RAJ

Nie ma znaczenia, czy raj rzeczywiście istniał. Znaczenie ma to, że we wszystkich kulturach istniało silnie zakorzenione jego wyobrażenie i niemal wszystkie ogrody na świecie są próbą stworzenia enklawy spokoju, harmonii, piękna i miejscem cieczki od brutalnej rzeczywistości.

Staroperskie słowo pairidaeza z którego wywodzi się słowo paradise oznacza ogród otoczony murem. Wedłu Biblii raj został stworzony przez Boga (który był pierwszym projektantem) w Edenie, krainie położonej w Mezopotamii lub pólnocno-zachodniej Persji i wypływała w nim rzeka dzieląca go na cztery części odnogami o nazwach: Piszon, Gichon, Chiddekel (Tygrys) i Eufrat. Według legendy rzekami tymi płynęła woda, wino, miód i mleko. W otaczającym ogród murze była zwrócona na wschód brama, której strzegł „z ognistym mieczem w dłoni” archanioł Uriel.

Mapa świata z klasztoru benedyktynów, Ebstorf

Prawdopodobnie wcześniejszy od wyobrażeń raju był mit Złotego Wieku, zgodnie z którym w czasach panowania boga Kronosa ludzie żyli w pokoju i dobrobycie, a ziemia dostarczała im wszelkiego pożywienia - musieli więc żyć w cudownym ogrodzie, którego wizję stworzył w 1530 r. Lucas Cranach starszy.

Zanim jednak tradycje żydowSka, chrześcijańska, a przede wszystkim muzułmańska stworzyły w późnym średniowieczu ogrody na obraz i podobieństwo biblijnego raju, już ok. 2000 r. pne powstały pierwsze ogrody egipskie.

OGRODY STAROŻYTNEGO EGIPTU

EGIPSKI OGRÓD PRZYDOMOWY

Egipski ogród przydomowy znamy z modelu zachowanego w grobowcu kanclerza Menhutohepa II Meketre. Malowidła ścienne zachowane w grobowcach przedstawiają przydomowe, ogrodzone murem ogrody składające się z sadzawek z rybami i ptactwem wodnym, warzywnikami, winnicami i szpalerami drzew.

Najstarszy i najsłynniejszy plan tzw. ogrodu Sennufera przedstawia istniejący w zachodnich Tebach w czasach XVIII dynastii ogród przylegający do domu mieszkalnego, składający się z symetrycznie względem głównej osi rozłożonych basenów, szpalerów drzew i winnicy.

Model domu kanclerza z grobowca Meketre, 2000 pne

Ogród Sennufera, Teby zachodnie, ok. 1410 pne (XVII dynastia

Malowidło z grobowca Nabmuna, Teby, 1400 r. pne

Grobowiec Ipuy, Deir el-Madinah, 1250 pne

Rekonstrukcja ogrodu przed domem egipskim z czasów XVIII dynastii

Rozkwit sztuki ogrodowej przypada na lata 1550 - 1080 pne, a z czasów Ramzesa III (1183-1152) zachowały się informacje o ponad pięciuset ogrodach starożytnego Egiptu.

Na temat egipskich ogrodów przyświątynnych wiemy niewiele, chociaż można przypuszczać, że w tak wielkich założeniach jak położony nad brzegiem Nilu Karnak, w którym były dwa wielkie święte jeziora przynajmniej otoczenie tych zbiorników oraz alei sfinksów tworzyły szpalery drzew. Możliwe również, że w części gęsto zabudowanych terenów świątynnych urządzano ogrody dostarczające owoców składanych w ofierze bóstwom i zmarłym.

W stosunkowo niewielkiej świątyni Mentuhotepa II w Deir-el-Bahari zachowały się ślady ogrodu na głównym dziedzińcu i obsadzonej figowcami alei procesyjnej.

Szczyt rozwoju ogrodów egipskich przypada na okres od XVI do XI w. pne., a z czasów Ramzesa II pozostały świadectwa ponad 500 założeń ogrodowych.

OGRODY MEZOPOTAMII

BABILOŃSKIE OGRODY WISZĄCE

Niewiele wiadomo o ogrodach starożytnej Mezopotamii, gdzie powstała unikalna koncepcja tzw. ogrodów wiszących, które nie są mitem, ale śladem bardzo konkretnej konstrukcji ogrodów realizowanych w tamtejszym gorącym, niemal pustynnym klimacie.

Należące do siedmiu cudów świata „wiszące ogrody Semiramidy” przypisywane są asyryjskiej królowej Schamuramat (IX/VIII w. pne), ale zbudowane zostały prawdopodobnie przez Nabuchodonozora II w Babilonie w pierwszej połowie VI w. pne. w sąsiedztwie słynnej drogi procesyjnej i bramy Ishtar. Na podstawie ruin i płaskorzeźb można odtworzyć ich zasadę konstrukcyjną, która bogatą roślinność umieszczała na wspartych na kolumnadach, nawadnianych akweduktami tarasach dających dodatkowe schronienie przez palącym słońcem.

OGRODY STAROŻYTNEJ GRECJI

Wyrocznia Zeusa w Dodonie ze świętym dębem (V/IV w. pne)
/oczywiście współcześnie rosnące drzewko nie może mieć ok. 2500 lat.../

Frederic Leighton, Ogród Hesperyd, 1892

Kolumnada palestry w greckiej Olimpii

Cała europejska kultura aż do czasów modernizmu wywodzi się w jakimś stopniu ze starożytnej Grecji, zapewne więc i ogrody późniejszych epok mają podobne źródło, jednak Grecy, czciciele lasów, oliwnych gajów i ich opiekuńczego ducha Pana nie stworzyli sztuki ogrodowej na miarę ich wielkiej architektury. Grecka polis była kamiennym, zatłoczonym na dzisiejszą miarę miastem, a schronienia przed słońcem szukano w cieniu specjalnie w tym celu budowanych, przekrytych kolumnad zwanych stoa, służących spotkaniom, rozmowom i podziwianiu gromadzonych tam rzeźb i malowideł. Zapewne jakieś ogrody tworzyli mieszkający poza miastem rolnicy, ale były to raczej uprawne poletka niż ogrody we współczesnym rozumieniu.

O ogrodach mitycznej wyspy Scherii wspomina w VIII w. Homer. W 387 r. pne istniał uprawny gaj oliwny w Akademii Platońskiej, wyrosły z sadzonek hodowanych przy Erechtejonie (co wskazuje na jego kultowy charakter), wiadomo również, że bezpośrednie otoczenie Hefajsteionu nad ateńską Agorą było obsadzone mirtem i granatami hodowanymi w wykutych w skale w donicach.

Nie można zaliczyć do sztuki ogrodowej świętych gajów (np. gaj dębowy w Dodonie), ponieważ gaje takie były wprawdzie otaczane kultem i opieką, ale nie były uprawami, lecz zadrzewieniami naturalnymi.

Pięknym mitem jest położony na zachodnim krańcu świata (w Maroku?) ogród nimf Hesperyd, sad pełen jabłoni rodzących złote jabłka.

Nikłe ślady greckich ogrodów odnaleźć można w malowidłach z położonego koło Heraklionu (Kreta) i pochodzącego z okresu minojskiego Amnisos (u góry). Istnieje również piękny fresk odkryty w Akrotiri, mieście zburzonym przez wybuch wulkanu na Therze ok. 1600 r. pne, ale nie ma pewności, czy przedstawia on ogród czy pejzaż naturalny. Jednorodność kwiatów wskazywałaby na fragment ogrodu.

Fresk z Akrotiri, ok. 1600 r. pne

GRECKI GIMNAZJON I PALESTRA

Mimo to wpływ greków na sztukę ogrodów był ogromny, ponieważ stworzyli oni perystyl - domowy wewnętrzny dziedziniec, w którym zazwyczaj urządzano niewielki ogród, gimnazjon – zespół obiektów przeznaczonych do ćwiczeń gimnastycznych i należącą do niego palestrę – szkołę zapaśniczą i bokserską, której teren otaczano murem i kolumnadą. Tak zamknięta przestrzeń była podstawą rozwiniętego w czasach rzymskich domowego ogrodu perystylowego i publicznego portyku.

Ponieważ pierwsze igrzyska w Olimpii odbyły się w 776 r. pne można zakładać, że formy gimnazjonu i palestry były w tym okresie już ukształtowane.

OGRODY STAROŻYTNEJ PERSJI

Współczesny hotel urządzony w karawanseraju

Karawanseraj Maranjab, Isfahan, Iran / Poniżej staw sąsiadującego z zajazdem

W historii ogrodów funkcjonuje pogląd, że już za Achemenidów (559-331 pne) powstawały w Persji ogrody zwane "rajskimi", nie ma jednak na to żadnych materialnych dowodów. Autor opisu ogrodu pałacu w Sardes, grecki historyk Ksenofont (432-353 pne) był najemnym żołnierzem perskiego satrapy Cyrusa Młodszego i przebył wraz z tysiącami innych najemników długą drogę powrotną do Grecji. Dla żołnierza przemierzającego spalone słońcem krainy każda, nawet niewielka oaza zieleni musiała wydawać się "rajem", ale pojęcie raju w znaczeniu "ogrody Edenu" pojawiło się w późniejszych tekstach starohebrajskich (chociaż na jego ukształtowanie mogła mieć wpływ ogrodowa sztuka Babilonu).

Mimo, iż w dawnych stolicach perskich - Pasargady czy Persepolis duże założenia pałacowe uzupełniane były ogrodami, nie ma podstaw do twierdzenia, że pierwsi Persowie wypracowali odrębną formę ogrodu o cechach tak charakterystycznych, jak asyryjskie "ogrody wiszące".

Jedynymi historycznie wiarygodnymi ogrodami starożytnej Persji są ogrody przy karawanserajach.

KARAWANSERAJE

Karawanseraje to zajazdy dla podróżnych budowane na polecenie Dariusza I (521-496 pne) przy głównych szlakach handlowych. Miały najczęściej formę czworokątnych budowli z otoczonym podcieniami dziedzińcem, na którym uprawiano (w gruncie lub donicach) drzewa i krzewy. Często jednak ogrody takie tworzono obok budynku, szczególnie jeśli należały do nich dające ochłodę małe stawy i sadzawki.

Pasargady - pozostałości ogrodu przed pałacem Cyrusa Wielkiego nie wskazują na istnienie ścisłej, geometrycznej, a tym bardziej osiowej koncepcji "ogrodu perskiego".

PERSKIE OGRODY PAŁACOWE

Źródła podają, że Cyrus II (559-529) prawnie uregulował uprawę drzew owocowych oraz tworzenie „szkółek sadowniczych” przy szkołach wychowujących dzieci władców imperium. Nie wiadomo jednak, jak wyglądało to w praktyce.

Zachowane ślady pałacu tego władcy w Pasargady wskazują na istnienie w bezpośrednim otoczeniu pałacu ogrodu otoczonego kanałem wodnym.

Ponieważ zachowały się również ślady budowanych na pustyni ogromnych, wielokilometrowych kanałów żeglugowych łączących np. zigguraty w Eridu i Ur, można przypuszczać, że obiekty te otaczano również założeniami ogrodowymi.

OGRODY STAROŻYTNEGO RZYMU

Rzymski dom (domus) był przywilejem ludzi zamożnych (plebs mieszkał w tandetnych insulach), miał układ dośrodkowy i tworzył do zespół pomieszczeń otwartych na dziedziniec „atrium”, którego centrum zajmował basen zbierający deszczówkę spływającą przez otwór w dachu. Czysto użytkowy, otoczony murem ogród znajdował się za domem i dostępny był przez tablinium, reprezentacyjne pomieszczenie służące za „biuro” właściciela.

Z czasem, pod wpływem greckich wzorów domus powiększony został o drugi, przeznaczonych dla rodziny właściciela zespół pomieszczeń z perystylem - dziedzińcem otoczonym przekrytą kolumnadą. Na tym sąsiadującym z triclinium (jadalnia) dziedzińcu urządzano ozdobiony rzeźbami ogród, w którego centrum znajdował się basen lub fontanna. Ogród użytkowy w domach bogatych znajdował się również na tyłach, otoczony był murem, a czasami również drugim perystylem.

W cesarskim Rzymie Tyberiusza wielkie, otoczone portykiem ogrody (porticus) udostępniano publiczności, ale pierwszymi ogrodami publicznymi we współczesnym znaczeniu były ogrody otaczające termy – wielkie założenia kąpielowe, które oprócz funkcji higienicznych spełniały rolę parków i ośrodków sportowych, ponieważ w ich sąsiedztwie urządzano place gier i ćwiczeń na wzór greckich gimnazjonów.

Za przykłady mogą służyć Horti Sallustiani i Porticus Liviae.

Najbogatsi Rzymianie tworzyli rezydencje, które miały dwojaki charakter.

Przykładem pierwszego jest bardzo rozbudowany, ale tworzący spójną całość kompleks obiektów zawierający trzy otoczone portykiem dziedzińce ogrodowe.

Przykładem drugiego jest Villa Hadriana, cesarska rezydencja w Tivoli składająca się z wielu obiektów i różnorodnym programie (w tym ogrodów) zlokalizowanych na ogromnym terenie o charakterze parkowym. Zwraca uwagę fakt, że o ile przestrzeń między poszczególnymi obiektami wypełnia dość swobodnie zaprojektowana, otoczona zielenią komunikacja, to dwa obiekty, które można nazwać ogrodami w ścisłym znaczeniu stanowią zamknięte całości realizujące schemat otoczonego perystylem ogrodu domowego. Jest to stoa poikile, oryginalnie otoczona portykiem wysokości ok. 10 m, oraz Canopus – naśladujący egipski wzór kanał wodny, otoczony kolumnadą i dodatkowo ścianami rosnących zboczach wzniesienia drzew.

OGRODY ŚREDNIOWIECZA

Hortus contemplationis - wirydarz średniowiecznego klasztoru

Ogród botaniczny w Leiden - typowy hortus catalogi

HORTUS CONCLUSUS

W średniowieczu wykształciła się forma ogrodu zamkniętego zwanego hortus conclusus, ale jest to pojęcie szerokie obejmujące trzy zupełnie odrębne rodzaje ogrodów charakteryzujących się jedną wspólną cechą - murem odcinającym ogród od świata zewnętrznego.
Najwcześniejszą formą ogrodu zamkniętego był ogród kontemplacyjny (hortus contemplationis), którego przykładem jest klasztorny wirydarz.

Hortus catalogi to obraz porządku świata i zbudowany był z geometrycznych kwater mieszczących wszystkie znane rodzaje roślin. Przedstawiał on chrześcijańską wizję świata jako kompletnego, uporządkowanego systemu, z czasem przekształcił się w ściśle ziołowy hortus medicus, a następnie służył za wzór pierwszym ogrodom botanicznym. Ogrody tego typu powstawały przede wszystkim w grodach średniowiecznych i były wyrazem mentalności ówczesnego mieszczaństwa.

Zamkowy ogród zabawowy (hortus ludi) przeznaczony był do całkowicie świeckich uciech; komponowany bez geometrycznego rygoru składał się z otoczonej drzewami i krzewami łąki kwietnej, której centrum często zajmowała fontanna lub rzeźba.

Ogród miłości, ok. 1450

OGRODY ISLAMSKIE

Generalife to najstarszy zachowany ogród mauretański,
zbudowany dla emirów Grenady w latach 1302–1324.

Używane powszechnie określenie ogrody perskie, odnoszące się w rzeczywistości do ogrodów tworzonych od Hiszpanii do Indii pod wpływem islamu (w odmianach arabskiej, tureckiej i mongolskiej) obejmuje zjawiska tak różne, jak Alhambra w Granadzie (1232-1273, do XIV w.), połączony z nią mauretański Generalife (zbudowany w XIII w. i przebudowany na początku XIV w.) czy Taj Mahal (1631-48), a nawet Alcazar w Sewilli rozbudowany w latach 1350-69.

Podobno od czasu arabskiego najazdu na Persję w VII w. schemat ogrodów perskich stosowany był w ogrodach islamskich, chociaż nie wiadomo, jak ten perski schemat wyglądał. Bardziej prawdopodobne jest, że islam, jako najmłodsza religia monoteistyczna, obiecująca wiernym nagrodę w postaci życia wiecznego w ogrodowym raju, a jednocześnie zakazująca przedstawiania w sztuce istot żywych, a więc przyznająca szczególne miejsce motywom abstrakcyjnym, sprzyjał wypracowaniu czytelnego, abstrakcyjnego i geometrycznego obrazu najlepszego ze światów, czyli raju – ogrodu podzielonego na cztery części (cztery kwatery) wypływającymi z jednego źródła (centralna fontanna) rzekami (cztery kanały), którymi płynęły woda, mleko, wino i miód.

Ten podstawowy schemat to charbagh, którego najdoskonalszym przykładem jest Taj Mahal.

Ponieważ przez wieki islam i chrześcijaństwo spotykały się i ścierały wywierając wzajemny wpływ, trudno dzisiaj ustalić dokładnie źródło poszczególnych symbolicznych elementów ogrodów muzułmańskich i chrześcijańskich.

OGRODY DALEKIEGO WSCHODU

STYL PAŁACOWY HAN/QIN

Historia ogrodów chińskich sięga granic prehistorii, ale pierwsze znane nam ogrody powstały w okresie dynastii Han (206 pne - 220 ne), kiedy to powstały ogrody w stylu pałacowym - skomplikowane założenia architektoniczne, w których każdy z budynków służył innemu celowi: muzykowaniu, obserwacji ptaków, zabawie ze zwierzętami itp. W tym okresie powstała również sztuka bonsai - hodowli karłowatych drzew i krzewów, a ogrody poddane były rygorystycznemu formowaniu.

STYL PAŁACOWO-KRAJOBRAZOWY SUI

Za czasów cesarza Yangdi z dynastii Sui 581-618) znaczenia zaczęło nabierać zainteresowanie nieujarzmioną i bezkresną naturą z jej najbardziej malowniczymi elementami - w ogrodach budowano kanały, stawy i sztuczne jeziora, uwzględniając przy projektowaniu otwierające się na okolicę, wspaniałe widoki. Ten styl określa się jako pałacowy styl krajobrazowy Sui.

Luoyang Park z czasów dynastii Sui

OKRES TANG I SONG

Za panowania dynastii Tang i Song (618-1279) Chiny wzbogacone dzięki znacznemu rozwojowi handlu jedwabiem rozwinęły styl ogrodów inspirowany malarstwem pejzażowym. Istota stylu polegała nie na naśladowaniu naturalnego pejzażu, ale na tworzeniu ogrodów realizujących stworzony przez malarzy pejzażystów idealny obraz natury traktowanej jako "sceneria symboliczna". Dzięki rosnącemu bogactwu Chin możliwe było tworzenie dużych założeń, ale i niewielkich, starannie dopracowanych ogrodów zakładanych przez artystów, jak np. poetę i malarza Wang Wei (700-760).

Pejzaż Wang-Wei

OKRES MING I QUING

W okresach Ming i Quing (1368-1644-1911) w dalszym ciągu doskonalono formułę ogrodu krajobrazowego, coraz silniej wiążącego sztukę ogrodową z literaturą i malarstwem. W okresie Quing, w prowincji Yangzhou powstawały prywatne ogrody jako oddzielne założenia nie związane z domem właściciela (zwykle bogatego kupca lub wysokiego urzędnika), ale organizowaniu przyjęć, wypoczynkowi lub uprawianiu poezji.

Główny budynek przeznaczony do przyjmowania gości miał formę lokalizowanej nad brzegiem stawu hali otwartej ze wszystkich stron dla umożliwienia podziwiania piękna krajobrazu.

Ten typ ogrodów tworzonych od połowy XVII wieku wpłynął istotnie na rozwój europejskiego ogrodu angielskiego, który czasami określano pogardliwie jako pretensjonalną "chińszczyznę".

Ogród Yangzhou

Japoński ogród wywodzi się od ogrodu chińskiego, ale sztuka ta w Japonii miała szczególny charakter wiedzy tajemnej. Wydane w 1446 r. "Ilustracje do projektowania krajobrazu" zawierają przykazanie dla adepta ogrodnictwa, aby nigdy nie pokazywał podręcznika postronnym i zachował swoją wiedzę w tajemnicy.

Źródłem sztuki projektowania ogrodów wschodnich jest związana z buddyjską religią skłonność do kontemplacji natury i umiejętność czerpania z niej specyficznej wiedzy o porządku świata. Ma ona jednak i praktyczne podstawy. Japonia od dawna jest przeludnionym, górzystym krajem o bardzo surowej przyrodzie (obecnie przy wielkości porównywalnej z Polską ma 130 milionów mieszkańców). Takie warunki sprzyjają traktowaniu natury z jednej strony jako bezlitosnego żywiołu, z drugiej zaś jako szczególnego daru niebios, którego urodę należy docenić i pielęgnować.

OGRODY NARA/HEIAN

Już w Nara, które było kopią stolicy chińskiej, cesarski pałac otoczony był szeregiem niewielkich ogrodów. Chińskie ogrody były również wzorami ogrodów powstających w okresie Heian, gdy stolicę przeniesiono do Kyoto - Byodo-in (1052).

OKRES KAMAKURA - STYL SHOIN

Zmiany pojawiły sie w okresie Kamakura (1185–1333), gdy zerwano stosunki z Chinami, a stolicę przeniesiono do Kamakura, siedziby szoguna Minamoto. Wykształcił się wówczas architektoniczny styl Shoin, charakteryzujący się asymetrią, małymi podziałami, abstrakcjonizmem w symbolice. Okres ten jest o tyle ważny, że zapoczątkował w całej sztuce japońskiej, a więc i w sztuce ogrodów proces uwalniania jej od wątków literackich i bezpośrednich wpływów malarstwa przedstawiającego. To właśnie dzięki temu procesowi sztuka japońska stała się atrakcyjna dla europejskich artystów XIX-wieku, poszukujących nowego języka dla pogrążonej w historycznych cytatach sztuki europejskiej.

Ogród japoński oglądany przez ażurową ścianę w stylu shoin

OGRODY MUROMACHI

W okresie Muromachi powstała koncepcja ogrodu inspirowanego monochromatycznym malarstwem atramentowym, zmierzająca do oszczędności środków formalnych, wykorzystania zasady kontrastu i złudzeń optycznych w celu osiągnięcia wrażenia zwiększenia przestrzeni. Ten styl nazywamy tsukiyama, a jego przykładami są ogrody: Saiho-ji (1339), Tenryu-ji (1343), Ogród Złotego Pawilonu Kinkaku-ji (1397), Ogród Srebrnego Pawilonu Ginkaku-ji (1484).

W XVI w., po zburzeniu w wyniku wojny Kyoto i skrajnym ograniczeniu środków, jakimi dysponowały świątynie, wypracowano nowy, oszczędny styl karesansui - suchego ogrodu służącego wyłącznie medytacji, zbudowanego z kamieni i symbolizującego wodę żwiru.

Daisen-in (1509-1513), Ryoan-ji, Ryogen-in (1502)

OGRODY HERBACIANE

Wykształcona w epoce Muromachi ceremonia herbaty stworzyła nową formę otaczającego pawilon herbaciany niewielkiego ogrodu (lub części ogrodu większego) chaniwa, którego zadaniem było odgrodzenie pawilonu od otaczającego go świata i stworzenie atmosfery sprzyjającej spokojnemu rytuałowi przygotowania i spożywania napoju. Typowymi elementami tych ogrodów były, oprócz lekkiego pawilonu, kamienne schody wejściowe, kamienne latarnie i staw, symbol oczyszczenia.

Ogród herbaciany jest najpopularniejszym chyba typem ogrodu japońskiego i spotyka się go na całym świecie. Najwspanialsze przykłady ogrodu chaniwa stanowią część tzw. Trzech Wielkich Ogrodów Japońskich, do których należą: Kenroku-en, Kairaku-en i Koraku-en.

OGRÓD RENESANSOWY

Odkrycie Nowego Świata i drogi morskiej do Indii, rozwój handlu były podstawą nagle rosnącego bogactwa umożliwiającego tworzenie nowego rodzaju form ogrodowych, powstających z wcześniejszych form średniowiecznych, modyfikowanych wzorami odkrywanego na nowo antyku.

OGRODY WCZESNORENESANSOWE

Ogród wczesnorenesansowy to otoczony murem kwadratowy ogród podzielony na kwatery wypełnione trawnikami, kwiatami i formowanymi krzewami, często ozdabiany różnie wprowadzanymi urządzeniami wodnymi – basenikami, fontannami, kaskadami itp.

OGRODY DOJRZAŁEGO RENESANSU

O ile ogród wczesnorenesansowy służył wyłącznie przyjemnościom właścicieli, to od czasu Medyceuszów ogrody dojrzałego renesansu zaczęły pełnić rolę symbolu statusu, wyrażać ich właścicieli bogactwo i potęgę, przeznaczone były na cele reprezentacyjne i traciły swój ujmujący skalą i prostotą charakter. Dlatego w większych ogrodach wydzielano ogrodzeniem wyłącznie dla prywatnego użytku niewielki ogród przypominający średniowieczny hortus conclusus nazywany giardino segreto.

OGRODY MANIERYSTYCZNE

Ogrody manierystyczne, jak cała sztuka tego okresu są „przestylizowaną” odmianą renesansu, którego formuła wyczerpywała się i traciła na atrakcyjności. Podstawową zasadą ogrodu manierystycznego jest niespodzianka i literacki kontekst, wyrafinowana forma oraz teatralność kompozycji.

OGRÓD BAROKOWY

Pojęcie ogrodu barokowego kojarzy się niemal automatycznie z Wersalem, ale chociaż barok szczyt rozwoju osiągnął w absolutystycznej Francji, to narodził się we Włoszech i w tamtejszych ogrodach pojawiły się pierwsze cechy typowego ogrodu barokowego.

W XVI w. powstały we Francji ogrody włoskie (d’Anet, Gaillon) i jeszcze na początku wieku XVII typowy ogród francuski powielał ich geometryczny schemat. Dopiero działalność Ludwika XIII i kardynała Richelieu umocniła władzę królewską i doprowadziła do dominacji Francji w Europie, a szczyt jej potęgi przypada na czasy Ludwika XIV i jego Ministra Jeana Baptysty Colberta.

Ideologiczne podstawy absolutyzmu znalazły wyraz w sztuce ogrodowej największego ogrodnika francuskiego Andre Le Notre’a, który w Wersalu stworzył wzór barokowego ogrodu francuskiego, powielanego potem na całym kontynencie.

Zasadami tego schematu były m.in.: rygorystyczna geometryczność i symetria z nieskończoną osią główną przechodzącą przez całe założenie i podkreśloną wielkim założeniem wodnym (zwykle wielki kanał), rezygnacja z tarasów i tworzenie otwartych założeń równinnych, centralna lokalizacja głównego budynku, strefowanie ogrodu od przylegających do pałacu parterów przez boskiety aż do partii wysokich drzew ujętych w regularne aleje, obowiązkowe formowanie nie tylko haftowych parterów i średniej wysokości boskietów, ale i koron wysokich drzew.

OGRÓD ANGIELSKI

Reakcją na osiowo-geometryczne założenia absolutyzmu były ogrody angielskie, tworzone pod wpływem klasycystycznej fascynacji antykiem, włoskim pejzażem oraz oświeceniową ideą powrotu do natury i mitem „dobrego dzikusa”, a później literackimi wątkami romantyzmu i związaną z nim nową kategorią estetyczną – malowniczością (picturesque).

Teoretyczne podstawy ogrodów angielskich powstały w czasie, gdy istniały już najsłynniejsze ogrody charakteryzujące się nieregularnością i asymetrią - cechami nieokiełznanej natury. Stworzyli je projektanci, którzy byli jednocześnie malarzami, lub ulegali fascynacji malarstwem pejzażowym takich artystów jak Nicolas Poussin czy Claude Lorrain.

Formuła ogrodu angielskiego jest radykalnie nowatorska i wynika z radykalnej zmiany sposobu widzenia świata. Przez wieki człowiek otoczony dziką, rozwichrzoną naturą zaznaczał swoje istnienie zamknięciem ogrodu i geometryzacją jego elementów; w epoce intensywnego rolnictwa i postępującej industrializacji człowiek tak dalece zmienił (uporządkował i zniszczył) naturalne środowisko, że zapragnął tworzyć wokół swoich siedzib enklawy przyrody "sztucznie naturalnej".

Stopień tej "sztuczności" jest jednym z wyznaczników przynajmniej kilku typów ogrodów nazywanych angielskimi, z których tylko niewielka część należy do tzw. ogrodów krajobrazowych.

PIERWSZE OGRODY ANGIELSKIE

Pierwszymi ogrodami o cechach swobodnej kompozycji były powstałe na początku XVIII w. ogrody w Castle Howard (1699-1712), przy Blenheim Palace (1705-1722) i przy Clermont House (1715-1727). W ogrodach tych budynek znajdował się w centrum kompozycji, towarzyszył mu formalny ogród w stylu francuskim (a raczej włoskim) dekorowany posągami i fontannami, a całość otaczały rozległe trawniki z grupami wysokich drzew i uzupełniającymi obiektami architektonicznymi.

OGRODY GREGORIAŃSKIE /AUGUSTIAŃSKIE/

Klasyczne ogrody angielskie stworzyli Charles Bridgeman (1690–1738) i (przede wszystkim) William Kent (1685–1748), który kilka lat spędził we Włoszech, a po powrocie do Anglii stworzył kilka ogrodów inspirowanych pejzażem okolic Rzymu, uzupełnionych elementami architektury antycznej (w wersji palladiańskiej). Jego najważniejsze realizacje to m.in. Stowe Walpole’a (podobny do Albano), Chiwswick 1732, Claremont 1734, Rousham 1739, Esher Lodge 1735, Stowe 1734.

Ogrody tego typu nazywane są gregoriańskimi (od imienia panującego władcy) lub augustiańskimi, ponieważ miały naśladować wzory z czasów rzymskiego cesarza Augusta. Ogrody Kenta były przeładowane budowlami – w samym parku Stowe było ich 38 – co wywołało liczne protesty teoretyków i praktyków ogrodnictwa.

Castle Howard, Chiswick House, Claremont Landscape Garden, Middleton Place, Mount Vernon Estate and Gardens, Park an der Ilm, Weimar, Pavlosk, Rousham, Stourhead, Stowe Landscape Gardens, Studley Royal and Fountains Abbey, Carskie Sioło (Puszkin), Worlitz Park

OGRODY SERPENTYNOWE

Reakcją na przesycenie ogrodów elementami architektonicznymi była działalność ucznia Kenta i najważniejszego ogrodnika Anglii Lancelota Capability Browna (1716–1783). Brown przebudował wiele istniejących ogrodów niszcząc całkowicie ich wcześniejszy charakter i zaprojektował wiele nowych założeń wyznaczając tzw. złoty wiek ogrodów angielskich. Uprościł przy tym układ ogrodu, zlikwidował formalne ogrody przylegające bezpośrednio do rezydencji, wprowadził szerokie perspektywy i podchodzące pod próg budynku trawniki. Brown wynalazł również klomb drzewny (izolowane grupy drzew dobieranych pod względem gatunku i wysokości) i nadała specjalne znaczenie wodzie (stawy, jeziora, strumienie) jako elementowi kształtującymi przestrzeń i atmosferę założenia.

STYL ANGLO-CHIŃSKI

Równolegle rozwijał się tzw. styl anglo-chiński, włączający do ogrodów rośliny egzotyczne oraz elementy architektoniczne wzorowane na ogrodach wschodu. Rzecznikiem stylu był William Chambers (1723–1796), który w latach 1745-47 mieszkał w Chinach, napisał traktat o sztuce użytkowej Chin, a po powrocie do Anglii zbudował ogród w Kew (1758) i wybudował w nim słynną, kuriozalna pagodę wysokości 50 m.

W połowie XVIII w. pojawił się trend sentymentalizmu, który obok elementów architektonicznych i roślin egzotycznych wprowadził do programu ogrodów treści literackie, zapełniając je obeliskami, pomnikami i pamiątkowymi głazami jakoby wnoszącymi głębokie treści dochowe.

OGRODY MALOWNICZE - PICTURESQUE/GARDENESQUE

Ok. 1780 r. krótki zwrot w kierunku prostoty ogrodów klasycystycznych zahamował ww. trend, ale już k 1790 r. znaczenia nabrał nowy styl „malowniczy” (pictoresque) promowany przez teoretyka krajobrazu Williama Gilpina, postulującego wierne naśladownictwo natury w jej dzikim, nieufryzowanym wydaniu.

Malowniczość była nową kategorią estetyczną wprowadzoną w tym czasie w Anglii, łączącą dwa pojęcia piękna i wzniosłości, co w praktyce prowadziło do tworzenia kompozycji niespokojnych, pełnych niespodzianek i kontrastów, oraz włączania do nich tzw. follies, sztucznych ruin i obiektów architektonicznych zwracających uwagę niezwykłością formy i lokalizacji.

REPTON I OGRÓD KRAJOBRAZOWY

Ostatnim w wielkich ogrodników angielskich był Humphrey Repton 1752-1818, który wprowadził pojęcie ogrodu krajobrazowego wydając w 1795 r. pracę „Rozmyślania nad teorią i praktyką ogrodnictwa krajobrazowego”, a swoim wpływem doprowadził do powstania stylu mieszanego, w którym ogród zbudowany jest z fragmentów o różnych charakterach na podobieństwo biblioteki tworzonej z książek o różnej tematyce. Kompozycja ogrodu miała (jak w typowym pejzażu) trzy plany: rezydencję z formalnym parterem, otaczający ją ogród krajobrazowy, oraz dziki, nietknięty ręką ogrodnika las.

OGRODY ROMANTYCZNE

Początek XIX w. to ponowny zwrot ku bogatemu programowi literackiemu, wprowadzaniu ruin, kultowi dzikiej natury i zawsze modnego w Anglii gotyku, a więc cechom ogrodu romantycznego (Stourhead).

OZDOBNE FARMY

Rozpasaniu i afektowanej sztuczności ogrodów romantycznych przeciwstawiali się nieliczni, bardziej wyrafinowani i lepiej wykształceni inwestorzy (zwykle poeci lub malarze), którzy na swoje potrzeby tworzyli skromne ogrody przylegające do wiejskich rezydencji. W tych urządzanych rodzimymi roślinami ogrodach ważną rolę odgrywały fragmenty o rzeczywistej funkcji użytkowej jak pastwiska, łąki, pola uprawne, oraz prawdziwe budynki gospodarcze. Ogrody takie nazywano ozdobnymi farmami.

Leasowes, "ozdobna farma" Williama Shenstona, ok. 1750

WILD GARDEN - COTTAGE GARDEN

OGRODY ARTS AND CRAFTS 1890

OGRODY MODERNISTYCZNE 1920