Żonie modnej" piętnuje poeta snobizm kobiet, które cenią tylko to, co zagraniczne, i zmuszają swych mężów do poważnych wydatków na modne łaszki. W satyrze „Do króla" ukazuje krótkowzroczność i głupotę tych, którzy wiecznie mają do króla jakieś pretensje, tak że nawet oczywiste jego zalety w ich oczach wydają się wadami.
Adam Naruszewicz w satyrze „Chudy literat" ukazuje ciemnotę i tępotę szlachty. Stwierdza, że szlachta nic nie czyta, nie ma żadnych głębszych zainteresowań, nie kupuje książek. Jeśli juz coś kupi — to kalendarz, w którym podaje się terminy prac polowych oraz horoskopy i przepowiednie. W swej ciemnocie jest zadufana i pewna siebie. Im kto głupszy — ten lepiej sądzi sam o sobie.
Szeroki program „naprawy" Rzeczpospolitej zgłaszali w swoich dziełach, programach i memoriałach pisarze okresu Sejmu Czteroletniego. Najwybitniejszym z nich był Stanisław Staszic. W swoich dziełach: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" i „Przestrogi dla Polski" zawarł pełny i rozumny program przebudowy ustroju Polski. Wychodząc z głęboko patriotycznej postawy, widząc niechybny upadek Polski, żąda Staszic zrównania praw szlachty i mieszczaństwa, poprawy doli chłopa, odebrania panom prawa sądzenia chłopów oraz zamiany pańszczyzny na czynsz. W sprawach politycznych widzi konieczność zreformowania sejmu, wzmocnienia władzy królewskiej, zwiększenia zasobów skarbu państwa, stworzenia silnej 100-tysięcznej armii.
Zgodnie z zasadami oświecenia widzi tez potrzebę reformy szkolnictwa. Powinno ono uczyć nauk ścisłych, potrzebnych praktycznie w życiu, a także kształtować postawy moralne i obywatelskie u młodzieży, szczególnie szlacheckiej, która w przyszłości będzie rządzić krajem.
Podobnie słuszne i mądre były poglądy i próby reformatorskie Hugo Kołłątaja. W swoim dziele pt. „Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka" uzasadnia konieczność wprowadzenia reform, ich zasady i cel. Wobec zakusów państw ościennych na niepodległość Polski jedyne wyjście widział w takim przekształceniu jej ustroju, by kraj mógł szybko odzyskać siłę gospodarczą i militarną. Jego dzieło było konkretne. Podawał nawet gotowe projekty ustaw, które potem w dużym stopniu wykorzystano przy formułowaniu Konstytucji 3 maja.
Staszic i Kołłątaj to wybitni politycy i pisarze. Ich dzieła prócz wartości treściowych odznaczają się wysokim kunsztem literackim, są konkretne, a przy tym przejmujące, przekonujące. Dyktowała je gorąca miłość do ojczyzny i obawa o jej przeszłość.
Walka o „naprawę" Rzeczpospolitej zdominowała życie społeczne i kulturalne pod koniec XVIII wieku. Włączył się do niej tez teatr. Założony przez Wojciecha Bogusławskiego Teatr Narodowy wystawiał sztuki o wymowie politycznej, w których piętnowano przywary i wady szlachty; ośmieszano je, a wskazywano jako wzór postawy reformatorskie.
Do takich sztuk należała komedia Juliana Ursyna Niemcewicza pt. „Powrót posła". Jej bohater, Starosta Gadulski, prezentuje wszystkie wady sarmackiej szlachty. Przeciwstawiony jest mu Podkomorzy, człowiek szlachetny, rozsądny i postępowy. Starcie tych dwóch postaw pozwalało ukazać całą głupotę i szkodliwość poglądów stronnictwa zachowawczego. Sztuka stała się wydarzeniem politycznym. Odniosła niebywały sukces. Teksty wypowiadane przez Podkomorzego wywoływały huragan braw, a słowa Starosty kwitowano gwizdami. Na przedstawieniu był też król Stanisław August, któremu widownia po skończonym spektaklu zgotowała gorącą owację.
Przedstawienie stało się faktem politycznym, o którym mówiła cała ówczesna Warszawa.
Podobną rolę odgrywały i inne sztuki ośmieszające i piętnujące wady społeczne, np. „Fircyk w zalotach" i „Sarmatyzm" Franciszka Zabłockiego. W tej ostatniej bardzo żywo i z temperamentem scenicznym przedstawił Zabłocki staropolskie typy, prezentujące wszystkie przywary związane z pojęciem sarmatyzmu: pychę stanową, bezmyślność, nieuctwo, upór, pieniactwo, ograniczoność do własnych, wąsko pojętych spraw i interesów.
Toczona przez wieki walka pisarzy polskich o „naprawę" Rzeczpospolitej nie przyniosła należytych skutków. Można szlachta nie chciała słuchać oczywistych argumentów i rozsądnych programów reformatorskich. Kraj pogłębiał się z każdym dziesiątkiem lat w coraz większej anarchii, która skończyła się tragicznie. W 1795 roku ostatni, trzeci rozbiór położył kres istnieniu Polski jako niepodległego kraju. Ziemie nasze podzielili między siebie trzej zaborcy i na 123 lata, aż do 1918 roku, Polska zniknęła z mapy Europy.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
