 Dramat polskiego emigranta dawniej i dziś. Omów ten problem w oparciu o poznane dzieła literackie
Pewien dziennikarz, który zwiedził cały świat, powiedział w wywiadzie telewizyjnym, że w każdym kraju, w którym był, spotykał Polaków. Są oni na wszystkich kontynentach, pod kołem polarnym i w amazońskiej dżungli, w wielkich miastach obu Ameryk i w australijskim buszu.
Na rozproszenie Polaków po całym świecie wpłynęły dzieje naszego kraju. Warunki historyczne sprawiły, że przez ostatnie 200 lat z Polski co kilkanaście lat wypływały fale emigracji.
Były dwie główne przyczyny, że Polacy wyjeżdżali z kraju: prześladowania polityczne oraz poszukiwanie pracy i lepszego bytu.
Emigracja polityczna rozpoczęła się po rozbiorach, gdy Polska utraciła niepodległość. Uczestnicy powstania kościuszkowskiego, a także aktywni działacze Sejmu Czteroletniego uchodzili z kraju w nadziei, ze za granicą będą mogli wydatniej działać na rzecz oswobodzenia ojczyzny.
Pierwszym utworem emigracyjnym, który zapisał się w dziejach polskich, była pieśń Legionów Polskich, które we Włoszech formował Jarosław Dąbrowski. Jeden z ich przywódców, Józef Wybicki, napisał w 1797 roku tekst tej pieśni, zaczynający się od słów: .Jeszcze Polska nie umarła...". Pieśń ta niosła nadzieję i wiarę w odzyskanie niepodległości, podnosiła na duchu. Bardzo szybko spopularyzowała się także w kraju i z czasem stała się hymnem narodowym.
Polska rzeczywiście „nie umarła". Działalność konspiracyjna i wzmagający się coraz bardziej opór przeciw zaborcy doprowadziły do wybuchu powstania w 1830 roku. Po jego upadku znów z kraju wypłynęła masa uchodźców na zachód Europy. Była to tzw. Wielka Emigracja. Objęła ona nie tylko uczestników powstania i jego przywódców, lecz także wielu działaczy politycznych i społecznych, którzy zdali sobie sprawę, ze tworzenie pod zaborem, w warunkach narodowego terroru, będzie niemożliwe.
Ośrodkiem polskiej emigracji stał się Paryż. Rozwinęła się tu ożywiona działalność. Powstawały różne organizacje, wydawano polską prasę. Poprzez emisariuszy utrzymywano kontakt z krajem. Toczyły się gorące dyskusje, spory, polemiki.
Na emigracji tworzyli wielcy pisarze doby romantyzmu: Mickiewicz, Słowacki, Norwid. Tu komponował Chopin.
W Prologu do ,,Pana Tadeusza" Mickiewicz z niechęcią pisał o swarach i sporach „na paryskim bruku". Postanowił napisać swój poemat, by zapomnieć o wygnaniu, by z hałaśliwej, bolesnej współczesności przenieść swoją „duszę utęsknioną" do kraju lat dziecinnych, w przeszłość.
Większość utworów powstałych na emigracji przesycona jest głęboką tęsknotą za ojczyzną, troską o jej losy, współczuciem dla rodaków pozostających w niewoli. W III części „Dziadów", które powstały w Dreźnie wiosną 1832 roku, Mickiewicz próbował wskazać na przyczyny upadku powstania i niejako tłumaczył się, dlaczego romantyczna poezja, która zagrzewała młodych do powstania, nie zdołała jednak doprowadzić ich do zwycięstwa.
Ten sam problem pojawia się w czołowym dramacie Słowackiego pt. „Kordian", wydanym w Paryżu w 1834 roku. Główny bohater podejmuje samotną próbę zabicia cara, ale jako wrażliwy poeta nie jest zdolny do morderstwa. W ostatniej chwili pada zemdlony u drzwi carskiej sypialni.
Dramat Wielkiej Emigracji był wielostronny. Z jednej strony był to dramat uchodźców, którzy bardzo tęsknili za krajem i za bliskimi, którzy w nim pozostali. Często czuli się źle w obcym otoczeniu. Rządy krajów, w których emigranci pozostawali, dość czujnie patrzyły na ich działalność, bojąc się rewolucyjnych wpływów na własne społeczeństwo.
Z drugiej strony był to dramat Polski. Emigracja była dla kraju jakby osłabiającym upuszczeniem krwi z żył. Opuszczali bowiem kraj ludzie najwartościowsi, mądrzy, dzielni, zdolni, buntowniczy. Osłabiało to społeczeństwo i napełniało rozgoryczeniem i pesymizmem.
Na obczyźnie twórcze siły tych najcenniejszych społecznie jednostek często marnowały się. Niektórzy popadali w rozpacz, nostalgię. Byli pełni negacji i pretensji do całego świata. Swą sytuację uważali za wygnanie, banicję. Dręczyła ich niemoc, narzucona bierność. Ileż mogliby zrobić dobrego dla ojczyzny, gdyby w kraju istniały do tego odpowiednie warunki.
Tułali się więc po obcych krajach, wiedząc, że nigdy więcej do kraju juz nie powrócą. Poeci tęsknotę i bolesną nostalgię wyrażali w wierszach. Mickiewicz najpiękniej dał wyraz tym uczuciom w Inwokacji do „Pana Tadeusza", a także w „Sonetach krymskich". Słowacki smutek bezdomnego, błądzącego po świecie pielgrzyma wyraził m.in. w wierszach „Rozłączenie" i „Hymn o zachodzie słońca". Ten piękny, liryczny wiersz jest bolesną skargą do Boga na samotność i zagubienie w świecie. Tęsknota za ojczyzną łączyła się u Słowackiego z tęsknotą za matką, którą bardzo kochał, a która pozostawała w kraju.
Motyw pielgrzymstwa pojawia się wielokrotnie w literaturze emigracyjnej. Pielgrzymem nazywa siebie podmiot liryczny w „Sonetach krymskich", tak tez określa się Słowacki w „Hymnie". Wiersz „Pielgrzym" napisał także Norwid. W 1832 roku Mickiewicz wydał pisane poetycką prozą „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego". Przypisywał Polsce i jej emigracyjnym emisariuszom rolę mesjanistyczną. Porównywał rozbiory do męki Chrystusa, a polskich emigrantów uważał za głosicieli idei wolności i walki z wszelkim despotyzmem. Mieli oni spełniać wielką, ogólnoświatową rolę apostołów wolności.
Po 33 latach nowy zryw wolnościowy Polaków w 1863 roku znów zakończył się klęską. Wywołał nową falę emigracji. W odróżnieniu od poprzedniej zwano ją „młodą emigracją". Przyczyny jej były podobne jak poprzedniej. Uczestnicy powstania chronili się za granicą przed represjami zaborcy. W tym też czasie, pod koniec XIX wieku zaznaczyła się pierwsza, potężna fala emigracji zarobkowej. Jej przyczyny były natury ekonomicznej. Uwłaszczenie chłopów wprowadzone w 1864 roku dla bardzo wielu stało się w praktyce wywłaszczeniem. Małe, biedne gospodarstwa chłopskie często bankrutowały w obliczu długów, jakie na nich ciążyły. Pojawiła się liczna grupa chłopów bezrolnych i bez środków do życia. Takiego właśnie chłopa opisała Konopnicka w wierszu ,,Wolny najmita". Nie miał on nic, miał tylko wolność, z którą mógł zrobić, co chciał. Ci właśnie ludzie w ostateczności decydowali się na wyjazd „w świat" znęceni perspektywą otrzymania ziemi i lepszego życia. Celem ich emigracji była głównie Ameryka Północna.
W tej emigracji duzy udział mieli górale z Podhala, ubogiego i przeludnionego regionu Polski. W popularnej piosence śpiewali z rozpaczą i goryczą: ,,I góry porzucić trzeba dla chleba, panie, dla chleba".
Obraz tej emigracji ukazał Sienkiewicz w noweli ,,Za chlebem". Chłopi polscy byli ciemni, prości, często nie umieli pisać i czytać. Przeważnie nigdy nigdzie nie wyjeżdżali ze swej wioski, toteż podjęcie podróży przez ocean stanowiło dla nich ogromny stres i silne przeżycie psychiczne. Wielu rzeczy nie rozumieli, budziły więc ich strach, przerażenie. Czuli się samotni, bez oparcia.
W nowej ojczyźnie przeżywali wiele dramatycznych chwil, zanim dorobili się jakiejś stabilizacji. Nie znali języka, tęsknili uporczywie za krajem, wszystko wokół było inne, obce, często wrogie. Czekała ich ciężka, mordercza praca, choroby, samotność wśród obcych, niebezpieczeństwa grożące pionierom.
Czasem nie dochodzili nigdy do stabilizacji, niezdolni nigdzie, poza własnym krajem, poczuć się ,,u siebie". Przykładem emigranta, który tułał się po świecie przez wiele lat, jest Skawiński, bohater noweli Sienkiewicza pt. „Latarnik". Był on uczestnikiem powstania listopadowego. Los zagnał go do Stanów Zjednoczonych. Tu walczył dzielnie przez wiele lat, potem próbował różnych prac i zawodów, ale pech sprawiał, ze nigdzie nie mógł się zadomowić i wciąż wędrował z miejsca na miejsce. Choć mijały lata, wciąż tęsknił do kraju. Gdy otrzymał wydanie „Pana Tadeusza", tekst tak bardzo wzruszył go i rozpalił jego tęsknotę do rodzinnych stron, ze zapomniał o całym świecie, także o zapaleniu latarni morskiej, na której pracował.
Mogłoby się wydawać, że odzyskanie niepodległości w 1918 roku położy kres polskiemu wychodźstwu. Niestety, w 21 lat potem wybuchła II wojna światowa. Po obronnej walce w 1939 roku znów Polacy musieli emigrować, uciekając przed represjami niemieckimi.
Wielu polskich lotników znalazło się wtedy w Anglii. Zostali oni włączeni do angielskich sił powietrznych i walnie przyczynili się do obrony Anglii przed agresją Niemiec. Książka Arkadego Fiedlera pt. „Dywizjon 303" utrwaliła pamięć ich bohaterstwa, odwagi, brawury, talentów wojskowych.
Z terenów wschodnich, zajętych przez wojska sowieckie, znów masa Polaków została pognana w głąb Rosji. Ta emigracja, głównie przymusowa, sprawiła, że dziś tylu Polaków żyje na Syberii, w Kazachstanie i innych rejonach Rosji. Losy tej emigracji były bardzo ciężkie. Wielu przeszło przez sowieckie więzienia i łagry, co tak wstrząsająco opisał Gustaw Herling--Grudziński w swej książce pt. „Inny świat".
Po zwycięstwie nad Niemcami, w 1945 roku, w Polsce nastały czasy rządów totalitarnych. Ograniczały one swobody twórcze, prześladowały tych, którzy nie godzili się iść ściśle wytyczoną drogą. I znów w wielu przypadkach pisarze i poeci decydowali się na emigrację z kraju, legalną lub nie, w imię swobody twórczej i osobistej.
Do takich emigrantów należy m.in. Czesław Miłosz, wielki polski poeta odznaczony w 1980 roku literacką Nagrodą Nobla. On i podobni jemu przeżywali odwieczny dramat polskiego emigranta: tęsknotę za krajem, poczucie obcości, konieczność zachowania łączności z krajem. W eseju pt. „Zniewolony umysł" wyjaśnił przyczyny swojej emigranckiej decyzji. Pozostając wiele lat za granicą pisze swoje poezje wyłącznie po polsku. W wierszu pt. ,,Moja wierna mowo" wyznaje, jak bardzo stara się, by mimo długich lat odcięcia od żywej mowy polskiej zachować piękną poetycką polszczyznę.
Dramat emigracyjnych pisarzy powojennych polegał na tym, że przez wiele lat pisali po polsku nie mając nadziei, że będą przez swych rodaków czytani. Ich twórczość była w kraju na indeksie, o czym decydował sam fakt, ze pozostawali na emigracji, a nie to, jaką miała wartość artystyczną czy patriotyczną. Toteż do 1980 roku poezje Czesława Miłosza były w Polsce prawie nieznane. Dopiero przyznanie mu Nagrody Nobla otworzyło dla niego rynek czytelniczy w Polsce.
Postacią tragiczną polskiej emigracji lat 50-tych był Marek Hłasko. W czasie pobytu w Paryżu wydał dwie nowele zatrzymane w kraju przez cenzurę. Za to „przestępstwo" utracił na zawsze prawo powrotu do kraju. Obcy w tamtym środowisku, krytyczny w stosunku do tego, co się działo w kraju, błąkał się po świecie, próbował różnych zawodów, coraz mniej pisał, coraz więcej pił i pogrążał się w emigracyjnej nostalgii. W 1969 roku, mając zaledwie 35 lat, prawdopodobnie popełnił samobójstwo. Przedwczesna śmierć tego oryginalnego pisarza wyraża najlepiej dramat polskich emigrantów, ich częstą niemożność życia w warunkach poza krajem.
W marcu 1968 roku przez Polskę przeszła fala strajków i demonstracji. Rozpoczęli je studenci. Potem ogarnęły one szerokie kręgi społeczeństwa, w tym inteligencję i środowiska twórcze. Po zdławieniu tych ruchów, z kraju w obawie przed represjami wyjechało wielu zasłużonych dla polskiej kultury pisarzy i intelektualistów pochodzenia żydowskiego, gdyż represje nabrały charakteru antysemickiego.
Ostatnia fala emigracji objęła Polskę w latach 80-tych. Jej przyczyny były rozliczne i skomplikowane. Wyjeżdżano głównie z przyczyn politycznych, z rozczarowania i rozgoryczenia stanem wojennym. Inni wyjeżdżali dla uzyskania lepszej pracy, pełnego wykorzystania swoich możliwości zawodowych.
Emigracja ta była dla kraju wielkim złem, ciężką chorobą społeczną. Wyjeżdżali głównie ludzie młodzi, wykształceni, rzutcy, odważni, często wybitni naukowcy, pisarze i specjaliści z różnych dziedzin. Było to oczywiste osłabienie naszego życia narodowego. Za granicą są oni w większości cenionymi fachowcami wysokiej klasy, pełnymi twórczej inicjatywy.
Na zakończenie należałoby wyrazić nadzieję, że nasza przyszła historia ukształtuje się tak, by Polacy nie musieli wreszcie, po 200 latach, szukać pracy, chleba i wolności poza granicami własnego kraju, by znajdowali je tu, w swojej ojczyźnie, by swoje siły i zdolności mogli zużywać na pomnażanie jej sił i międzynarodowego prestiżu.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
