 O wulkanach
Wulkan (z łac. Vulcanus – imię rzymskiego boga ognia) – miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne (solfatary, mofety, fumarole) i materiał piroklastyczny[a]. Terminu tego również używa się jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak: góra wulkaniczna, stożek wulkaniczny, kopuła wulkaniczna czy wulkan tarczowy.
Rodzaje wulkanów
Aktywność wulkaniczna zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:
- czynne – stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność (np. Wezuwiusz, Etna, Stromboli),
- drzemiące – ich działalność została zaobserwowana, jednak od dłuższego czasu jej nie okazywał,
- wygasłe – ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych (np. stożki wulkaniczne w Niemczech i Polsce).
Powstanie wulkanu może być procesem dosyć szybkim (jak na procesy geologiczne). Wulkan Paricutin w Meksyku powstał w 1943 roku, przez kilka kolejnych lat był aktywny i zakończył aktywność w 1952 roku.
Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900 erupcji. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 800. Ponad połowa z nich znajduje się na obszarze lądowym. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.
Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa magma. Wyróżnia się wówczas wulkany:
- stożkowe,
- tarczowe,
- linijne – magma wypływa z podłoża nie w jednym miejscu, ale wzdłuż długiej szczeliny. Ten typ działalności wulkanicznej powszechny jest w strefach spreadingu na dnie oceanicznym.
Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:
- lawowe (efuzywne) – wypływa tylko lawa, ich erupcja ma łagodny przebieg.
Dzielą się na:
- - tarczowe (hawajskie) – niskie i rozległe (lawa z nich wypływająca jest zasadowa, bazaltowa, o małej lepkości), osiągają szerokość nawet do 40 kilometrów;
- - kopuły lawowe (bardzo gęsta, kwaśna, krzemionkowa lawa), które wyglądają jak pół sfery (kuli);
- stratowulkany (mieszane) – wyrzucają gęstą, lepką lawę andezytową; ponadto wyrzucane są też materiały piroklastyczne (bomby wulkaniczne, lapille i gazy wulkaniczne. Należą do najbardziej eksplozywnych. Stratowulkany posiadają wysokie, strome stożki (kąt nachylenia ok. 30°, np. Wezuwiusz, Cotopaxi, Popocatépetl);
- eksplozywne – wyrzucają tzw. materiał piroklastyczny, a także najgęstsze i najbardziej kwaśne lawy ryolitowe;
- maary – erupcja freatyczna, spowodowana ciśnieniem pary wodnej powstałej w wyniku kontaktu wód powierzchniowych z magmą;
- wulkany błotne – z których wydobywa się na powierzchnię błotnista mieszanina wody, iłu, piasku itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już wulkanizmu – wydobywaniem się gorącej wody lub pary wodnej lub z zupełnie innymi zjawiskami geologicznymi niż wulkanizm.
Efektem intensywnej działalności wulkanicznej jest kaldera – krater powstały podczas zbyt gwałtownej erupcji wulkanu lub po zapadnięciu się stropu komory wulkanicznej.
Rozmieszczenie wulkanów
Tradycyjnie uważano, że wulkany na Ziemi grupują się na obszarach górotwórczości alpejskiej, chociaż wiedziano też, że występują także wulkany niezwiązane z nimi. Najwięcej czynnych wulkanów lądowych występuje w tzw. Ognistym Pierścieniu Pacyfiku, rozciągającym się wokół Oceanu Spokojnego. W tej strefie znajduje się ponad 90% czynnych wulkanów lądowych na Ziemi, z których najwyższy jest Ojos del Salado w Chile. Obecnie wiadomo, że działalność wulkaniczna grupuje się w trzech rodzajach obszarów: strefach spreadingu, strefach subdukcji i tzw. plamach gorących.
Najważniejsze wulkany w poszczególnych częściach świata:
Europa
W Europie jest kilka aktywnych wulkanów, głównie we Włoszech i na Islandii:
- Etna (Włochy) – ok. 3340 m n.p.m.
- Beerenberg (Norwegia) – 2277 m n.p.m.
- Hvannadalshnukur (Islandia) – 2119 m n.p.m.
- Grimsvötn (Islandia) – 1719 m n.p.m.
- Askja (Islandia) – 1510 m n.p.m.
- Eyjafjallajökull (Islandia) – 1666 m n.p.m.
- Hekla (Islandia) – 1491 m n.p.m.
- Katla (Islandia) – 1363 m n.p.m.
- Wezuwiusz („Vesùvio”, Włochy) – 1281 m n.p.m.
- Stromboli (Włochy) – 926 m n.p.m.
- Vulcano (Włochy) – 500 m n.p.m.
- Santoryn (Grecja) – 131 m n.p.m.
W Polsce odnaleźć można ślady dawnego wulkanizmu na Śląsku (od Nysy Łużyckiej po Górę Świętej Anny) oraz w Pieninach (góra Wdżar), Beskidzie Sądeckim, w południowej części Wyżyny Olkuskiej w Miękini koło Krzeszowic. Także kilkanaście milionów lat temu występował czynny i bardzo aktywny wulkan w okolicach Belna niedaleko Zagnańska w Górach Świętokrzyskich. Świadczą o tym znaleziska skał wulkanicznych, lapili i charakterystyczne ukształtowanie tego terenu.
Afryka
- Kilimandżaro (Tanzania) – 5895 m n.p.m.
- Meru (Tanzania) – 4570 m n.p.m.
- Kamerun (Kamerun) – 4094 m n.p.m.
- Pico del Teide (Wyspy Kanaryjskie) – 3718 m n.p.m.
Ameryka Północna
- Orizaba (Meksyk) – 5700 m n.p.m.
- Popocatépetl (Meksyk) – 5452 m n.p.m.
- Rainier (USA) – 4390 m n.p.m.
- Góra Wrangla (USA) – 4270 m n.p.m.
- Colima (Meksyk) – 4265 m n.p.m.
- St. Helen (USA) – 3000 m n.p.m.
Ameryka Południowa
- Ojos del Salado (Argentyna) – 6880 m n.p.m.
- Llullaillaco (Argentyna/Chile) – 6739 m n.p.m.
- Antofalla (Argentyna) – 6450 m n.p.m.
- Guallatira (Chile) – 6060 m n.p.m.
- Láscar (Chile) – 5992 m n.p.m.
- Cotopaxi (Ekwador) – 5896 m n.p.m.
- Tupungatito (Chile) – 5640 m n.p.m.
- Sangay (Ekwador) – 5325 m n.p.m.
- Maipo (Chile) – 5323 m n.p.m.
- Purace (Kolumbia) – 4700 m n.p.m.
- Villarica (Chile) – 2840 m n.p.m.
Antarktyda
- Erebus (Wyspa Rossa) – 3794 m n.p.m.
Oceania
- Mauna Kea (Hawaje, USA) – 4205 m n.p.m.
- Mauna Loa (Hawaje, USA) – 4170 m n.p.m.
- Ruapehu (Nowa Zelandia) – 2797 m n.p.m.
- Hualālai (Hawaje, USA) – 2521 m n.p.m.
- Kīlauea (Hawaje, USA) – 1250 m n.p.m.
Azja
- Elbrus (Rosja) – 5642 m n.p.m.
- Ararat (Turcja) – 5165 m n.p.m.
- Kluczewska Sopka (Rosja) – 4957 m n.p.m.
- Fudżi (Japonia/Honsiu) – 3776 m n.p.m.
- Semeru (Indonezja) – 3680 m n.p.m.
- Apo (Filipiny) – 2965 m n.p.m.
- Marapi (Indonezja) – 2890 m n.p.m.
- Tambora (Indonezja) – 2850 m n.p.m.
- Asama (Japonia) – 2540 m n.p.m.
- Manam (Papua-Nowa Gwinea) – 1807 m n.p.m.
- Pinatubo (Filipiny) – 1600 m n.p.m.
- Krakatau (Indonezja) – 813 m n.p.m.
- Mayon (Filipiny) – 2463 m n.p.m.
Największe wulkany na Ziemi
- Mauna Loa największy czynny wulkan na Ziemi.
- Masyw Tamu (podmorski, Ocean Spokojny): ok. 300 tys. km² powierzchni, 4400 m wysokości (wygasły).
Najwyższe wulkany na Ziemi
- Ojos del Salado ( Chile/ Argentyna) 6880 m n.p.m. (wygasły).
- Llullaillaco ( Chile/ Argentyna) 6723 m n.p.m.
- Antofalla ( Argentyna) 6450 m n.p.m.
- Lascar ( Chile) 5990 m n.p.m.
- Cotopaxi ( Ekwador) 5897 m n.p.m.
- Kilimandżaro (szczyt Kibo) (Tanzania) 5895 m n.p.m.
- Orizaba ( Meksyk) 5700 m n.p.m.
Wulkany poza Ziemią
Wulkany można znaleźć także na innych obiektach Układu Słonecznego posiadających stałą powierzchnię oraz dostatecznie silne wewnętrzne źródła ciepła, obecnie lub w przeszłości. Wygasłe wulkany występują na Marsie (znajduje się tam m.in. największy znany wulkan, Olympus Mons) i Wenus, a współcześnie aktywne na Io, księżycu Jowisza. Na ciałach niebieskich zbudowanych w dużym stopniu z lodu, czyli lodowych księżycach planet oraz zapewne na plutoidach mogą występować wulkany lodowe, tzw. kriowulkany. Takie twory zaobserwowano na Enceladusie oraz przypuszczalnie na Tytanie; oba ciała są księżycami Saturna.
Wielkie erupcje wulkaniczne
- Toba – 73 000 ± 4000 lat temu
- Santorini (Thira) – ok. 1450 r. p.n.e.
- Wezuwiusz – 24 sierpnia 79 r.
- Huaynaputina (Peru) – 19 lutego 1600 r.
- Orizaba (Meksyk) – 26 grudnia 1687 r.
- Tambora – 10 kwietnia 1815 r.
- Krakatau – 27 sierpnia 1883 r.
- Montagne Pelée – 8 maja 1902 r.
- Etna – Włochy 1946 r.
- Mount St. Helens – 18 maja 1980 r.
- Pinatubo – czerwiec 1991 r.
- Soufrière Hills – 1995 r.
- Eyjafjallajökull – 15 kwietnia 2010 r.
Powstawanie wulkanów
Występowanie wulkanów na Ziemi jest związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi – na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, Wyspy Japońskie, Filipiny. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Śródatlantyckim i w Wielkich Rowach Afrykańskich.
Ponadto wulkany występują ponad plamami gorąca, które mogą być położone z dala od granic płyt, np. na Hawajach lub Reunionie. Wulkanizm Islandii związany jest zarówno z granicą płyt (Grzbiet Śródatlantycki), jak też z istnieniem plamy gorąca.
Unikalną w czasach historycznych okazją do obserwacji narodzin wulkanu było powstanie wulkanu Paricutín w Meksyku oraz wysepki Surtsey u brzegów Islandii.
Zobacz też
- Indeks Eksplozywności Wulkanicznej
- erupcja wulkanu
- efuzja (geologia)
- superwulkan
- gujot
- wulkan błotny
- Vulcania
- wulkanologia
- pacyficzny pierścień ognia
Uwagi
Wulkany występują również na innych obiektach Układu Słonecznego – patrz sekcja „Wulkany poza Ziemią”
Linki zewnętrzne
Wulkany świata – Global Volcanism Program
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
