 Wisła
Wisła to najdłuższa rzeka w Polsce, największa w zlewisku Morza Bałtyckiego, płynie przez cały kraj począwszy od Beskidu Śląskiego, przez Pogórze Śląskie, Kotlinę Oświęcimską, Bramę Krakowską, Kotlinę Sandomierską, Małopolski Przełom Wisły, Nizinę Środkowomazowiecką, Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką, Dolinę Dolnej Wisły oraz Pobrzeże Gdańskie do Zatoki Gdańskiej; swoim głównym biegiem i przez dopływy wiąże 54,0% obszaru Polski. Długość 1048 km — od źródeł Czarnej Wisełki, a 1045 km — od źródeł Białej Wisełki. Powierzchnia dorzecza 194 424 km2 (w granicach Polski 86,8% powierzchni dorzecza, to znaczy 168 699 km2). Urzeźbienie dorzecza Wisły charakteryzuje średnie wzniesienie n.p.m. 270 m; większość powierzchni dorzecza (ok. 55%) znajduje się na wysokości 100-200 m n.p.m.; ponad 75% leży na wysokości 100-300 m n.p.m.; najwyższy punkt dorzecza Wisły — 2655 m n.p.m. w Tatrach (Gierlach), najniższy — 1,8 m p.p.m. na Żuławach Wiślanych (koło Elbląga).
Cechą dorzecza Wisły jest asymetria — przewaga dopływów praego nad lewym, w znacznej mierze jest to konsekwencja kierunku nachylenia Niżu Środkowoeuropejskiego ku pn.-zach. i kierunku spływu wód polodowcowych, przy równocześnie znacznej predyspozycji w budowie starszego podłoża; zasadniczy kierunek biegu Wisły jest południkowy. Źródła Wisły znajdują się w Beskidzie Śląskim na stokach Baraniej Góry; potokami źródłowymi są Czarna Wisełka i Biała Wisełka; Czarna Wisełka wypływa na wysokości około 1107 m n.p.m. na pd.-zach. stoku Baraniej Góry, Biała Wisełka (Biała Wisła, Białka) — na wysokości 1080 m n.p.m. na stoku północnym. W źródłowym odcinku Biała Wisełka przyjmuje 2 potoki: Roztoczny i Wątrobny; w mieście Wisła Biała i Czarna Wisełka łączą się tworząc Wisełkę, zwaną też Małą Wisła; tę nazwę Wisła utrzymuje do ujścia Przemszy, skąd jest żeglowna.
W miejscu połączenia obu Wisełek zbudowano zbiornik wodny zaopatrujący w wodę miasto Wisłę. Za górny bieg Wisły przyjmuje się odcinek po ostatni dopływ karpacki — San. W Beskidzie Śląskim, do Ustronia, Wisła płynie ku pn.-zach., ma cechy rzeki górskiej, o dużym spadku (kilkadziesiąt %o), niewyrównanym profilu (liczne progi kamieniste, kaskady), i niesie wiele rumoszu skalnego. Poniżej Ustronia Wisła opuszcza góry i wpływa na Pogórze Śląskie; pod Drogomyślem, gdzie traci charakter rzeki górskiej, usypuje wskutek gwałtownego zmniejszenia spadku wielki stożek napływowy. Dolina Wisły rozszerza się (średnia szerokość jej koryta osiąga 25 m, średnia głębokość 0,40 m); w dnie doliny pojawiają się stawy, których liczba wzrasta w Kotlinie Oświęcimskiej; między Drogomyślem a Strumieniem Wisła łagodnym łukiem zmienia kierunek na wschodni, osiąga - Goczałkowickie Jezioro i płynie przez Kotlinę Oświęcimską, gdzie uchodzi do Wisły, z lewej strony — rzeka Przemsza, a z prawej — Soła i Skawa.
Poniżej Przemszy Wisła płynie rowem tektonicznym między Karpatami na południe a Wyżyną Małopolską na północ w odrębnej jednostce fizycznogeograficznej, w Dolinie Wisły, między Podgórzem Wilamowickim na południu a Garbem Tenczyńskim na północy. Pod Krakowem, w obrębie Bramy Krakowskiej, Wisła tworzy epigenetyczny przełom przez wapienie jurajskie, zwane przełomem krakowskim. Odcinek ten stracił w dużym stopniu naturalny charakter wskutek przeprowadzonej regulacji; w ramach tzw. kaskady górnej Wisły zbudowano tu 4 stopnie wodne (w Krakowie i koło niego): Łączany oraz Dąbie, Przewóz i Kościuszko; w budowie znajdują się 2 dalsze stopnie: Dwory i Smolice. Odcinek biegu Wisły, począwszy od Opactwa Tynieckiego po bulwary nad Wisłą u stóp Zamku Wawelskiego, jest szczególnie malowniczy; Wisła wypreparowała na tym odcinku dolinę w wapieniach górnej jury i w marglach kredowych, które znajdują się w zasadzie na lewym brzegu rzeki, a wyspowo również na prawym (Tyniec, Kostrze, Bonarka); około 4 km od Tyńca, na wschód, po tej samej stronie Wisły występują Krakowskie Skały Twardowskiego; dno doliny Wisły jest podmokłe, ochrania je wał przeciwpowodziowy (dno kotliny pod Krakowem na wysokości 190-250 m n.p.m.), nad przeciwległym, lewym brzegiem Wisły, wznoszą się jurajskie wzgórza Lasu Wolskiego i Świętej Bronisławy z Kopcem Kościuszki, zbudowane z wapieni; skały wapienne odsłaniają się także pod klasztorem Norbertanek na Zwierzyńcu w Krakowie, a także na wzgórzu wawelskim. Bieg Wisły w obrębie Krakowa został przesunięty, dolne koryto zasypane, podobnie jak bagna, które niegdyś występowały na niższych tarasach Wisły i Rudawy, która dołem uchodziła do Wisły koło Wawelu.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
