Wprowadzenie

Opracowanie prezentuje wyniki badania młodzieży szkół ponadgimnazjalnych dotyczącego różnych obszarów jej aktywności internetowej, oceny własnych kompetencji technologicznych, postrzegania zjawisk zachodzących w internecie oraz zachowań internautów, jak również sposobów wykorzystania nowoczesnych technologii w edukacji. W anonimowym badaniu, przeprowadzonym za pośrednictwem internetu, wzięło udział 561 uczniów liceów i techników z całego kraju. Uzyskane wyniki pozwoliły na dokonanie charakterystyki funkcjonowania młodych ludzi w środowisku sieciowym, jak również na analizę różnic w tym obszarze pomiędzy grupami młodych kobiet i mężczyzn. Poziom dojrzałości technologicznej, sposoby wykorzystywania internetu, dobór środków komunikacji oraz formy spędzania czasu w sieci mają znaczący wpływ na jakość życia młodzieży i rozwój jej kompetencji, potrzebnych zarówno obecnie - w życiu prywatnym i nauce - jak i w przyszłej pracy zawodowej.

Liczne badania1 dowodzą, jak duże różnice w postrzeganiu i wykorzystywaniu nowoczesnych technologii występują pomiędzy pokoleniem obecnych nastolatków i osobami starszymi. Warto zatem przyjrzeć się bliżej temu, w jaki sposób i do jakich celów uczniowie szkół ponadgimnazjalnych wykorzystują internet, jak oceniają własne umiejętności technologiczne i różnego rodzaju zachowania internautów oraz w jaki sposób technologie informacyjno-komunikacyjne wspomagają edukację i rozwój osobowy młodzieży. Warto pamiętać, iż wraz z rosnącą dojrzałością technologiczną młodych osób wzrastają ich oczekiwania względem obecności internetu we wszelkich obszarach ich aktywności i wykorzystywania nowoczesnych technologii przez środowisko, w którym obecnie funkcjonują - szkołę - oraz przyszłe środowisko zawodowe.

Niniejsze badanie uczniów szkół ponadgimnazjalnych nawiązuje w swojej strukturze do badania dojrzałości technologicznej, przeprowadzonego wśród uczniów klas 5. i 6. szkół podstawowych, którego wyniki zostały opublikowane na łamach dwumiesięcznika „e-mentor” w lutym 2012 roku2.

Charakterystyka badania

W prezentowanym badaniu wzięło udział 561 uczniów szkół ponadgimnazjalnych (liceów oraz techników) z terenu całego kraju, uczestników Olimpiady Przedsiębiorczości - konkursu przedmiotowego o zasięgu ogólnopolskim3. Badanie miało charakter dobrowolny i anonimowy. Zostało zrealizowane za pośrednictwem internetu w dniach 4-16 kwietnia 2012 roku. Forma badania oraz badana grupa4 z jednej strony wyznaczają granice generalizacji uzyskanych wyników, z drugiej strony jednak można przypuszczać, iż to właśnie aktywni obecnie użytkownicy internetu, odznaczający się dodatkowo takimi cechami jak przedsiębiorczość i zaangażowanie we własny rozwój osobowy, będą w przyszłości wywierać znaczący wpływ na kierunki rozwoju ICT.

W badaniu wzięły udział niemal równoliczne grupy chłopców (49,9 proc.) i dziewcząt (50,1 proc.) - reprezentujących klasy od pierwszej do czwartej (tabela 1).

• częstotliwości i sposobów korzystania z internetu, a także znaczenia obecności nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych w życiu badanych,
• oceny posiadanych umiejętności warunkujących efektywne korzystanie z komputera i internetu,
• przekonań respondentów dotyczących wybranych zjawisk oraz oceny powszechności zachowań charakterystycznych dla środowiska sieciowego wśród nastolatków,
• postrzeganych korzyści i zagrożeń, wynikających z obecności internetu w życiu człowieka,
• wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych przez nauczycieli przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości oraz postulowanych działań nauczycieli w tym zakresie, które w opinii badanych zwiększyłyby atrakcyjność procesu dydaktycznego.

Korzystanie z internetu

Zdecydowana większość badanych uczniów (94,8 proc.) korzysta z internetu codziennie lub prawie codziennie, zaś tylko pojedyncze osoby (0,5 proc.) robią to rzadziej niż raz w tygodniu. Można zatem stwierdzić, że grupa badana to osoby regularnie użytkujące komputer i internet. Najczęściej spędzają one jednorazowo przed komputerem 1-2 godziny (48,8 proc.) lub 3-4 godziny (28,2 procent). W grupie respondentów znalazło się również 12,8 proc. osób, które - siadając do komputera - spędzają przed nim zazwyczaj więcej niż 4 godziny (tabela 3).

Sposoby korzystania z internetu

Do zbadania aktywności respondentów w internecie posłużyły trzy pytania, dotyczące: częstotliwości korzystania z komputera i internetu w określony sposób (tabela 4), czynności wykonywanej w pierwszej kolejności po włączeniu komputera (tabela 5) oraz aktywności, która zajmuje badanym najwięcej czasu, gdy korzystają z komputera i internetu (tabela 6). Dodatkowo uczniom zadano pytanie o ocenę znaczenia nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych w ich życiu.

Ocena kompetencji technologicznych i znajomość zasad zachowania w internecie

Kolejne pytanie zadane respondentom dotyczyło oceny trudności wykonania na komputerze określonych działań, warunkujących efektywne posługiwanie się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi. Wybór aktywności, ze względu na wiek respondentów i fakt, iż mają oni za sobą edukację w zakresie ICT w szkole podstawowej i gimnazjum, nie obejmował podstawowych umiejętności, umożliwiających posługiwanie się komputerem i internetem, np. uruchamiania sprzętu, pisania na klawiaturze, prostego wyszukiwania informacji czy tworzenia i edytowania dokumentów (tabela 7).

Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) przez nauczycieli w realizacji procesu dydaktycznego

Dojrzałość technologiczną młodych ludzi mogą w znacznym stopniu wspierać ich nauczyciele - zarówno wykorzystując narzędzia i zasoby ICT podczas lekcji szkolnych i do kontaktowania się z uczniami, jak i motywując ich do używania komputera i internetu w trakcie realizacji zadań szkolnych. Ostatnia część omawianych badań dotyczyła właśnie tego obszaru - oceny wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych przez nauczycieli w procesie dydaktycznym. W związku z tym, że badanie realizowane było w grupie uczestników Olimpiady Przedsiębiorczości, ocenie poddano aktywność nauczycieli w ramach przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości, a następnie odniesiono ją do aktywności innych nauczycieli w obszarze wykorzystania komputerów i internetu w dydaktyce.

Z odpowiedzi badanych uczniów wynika, iż najczęściej wykorzystanie ICT w czasie lekcji przedsiębiorczości polega na wzbogacaniu ich prezentacjami multimedialnymi. Należy jednak zauważyć, iż często robią to nauczyciele zaledwie 24,4 proc. respondentów, czasem - 33,2 proc., zaś nigdy - nauczyciele aż 36 proc. badanych. Lekcje przedsiębiorczości są również dosyć rzadko wzbogacane multimediami takimi jak filmy czy programy edukacyjne - często wykorzystują je nauczyciele zaledwie 15,7 proc. badanych, czasem - 37,1 proc., zaś ponad 40 proc. respondentów wskazało, że ich nauczyciele wcale nie korzystają z tego rodzaju materiałów. Jeszcze mniej nauczycieli przedsiębiorczości łączy się podczas lekcji z internetem, np. w celu skorzystania z jego zasobów - filmów czy stron WWW - nigdy nie robią tego nauczyciele połowy badanych uczniów, czasem - 27,8 proc., zaś często - zaledwie 16,9 procent. Niemal identyczny rozkład wyników dotyczy korzystania z tablic interaktywnych, mimo iż badani w komentarzach nierzadko zaznaczają, że mała aktywność nauczycieli w tym zakresie nie wynika z braku sprzętu multimedialnego w klasach, lecz raczej z niechęci do użytkowania go lub braku odpowiednich umiejętności.

Uzyskane wyniki pokazują także, iż niezbyt powszechny jest kontakt nauczycieli z uczniami za pośrednictwem poczty elektronicznej (często kontaktują się w ten sposób nauczyciele 15,9 proc. badanych, czasem - 24,8 proc.), jak również udostępnianie w internecie materiałów edukacyjnych (odpowiednio: 6,2 proc i 23,4 proc.), oraz że tylko nieliczni nauczyciele wykorzystują do kontaktu z uczniami komunikatory (np. Skype) lub dla celów edukacyjnych prowadzą autorskiego bloga (tabela 13).

Wzorce użytkowania ICT, ocena umiejętności oraz postrzeganie zjawisk typowych dla internetu przez uczennice i uczniów

Interesujących informacji dostarczyło również porównanie wyników uzyskanych w badaniu grup uczennic i uczniów7. Skłania ono do wniosku, iż młode kobiety i młodzi mężczyźni - uczniowie szkół ponadgimnazjalnych - stanowią grupy użytkowników technologii informacyjno-komunikacyjnych o odmiennej charakterystyce. W artykule zaprezentowano najważniejsze spośród zaobserwowanych różnic pomiędzy tymi grupami.

Badania wykazały, iż to raczej wśród uczniów należy poszukiwać osób, w których życie nowoczesne technologie wniknęły w tak dużym stopniu, iż trudno im wyobrazić sobie funkcjonowanie bez obecności ICT (χ2 (1) = 10,252; p < 0,001). O ile badanych nie różnicuje częstotliwość korzystania z komputera i internetu (χ2 (3) = 3,509; ni), o tyle zaistniała między nimi istotna statystycznie różnica w zakresie czasu spędzanego jednorazowo przed komputerem - w przypadku chłopców częściej jest on długi (ponad 3 godziny; χ2 (3) = 16,941; p < 0,001).

Porównywane grupy nie różnią się istotnie, jeżeli chodzi o częstotliwość wykorzystania narzędzi komunikacji synchronicznej (χ2 (3) = 0,849; ni) oraz używania poczty elektronicznej (χ2 (3) = 6,718; ni). Istotne statystycznie różnice dotyczą natomiast korzystania z portali społecznościowych - większy odsetek uczennic niż uczniów korzysta bardzo często portalu Facebook (χ2 (3) = 10,524; p < 0,05) i to prawie wyłącznie one często lub bardzo często odwiedzają portal NK (χ2 (3) = 31,622; p < 0,001). Uczniowie dominują natomiast w grupie badanych, którzy bardzo często korzystają z portali informacyjnych, czytając bieżące wiadomości (χ2 (3) = 24,377; p < 0,001). To również oni częściej deklarują codzienny udział w dyskusjach internetowych i komentowaniu blogów; wśród osób, które w ogóle nie zajmują się tego typu aktywnością, przeważają natomiast uczennice (χ2 (3) = 52,093; p < 0,001). Badani uczniowie istotnie częściej niż ich koleżanki grają również w gry komputerowe - to przede wszystkim oni robią to bardzo często lub często, natomiast uczennice najczęściej deklarują, że nigdy nie podejmują takiej aktywności (χ2 (3) = 31,594; p < 0,001). Istotne statystycznie różnice dotyczą również korzystania ze sklepów i aukcji internetowych - tutaj również większą aktywnością charakteryzują się chłopcy (χ2 (3) = 31,594; p < 0,001). W grupie badanych, którzy regularnie - codziennie lub prawie codziennie - korzystają z Wikipedii, znalazło się także więcej uczniów (χ2 (3) = 14,784; p < 0,01). Wyniki badań wskazują również na to, iż chłopcy są bardziej otwarci na nowe rozwiązania technologiczne - około połowa z nich często lub bardzo często łączy się z internetem, wykorzystując do tego celu telefon lub smartfon, zaś w grupie dziewcząt zdecydowanie największy odsetek badanych nie korzysta z tych narzędzi (χ2 (3) = 18,521; p < 0,001).

Na istnienie różnic pomiędzy uczennicami i uczniami w sposobie korzystania z komputera i internetu wskazują czynności podejmowane w pierwszej kolejności po włączeniu komputera. Największa grupa uczennic odwiedza portal społecznościowy lub sprawdza pocztę elektroniczną. W grupie uczniów pierwsze czynności są natomiast bardziej urozmaicone - podobnie jak w przypadku uczennic duży odsetek chłopców rozpoczyna korzystanie z sieci od zajrzenia na portal społecznościowy lub sprawdzenia poczty, jednak większa niż w przypadku dziewcząt grupa rozpoczyna korzystanie z internetu od przejrzenia portali informacyjnych lub stron związanych z własnymi zainteresowaniami, nieco częściej również zaczynają oni swą aktywność sieciową od zajrzenia na strony z treściami rozrywkowymi (χ2 (10) = 46,341; p < 0,001).

Na specyfikę aktywności internetowej porównywanych grup wskazują również czynności, którym każda z nich poświęca najwięcej czasu spędzanego przed komputerem. Dominującymi aktywnościami uczennic są rozmowy synchroniczne, nauka, udział w życiu społeczności internetowych oraz rozrywka. Aktywność badanych uczniów jest natomiast bardziej zróżnicowana i trudno jest wskazać tu czynności wyraźnie dominujące. W porównaniu do uczennic rzadziej poświęcają oni dużo czasu na naukę, komunikację i przeglądanie portali społecznościowych, zaś częściej przeglądają portale informacyjne, fora tematyczne, strony WWW i blogi zgodne z własnymi zainteresowaniami oraz grają w gry. Co interesujące, osoby, które największą część czasu spędzanego przed komputerem poświęcają na działania twórcze, to wyłącznie uczniowie (χ2 (10) = 63,048; p < 0,001).

Badani uczniowie i uczennice różnią się między sobą również w zakresie szacowania własnych umiejętności dotyczących obsługi komputera i internetu. Uogólniając, mężczyźni są w większym stopniu przekonani o własnych umiejętnościach w zakresie obsługi narzędzi ICT, zaś kobiety częściej nie są pewne, na ile owe umiejętności opanowały. Różnice dotyczą tworzenia wraz z rówieśnikami dokumentu lub prezentacji za pośrednictwem internetu (χ2 (2) = 18,569; p < 0,001), własnych umiejętności oceny wiarygodności informacji zamieszczonych w sieci (χ2 (2) = 25,665; p < 0,001), umiejętności tworzenia grafiki - np. schematu, baneru (χ2 (2) = 21,524; p < 0,001) - oraz wyszukiwania w sieci informacji przy użyciu zaawansowanych funkcji wyszukiwarek (χ2 (2) = 23,613; p < 0,001).

Chłopców i dziewczęta różnią również niektóre przekonania dotyczące zjawisk charakterystycznych dla internetu oraz ocena powszechności określonych zachowań w grupie rówieśników. Badani uczniowie są częściej przekonani, że kradzież internetowa jest mniejszym przestępstwem niż kradzież np. płyty z filmem w sklepie (χ2 (2) = 9,697; p < 0,05). Uczennice cechuje z kolei mniejsze zaufanie do rzetelności informacji zamieszczonych w Wikipedii (χ2 (1) = 10,276; p < 0,001), z drugiej strony, w większym stopniu niż uczniowie wierzą one, iż użytkownik sieci może być w niej całkowicie anonimowy (χ2 (1) = 6,948; p < 0,01). Uczniowie mają natomiast większe zaufanie do bezpieczeństwa płatności dokonywanych przez internet (χ2 (1) = 13,049; p < 0,001) oraz bardziej pozytywny stosunek do robienia zakupów za pośrednictwem serwisów aukcyjnych (χ2 (1) = 9,359; p < 0,01).

Jeżeli chodzi o ocenę częstotliwości określonych zachowań rówieśników w sieci, to badane uczennice za bardziej powszechne uznają bezproduktywne spędzanie przez nich czasu przed komputerem (χ2 (2) = 9,541; p < 0,01) oraz przedkładanie przez rówieśników kontaktów wirtualnych nad kontakty bezpośrednie (χ2 (1) = 8,924; p < 0,05). Uczniowie w porównaniu do uczennic dostrzegają większą powszechność korzystania ze stron pornograficznych (χ2 (2) = 89,284; p < 0,001) oraz ze stron zawierających elementy agresji i przemocy (χ2 (2) = 28,500; p < 0,001).

Badane grupy różnią się także pod względem tego, jakie problemy najczęściej napotykają podczas korzystania z komputera i internetu. W przypadku uczennic są to najczęściej problemy techniczne. Uczniowie, obok tego typu problemów, częściej niż uczennice wymieniają problemy związane z obraźliwym czy krzywdzącym zachowaniem innych osób w sieci (χ2 (5) = 29,375; p < 0,001). Obydwie grupy najczęściej samodzielnie poszukują rozwiązania problemu, niemniej jednak różnią je sposoby radzenia sobie z napotkanymi trudnościami - uczniowie poszukują pomocnych informacji w sieci, natomiast uczennice najczęściej stosują „metodę prób i błędów”. Osobami, które mając problem, zwracają się w tej sprawie o pomoc - do rówieśników lub dorosłych - są prawie wyłącznie uczennice (χ2 (3) = 36,797; p < 0,001).

Nie zaobserwowano różnic w ocenie przez uczniów i uczennice działań nauczycieli związanych z wykorzystaniem komputera i internetu w procesie dydaktycznym.

Wnioski

Młodzież objęta omawianym badaniem to z pewnością reprezentanci społeczeństwa informacyjnego - świadczy o tym zarówno częstotliwość oraz różnorodność ich aktywności internetowej, jak i subiektywne przekonanie dużego odsetka badanych o tym, iż technologie informacyjno-komunikacyjne tak dalece wniknęły obecnie w życie, że trudno byłoby się bez nich obyć.

Głównymi obszarami aktywności sieciowej badanych są komunikacja synchroniczna oraz udział w życiu społeczności internetowych, przede wszystkim społeczności portalu Facebook. Uzyskane wyniki potwierdzają tezę, iż nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne coraz silniej wtapiają się w nasze życie, angażując swoich użytkowników nie tylko poznawczo (zapewniając nieograniczony dostęp do informacji), ale przede wszystkim emocjonalnie - z takimi bowiem konsekwencjami wiąże się budowanie relacji społecznych w sieci oraz przenoszenie do niej coraz większej liczby codziennych działań i aktywności. Badani uczniowie wydają się cechować dużą świadomością wymienionych konsekwencji. Jako korzyści wiążące się z obecnością komputera i internetu w życiu człowieka wymieniają przede wszystkim te związane z dostępem do informacji i ich błyskawicznym przepływem, a także sprawną i tanią komunikacją, natomiast zagrożeń związanych z użytkowaniem ICT upatrują głównie w sferze osobistej ich użytkowników (m.in. uzależnienia, prowadzące do samotności ograniczenie bezpośrednich relacji czy rosnące „lenistwo poznawcze”).

Mimo dużego zaangażowania badanych uczniów w aktywność sieciową (a zatem wielu doświadczeń w tym zakresie), wyniki badań dosyć wyraźnie wskazują obszary, które powinny zostać objęte edukacją ukierunkowaną na wspieranie dojrzałości technologicznej młodzieży. Badanych cechuje m.in. dosyć duże zaufanie do informacji zamieszczonych w sieci przy jednoczesnym deklarowaniu trudności w weryfikacji ich prawdziwości. Widoczne braki w wiedzy dotyczą również prawa autorskiego.

Dość powszechne jest wykorzystywanie przez badanych komputera i internetu do nauki - czy to z własnej inicjatywy, czy na polecenie nauczyciela. Pozytywną ocenę tej aktywności umniejszają jednak dwa zjawiska. Pierwszym jest dominacja bardzo podstawowych form wspierania nauczania i uczenia się. Drugim niepokojącym zjawiskiem jest natomiast szeroka skala wykorzystania mało wartościowych źródeł informacji - czy to bezpośrednio - do pobierania „gotowych” prac domowych, czy też - co równie niekorzystne - jako materiałów, które stają się podstawą samodzielnie przygotowywanych prac.

Jednocześnie wyniki badań wskazują, iż aktywność nauczycieli związana z wykorzystaniem ICT w procesie dydaktycznym pozostawia bardzo wiele do życzenia, zarówno jeżeli chodzi o jej częstotliwość, jak i różnorodność. Prawie 30 proc. uczniów odpowiedziało, że ich nauczyciele przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości wcale nie korzystają z tych technologii i nie wyróżniają się aktywnością w tym obszarze wśród członków grona pedagogicznego szkół ponadgimnazjalnych. Odpowiedzi młodzieży wskazują na to, iż mała aktywność nauczycieli w zakresie wykorzystania ICT w edukacji nie zawsze wynika z braku możliwości i odpowiedniego sprzętu - często jest efektem braku odpowiednich kompetencji.

Mała kreatywność i niewielkie zaangażowanie nauczycieli we wprowadzaniu ICT do edukacji skutkuje nie tylko ograniczonym rozwojem umiejętności ich wykorzystania przez uczniów, ale również brakiem świadomości odnośnie możliwych zastosowań w tym zakresie - zapytani o sposoby wykorzystania ICT, które urozmaiciłyby proces dydaktyczny, uczniowie wskazali przede wszystkim bardzo podstawowe działania, takie jak wprowadzenie większej liczby prezentacji multimedialnych czy korzystanie ze źródeł internetowych.

Postawa nauczycieli ma również inne skutki. Po pierwsze, uczniowie nie mają okazji do rozwijania umiejętności świadomego użytkowania sieci (m.in. wyszukiwania, selekcji i weryfikacji informacji) czy też umiejętności pracy zespołowej przy użyciu nowoczesnych narzędzi ICT - kompetencji coraz bardziej cenionych w środowisku pracy. Po drugie, brak konstruktywnych i kreatywnych przykładów wykorzystania ICT w edukacji skutkuje poglądem, iż w zasadzie nie są one w stanie wspomóc w żaden sposób procesu uczenia się, i sugestią powrotu do metod tradycyjnych, jako bardziej konstruktywnych.

Utrzymywanie się stanu, w którym nowoczesne technologie nie są kojarzone przez młodzież z aktywnością edukacyjną, jest bardzo szkodliwe - nie tylko ze względu na efektywność uczenia się i jakość nauczania w szkole, ale również ze względu na przyszłą zdolność młodych ludzi do kształcenia ustawicznego oraz rozwoju zawodowego. Odpowiedzią na taką sytuację nie może być powolna ewolucja towarzysząca zmianie pokoleniowej w kadrze pedagogicznej szkół. Konieczna jest zmiana kwalifikacji nauczycieli poprzez szkolenia i warsztaty. Procesowi temu powinny towarzyszyć praktyki i wizyty studialne - unaoczniające realne korzyści płynące ze zmian technologicznych w dydaktyce. Kluczowym czynnikiem sukcesu będzie również zmiana kultury organizacyjnej w szkole, przejawiająca się realnym wsparciem kadry przez dyrekcję oraz organ prowadzący placówkę oświatową - zaczynając od dobrych wzorców, poprzez zapewnienie infrastruktury i bodźców motywacyjnych, aż po wymierne efekty na ścieżce awansu zawodowego.

Uzyskane wyniki wskazują również na to, że badane uczennice i uczniowie stanowią grupy użytkowników technologii informacyjno-komunikacyjnych o odmiennej specyfice, zarówno jeżeli chodzi o dominujący rodzaj aktywności czy szacowane umiejętności, jak i przekonania dotyczące zjawisk występujących w internecie. To ważna wskazówka dla nauczycieli - w zakresie doboru metod oraz technik kształcenia na odległość, jak również dla badaczy społeczności internetowych - w zakresie zróżnicowania potrzeb, odmienności bodźców oraz diagnozy zagrożeń wynikających z aktywności w sieci ich członków.

Specyficzną grupę użytkowników internetu - co potwierdzają nieujęte w niniejszym artykule szczegółowe wyniki badania - stanowią również osoby, w których życie tak dalece wniknęły nowoczesne technologie, że nie wyobrażają sobie funkcjonowania bez tych narzędzi. Wyniki analiz wskazują zatem na to, iż obecnie bardziej zasadne i potrzebne jest prowadzenie badań pozwalających wyodrębnić grupy internautów o określonej specyfice funkcjonowania niż podejmowanie kolejnych prób ogólnego charakteryzowania populacji internautów i porównywania jej do „nie-internautów”, których liczba systematycznie maleje.