 Podstawy ustroju Rzeczypospolitej Polskiej
1. Transformacja ustrojowa w Polsce w 1989 r.
2. Konstytucja RP – ustawa zasadnicza.
3. Organy władzy państwowej.
4. Podział terytorialny kraju.
2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
1) Ustrój polityczny – to całość regulacji prawnych dotyczących organizacji, kompetencji oraz wzajemnych relacji organów władzy państwowej. Inaczej to: system polityczny lub reżim polityczny.
2) Konstytucja – to najważniejszy akt prawny w Polsce, określa relacje między jednostką a państwem, prawa i obowiązki obywateli, podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego państwa. Konstytucję poprzedza preambuła, składa się z 243 artykułów.
a) 1793, 1921, 1935, 22 lipca 1952, 23 kwietnia 1992, 2 kwietnia 1997
b) Podstawowe zasady prawa konstytucyjnego:
• zasada suwerenności narodu
• zasada republikańskiej formy państwa
• zasada demokratycznego państwa prawa
• zasada reprezentacji politycznej
• zasada podziału władzy (trójpodziału)
• zasada pluralizmu politycznego
• zasada samorządności terytorialnej
• zasada niezawisłości sędziowskiej
• zasada wolności praw człowieka i obywatela
c) przykład – art. 10 KRP.
3. Organy władzy państwowej.
Struktura organów władzy oparta jest na zasadzie trójpodziału władzy między trzy wzajemnie się kontrolujące i równorzędne organy: władza ustawodawcza, władza wykonawcza i władza sądownicza.
1) Władza ustawodawcza:
a) władzę ustawodawczą w Polsce wykonują dwa organy państwa: Sejm i Senat (parlament dwuizbowy),
b) sejm składa się z 460 posłów (21 lat) wybranych w wyborach pięcioprzymiotnikowych: powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i tajnych,
c) senat składa się ze 100 senatorów (30 lat), wybranych w wyborach pięcioprzymiotnikowych: powszechnych, równych, bezpośrednich, większościowych i tajnych,
d) mandat – pełnomocnictwo do sprawowania urzędu,
e) kadencja sejmu i senatu – 4 lata,
f) mandat przedstawicielski jest: generalny, niezależny i nieodwołalny,
g) immunitet parlamentarny – nietykalność osobista, art. 105 KRP,
h) organy sejmu:
• marszałek sejmu – organizuje obrady sejmu, kieruje nimi, nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym, zarządza wybory prezydenckie (druga osoba w państwie),
• prezydium sejmu – tworzą je marszałek i wicemarszałkowie,
• konwent seniorów – członkowie prezydium i przewodniczący klubów i kół poselskich,
• komisje sejmowe – komisje stałe, nadzwyczajne i śledcze,
i) funkcje parlamentu:
• ustrojodawcza,
• ustawodawcza (tryb tworzenia ustawy),
• kontrolna – votum zaufania, votum nieufności, absolutorium, zapytania i interpelacje,
• kreacyjna – tworzenie organów państwowych, wybór członków KRS, KRRTV, RPP, prezesa NIK, RPO
j) Zgromadzenie Narodowe – połączone izby sejmu i senatu: odebranie przysięgi od nowo wybranego prezydenta, uznanie prezydenta za niezdolnego do sprawowania władzy, postawienia prezydenta w stan oskarżenia, wysłuchania orędzia prezydenta skierowanego do ZN.
2) Władza wykonawcza:
a) władzę wykonawczą sprawuje Prezydent RP i Rada Ministrów (Rząd),
b) Prezydent RP:
• wybierany na 5-letnią kadencję w wyborach: powszechnych, równych, bezpośrednich, większościowych i tajnych (dwukrotnie, 35 lat),
• składa przysięgę wobec ZN,
• nie ponosi odpowiedzialności politycznej,
• ponosi odpowiedzialność konstytucyjną,
• kompetencje:
-- zarządzanie wyborów,
-- dokonywanie na wniosek premiera zmian w rządzie,
-- zwoływanie rady gabinetowej
-- powoływanie sędziów na wniosek KRS
-- reprezentowanie państwa w stosunkach międzynarodowych,
-- zatwierdzanie i wypowiadanie umów międzynarodowych,
-- zwierzchnik sił zbrojnych,
-- zarządza mobilizację i wydaje decyzję o użyciu sił zbrojnych,
-- nadaje obywatelstwo polskie,
-- nadaje ordery, odznaczenia, tytuły naukowe profesora,
-- korzysta z prawa łaski,
-- Konstytucja określa 30 prerogatyw (nie wymagają kontrasygnaty),
-- ważność aktu prezydenta uzależniona od podpisu premiera – kontrasygnata.
c) Rada Ministrów – Rząd:
• organ kolegialny złożony z Prezesa Rady Ministrów, Wiceprezesów, Ministrów oraz przewodniczących KBNaukowych i KIEuropejskiej,
• Premier:
-- reprezentuje RM,
-- organizuje i kieruje pracami RM,
-- zwierzchnik służby cywilnej,
-- nadzór nad działalnością samorządu,
-- wydaje rozporządzenia.
• Minister:
-- kieruje działem administracji rządowej (minister z teką),
-- lub wypełnia inne zadania powierzone przez premiera (bez teki),
-- opracować: proces tworzenia rządu.
• Rada Ministrów:
-- zapewnia wykonanie ustaw,
-- wydawanie rozporządzeń,
-- uchwalanie projektu budżetu,
-- sprawowanie ogólnego kierownictwa w stosunkach międzynarodowych.
3) Władza sądownicza:
a) władzę sadownicza wykonują sądy i trybunały. Zadanie: rozstrzyganie sporów na podstawie ustawy, stosowanie prawa,
b) wymiar sprawiedliwości – sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe, art. 175 KRP,
c) Sąd Najwyższy:
• sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania,
• skład: pierwszy prezes , prezesi i sędziowie. Sędzią może być: obywatel polski, mający nieskazitelny charakter, ukończone studia prawnicze, wysoki poziom wiedzy prawniczej i doświadczenie zawodowe,
• izby SN (4): Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilna, Karna, Wojskowa,
• funkcje SN:
-- rozpoznawanie kasacji wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sadów odwoławczych,
-- podejmowanie uchwał wyjaśniających przepisy budzące wątpliwości,
-- stwierdzanie ważności wyborów do: sejmu, senatu, na prezydenta RP oraz prawomocności referendum.
d) Sądy Powszechne:
• sądami powszechnymi są sądy rejonowe , sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa cywilnego, karnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
• postępowanie oparte jest na zasadzie instancyjności, co umożliwia naprawę ewentualnych uchybień,
• najniższą instancją są sądy rejonowe, sądy okręgowe rozpatrują odwołania (apelacja) od orzeczeń sądów rejonowych. Odwołania od orzeczeń sądów okręgowych (kasacja)rozpatrują sądy apelacyjne,
• sądy grodzkie rozpatrują sprawy z zakresu wykroczeń,
• kasacje od orzeczeń sądów apelacyjnych rozpatruje SN,
• postępowanie przed sądami powszechnymi toczy się na zasadzie: równości stron, z zapewnieniem stronom prawa do obrony, możliwością odwołania się do sądu wyższej instancji,
e) Sądy Administracyjne:
• powołane w 1980 r. na mocy ustawy o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (NSA),
• NSA sprawuje kontrole nad działalnością administracji publicznej oraz kontroluje zgodność z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej,
• do zadań NSA należy:
-- rozstrzyganie spornych spraw między obywatelem a organem administracji,
-- rozpatruje spory kompetencyjne między organami administracji samorządowej i administracji rządowej.
f) Sądy Wojskowe:
• wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych należą do sądów wojskowych dwuinstancyjnych: sądy garnizonowe i sądy okręgu wojskowego,
• rozpatrują sprawy dotyczące sił zbrojnych.
g) Trybunał Stanu:
• skład: przewodniczący (prezes SN), 2 zastępców, 16 członków,
• orzeka w sprawach uchybień popełnianych przez przedstawicieli władzy w trakcie jej sprawowania; orzeka o odpowiedzialności osób zajmujących najważniejsze stanowiska państwowe,
• jako oskarżeni mogą prze TS stanąć:
-- prezydent RP: za czyn naruszający KRP, ustawy oraz za przestępstwo pospolite,
-- premier i członkowie RM: za naruszenie KRP i ustaw oraz za przestępstwo popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem,
-- prezesi NBP, NIK, oraz członkowie KRRiTV: za naruszenie KRP i ustaw ,
-- posłowie i senatorowie: naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku skarbu państwa lub samorządu terytorialnego,
• katalog kar:
-- utrata czynnego i biernego prawa wyborczego,
-- utrata orderów, odznaczeń, tytułów,
-- zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk i funkcji,
-- pozbawienie mandatu poselskiego (2-10 lat),
-- utrata zajmowanego stanowiska,
-- za przestępstwa i przestępstwa skarbowe – zgodnie z ustawami.
h) Trybunał Konstytucyjny:
• skład: 15 sędziów wybieranych przez sejm na 9 letnią kadencję (zakaz reelekcji),
• zadania:
-- orzekanie o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z KRP,
-- orzekanie o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,
-- orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych,
-- orzekanie w sprawach sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwa,
-- orzekanie o zgodności z KRP celów oraz działalności partii politycznych.
4) Organy kontroli państwowej i ochrony prawa.
Do tej grupy organów państwa zaliczamy: NIK, RPO, RPD, KRRiTV, Prokuraturę i Policję.
a) Najwyższa Izba Kontroli:
• kontroluje działalność organów administracji rządowej i samorządowej oraz Narodowego Banku,
• stosuje kryteria: legalności, gospodarności, rzetelności i celowości.
b) Rzecznik Praw Obywatelskich:
• powołuje go na 5-letnią kadencję sejm za zgodą senatu,
• przyjmuje skargi i interweniuje w wypadkach naruszenia wolności i praw obywateli,
• corocznie informuje sejm i senat o swojej działalności.
c) Rzecznik Praw Dziecka:
• zajmuje się ochroną takich praw, jak: prawo do życia i ochrony zdrowia, prawo do wychowania w rodzinie oraz prawo do nauki,
• zajmuje się także: ochroną dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją oraz innym złym traktowaniem.
d) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji:
• stoi na straży wolności słowa, prawa obywateli do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji,
• skład: 9 członków powoływanych przez sejm (4), senat (2) oraz prezydenta (3) na 6-letnia kadencję,
• zakres działania:
-- określanie warunków prowadzenia działalności przez nadawców,
-- ochrona podstawowych wartości,
-- udzielanie koncesji,
-- ustalanie wysokości opłat abonamentowych.
e) Prokuratura:
• zadania: strzeżenie praworządności, czuwanie nad ściganiem przestępstw oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami.
f) Policja:
• umundurowana (służba mundurowa) i uzbrojona formacja służąca społeczeństwu i przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa publicznego i porządku publicznego,
• zadania policji:
-- ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami godzącymi w te dobra,
-- ochrona bezpieczeństwa i porządku, zapewnienie spokoju w miejscach publicznych, w transporcie i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach,
-- wykrywanie i ściganie sprawców przestępstw i wykroczeń,
-- działania profilaktyczne (prewencyjne) w celu ograniczenia popełniania przestępstw i wykroczeń a także wszelkim zachowaniom kryminogennym, współpraca w tym zakresie z innymi podmiotami.
4. Podział terytorialny kraju.
1) Samorząd terytorialny.
a) Samorząd – to forma organizacji wyodrębnionej grupy społecznej, która może dzięki temu realizować w granicach prawa o istotnych dla siebie sprawach, działając bezpośrednio lub za pośrednictwem demokratycznie wybranego przedstawiciela,
b) od roku 1999 w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział terytorialny państwa. Terytorium Polski zostało podzielone na 16 województw. W ramach województw funkcjonują powiaty, a najniższy szczebel podziału tworzą gminy. Gmina jest podstawową jednostką podziału administracyjnego kraju,
c) J.S.T. – jednostka samorządu terytorialnego.
2) Samorząd gminy:
• mieszkańcy gminy tworzą wspólnotę samorządową. Gmina wykonuje zadania własne oraz zadania zlecone z zakresu administracji rządowej,
• zadania z zakresu: infrastruktury społecznej (szkoły ochrona zdrowia, opieka społeczna itd.), infrastruktura techniczna (drogi, wodociągi, transport), porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz ład przestrzenny i ekologiczny,
• władze gminy:
- referendum gminne: głosowanie nad określonym projektem, np. dotyczące planu zagospodarowania przestrzennego,
- rada gminy: organ uchwałodawczy i kontrolny, wydawanie uchwał (kadencja 4 lata),
- zarząd gminy: organ wykonawczy, na czele stoi wójt, burmistrz lub prezydent.
3) Samorząd powiatu:
• wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, uzupełnia działania gminy,
• organy powiatu:
- rada powiatu: organ uchwałodawczy i kontrolny,
- zarząd powiatu: starosta,
- miastem na prawach powiatu jest miasto liczące ponad 100 tys. mieszkańców – powiat grodzki. Funkcje organów wtedy sprawuje: rada miasta i zarząd miasta.
4) Samorząd województwa:
• na ternie województwa oprócz samorządu działa jeszcze administracja rządowa, która wykonuje powołany przez Prezesa Rady Ministrów Wojewoda,
• wojewoda jest przedstawicielem rządu w terenie,
• zadania: określanie strategii i polityki rozwoju województwa,
• organy samorządu województwa:
- sejmik województwa: organ uchwałodawczy i kontrolny. Stanowi prawo miejscowe, uchwala budżet województwa, wybiera zarząd,
- zarząd województwa: organ wykonawczy. Na czele stoi marszałek,
• wykaz województw:
-- Zachodnio-pomorskie - Szczecin
-- Pomorskie - Gdańsk
-- Warmińsko-mazurskie - Olsztyn
-- Lubuskie - Gorzów Wielkopolski
-- Wielkopolskie - Poznań
-- Kujawsko-pomorskie - Bydgoszcz
-- Mazowieckie - Warszawa
-- Podlaskie - Białystok
-- Dolnośląskie - Wrocław
-- Opolskie - Opole
-- Łódzkie - Łódź
-- Śląskie - Katowice
-- Świętokrzyskie - Kielce
-- Małopolskie - Kraków
-- Lubelskie - Lublin
-- Podkarpackie - Rzeszów
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
