 Słownik astronomiczny
Aberracje optyczne (chromatyzm, aberracja sferyczna, astygmatyzm, dystorsja) - wady urządzeń optycznych wynikające z niedoskonałości soczewek i zwierciadeł, przejawiające się w niedokładnym odwzorowaniu obserwowanych obiektów zarówno w kontekście kolorów, jak i ich kształtów.
Akrecyjny dysk - skupisko materii w kształcie rotujące-go dysku, które otacza ciało niebieskie (gwiazdę lub inny masywny obiekt, np. czarna dziura).
Aktywność słoneczna - całokształt procesów zachodzących na powierzchni i we wnętrzu Słońca. Przejawia się charakterystycznymi zjawiskami plam, rozbłysków, protuberancji, emisji wiatru słonecznego, zmianą własności pola magnetycznego itp. W przypadku Słońca zaobserwowano, że aktywność ta cechuje się około-jedenastoletnią okresowością, podczas której zmienia się natężenie i charakter wymienionych elementów.
Albedo - zdolność ciała do odbijania padającego na nie promieniowania. W astronomii określa, jaka część padającego na ciało niebieskie światła jest przez nie odbijana. Stąd nie mówi się o albedo gwiazd, gdyż te same wytwarzają energię promienistą.
Aphelium - punkt orbity planety najbardziej oddalony od gwiazdy centralnej.
Asteryzm - charakterystyczny układ gwiazd na sklepieniu niebieskim, będący jednostką niższego rzędu niż gwiazdozbiór. Przykłady znanych asteryzmów to Wielki Wóz, Trójkąt Letni, Pas Oriona i Wieszak.
Astronomiczna analiza spektralna - metoda określania składu chemicznego ciał niebieskich na podstawie badania widma światła docierającego do obserwatora.
AU - (ang. astronomical unit), jednostka astronomiczna, czyli średnia odległość Ziemi od Słońca, w przybliżeniu 150 milionów kilometrów. Stosowana do określania odległości w skali układów planetarnych.
Biały karzeł - końcowe stadium ewolucji gwiazd o początkowej masie poniżej 1,4 masy Słońca. Biały karzeł to niewielka i powoli stygnąca gwiazda o dużym udziale promieniowania ultrafioletowego w ogólnym spektrum promieniowania, jakie emituje.
Bolid - okazały meteor, który spalając się w atmosferze, powoduje powstawanie efektów dźwiękowych i spektakularnej kuli ognia. Fragmenty bolidu mogą upaść na powierzchnię Ziemi.
Cefeida - bardzo ważny w astronomii typ gwiazd zmiennych, które zmieniają swój typ widmowy i rozmiary w wyniku cyklicznych pulsacji. Wykorzystuje sieje do określania odległości w skali gromady galaktyk.
Ciało niebieskie - naturalny lub sztuczny obiekt poruszający się w przestrzeni kosmicznej.
Ciemna materia - postulowana nieznana forma materii wypełniająca cały Wszechświat, zespalająca go i zapewniająca mu równowagę dynamiczną. Przypuszcza się, że stanowi ponad 90% wszystkiego, co składa się na materialny Wszechświat, choć do dziś nie wiadomo, z czego jest zrobiona.
Czarna dziura - masywny obiekt, którego pole grawitacyjne jest tak silne, że nawet światło nie jest w stanie go opuścić. Końcowe stadium ewolucji bardzo masywnych gwiazd i newralgiczny element budowy wielkich galaktyk.
Czerwony olbrzym - chłodna gwiazda o czerwonym zabarwieniu fotosfery i wielkich rozmiarach liniowych -promień około 100-200 milionów kilometrów.
Dark frame - tzw. ciemna klatka, w astrofotografii ekspozycja wykonana przy zamkniętym obiektywie teleskopu. Zawiera tylko szum matrycy, który odejmuje się następnie od każdej normalnie wykonanej ekspozycji.
Deszcz meteorytów - spektakularne zjawisko pojawienia się ogromnej liczby meteorów, które w jednej chwili spalają się w atmosferze.
Dopplera efekt - zmiana częstotliwości fali emitowanej przez zbliżający lub oddalający się obiekt.
Droga Mleczna - galaktyka, w której znajduje się Ziemia, Słońce i pozostałe planety naszego układu planetarnego, gromady gwiazd oraz mgławice. Powszechnie utożsamiana ze słabą poświatą złożoną z milionów gwiazd, widoczną na niebie w pogodną noc.
Dylatacja czasu - spowolnienie upływu czasu w układach doznających przyspieszenia względem układów spoczywających. Wnioskowane przez teorię względności i potwierdzone doświadczalnie.
Dysk protoplanetarny - rotujące i stopniowo zagęszczające się skupisko materii, będące zalążkiem przyszłej planety.
Efemerydy - informacje o przyszłych warunkach widoczności danego ciała niebieskiego w danym miejscu na Ziemi.
Egzoplaneta - odległa planeta obiegająca gwiazdę inną niż Słońce.
Ekliptyka - linia (koło wielkie) na nieboskłonie, będąca odzwierciedleniem pozornego rocznego ruchu Słońca po sferze niebieskiej, innymi słowy - rzut płaszczyzny orbity ziemskiej na sferę niebieską.
Faza księżyca lub planety - cykliczna zmiana widocznego kształtu ziemskiego Księżyca, księżyca innej planety lub samej planety w wyniku zmian wzajemnego ustawienia tych ciał wobec siebie i Słońca lub innej gwiazdy centralnej.
Fluktuacje kwantowe - wynikające z zasady nieoznaczoności miejscowe zmiany ilości energii, które według teorii inflacji kosmologicznej mogą być praprzyczyną pierwotnej struktury Wszechświata i jego niejednorodności, która pozwoliła w późniejszym okresie na powstanie gwiazd, galaktyk i gromad galaktyk.
Foton - cząstka przenosząca oddziaływanie elektromagnetyczne.
Galaktyka - ogromne skupisko miliardów gwiazd, materii międzygwiazdowej, pyłu i gazu oraz ciemnej materii, powiązanych ze sobą siłami grawitacji.
Grawitacja - jedno z podstawowych oddziaływań w przyrodzie, zwłaszcza w makroskali. Określa wzajemne przyciąganie obiektów materialnych - tym mocniejsze, im są one cięższe, i tym słabsze, im są bardziej od siebie oddalone.
Gromada galaktyk - grupa kilkunastu, kilkudziesięciu lub kilku tysięcy galaktyk tworzących wielki kompleks obiektów powiązanych ze sobą grawitacyjnie.
Gromada kulista - gęste skupisko tysięcy, a nawet milionów gwiazd o charakterystycznym sferycznym kształcie. Gromady kuliste otaczają galaktyki macierzyste, znajdując się w ich halo. To jedne z najstarszych obiektów w galaktykach.
Gromada otwarta - skupisko kilkudziesięciu lub kilkuset młodych gwiazd o nieregularnym kształcie, często zanurzone w mgławicy gazowej, z której powstały. Gromady otwarte są jednymi z najmłodszych obiektów w galaktyce.
Gwiazda - ciało niebieskie emitujące promieniowanie w wyniku reakcji termojądrowych zachodzących w jego wnętrzu.
Gwiazda neutronowa - kilkukilometrowej średnicy gęsta gwiazda, w której wnętrzu materia jest tak ciasno upakowana, jakby była jednym wielkim jądrem atomowym.
Gwiazda nowa - gwiazda, która nagle zwiększa swoją jasność w wyniku gwałtownych zmian w jej wnętrzu.
Gwiazda zmienna - gwiazda zmieniająca swoją jasność okresowo lub nieregularnie w wyniku fizykochemicznych zmian zachodzących w jej wnętrzu.
Gwiazda zmienna zaćmieniowa - układ gwiazd zmieniający swoją wypadkową jasność dla obserwatora z Ziemi, w wyniku cyklicznego wzajemnego zasłaniania się składników.
Gwiazdy podwójne i wielokrotne - systemy dwóch lub kilku gwiazd okrążających wspólny środek masy.
Gwiazdozbiór (konstelacja) - układ gwiazd na nieboskłonie tworzący symboliczny kształt lub wzór, który w wyniku tradycji lub późniejszych ustaleń przyjęło się uważać za rozpoznawalną i wyróżniającą się całość. Gwiazdy wchodzące w skład gwiazdozbioru najczęściej nie są związane ze sobą grawitacyjnie, a ich względna bliskość jest wynikiem geometrycznego rzutowania ich położeń na sferę niebieską.
Halo galaktyczne - rozległy, sferyczny obszar rozpościerający się wokół galaktyk spiralnych, zawierający gromady kuliste, gaz i ciemną materię.
Hel - pierwiastek chemiczny. Wraz z wodorem jeden z głównych składników Wszechświata.
Heliofizyka - dział astrofizyki poświęcony badaniom Słońca.
Horyzont zdarzeń - sfera otaczająca czarną dziurę, która oddziela dwa światy - ten możliwy do obserwacji od tego, o którym nie jesteśmy w stanie nic powiedzieć, gdyż pole grawitacyjne nie pozwala na wydostanie się poza horyzont żadnych informacji.
Hot pixel - wada światłoczułego detektora cyfrowego, polegająca na tym, że nie reaguje on na padające na niego światło. W praktyce posiada stale zdefiniowaną wartość koloru, niezależnie od tego ile czasu byśmy go naświetlali.
Karły - najpowszechniejszy typ gwiazd we Wszechświecie. Słońce jest karłem.
Kometa - niewielkie ciało niebieskie zbudowane z zestalonego suchego i wodnego lodu, odłamków skalnych, pyłu i domieszek innych substancji, w tym związków organicznych. Porusza się po wydłużonej orbicie eliptycznej, parabolicznej lub hiperbolicznej. Zbliżając się do gwiazdy centralnej, ogrzewa się, co powoduje sublimację zawartych w niej substancji, wytworzenie rozległej głowy i charakterystycznego warkocza.
Koniunkcja - inaczej złączenie, ustawienie ciał niebieskich i obserwatora w jednej linii.
Kosmiczne promieniowanie tła - bardzo chłodne promieniowanie będące pozostałością po wczesnym etapie gorącego Wszechświata. Jego odkrycie było przyczynkiem potwierdzającym hipotezę Wielkiego Wybuchu.
Kwantowa teoria grawitacji - poszukiwana ogólna teoria, która połączyłaby zjawiska makroświata opisywane przez teorię względności ze światem w skali jądra atomowego, opisywanym przez teorię kwantów.
Kwazar - (ang. quosistellar radio sources), jądra aktywnych galaktyk promieniujące silnie w zakresie fal radiowych. Kwazary są jednymi z najodleglejszych obiektów we Wszechświecie. Promieniowanie kwazarów które obecnie rejestrujemy, zostało wysłane około 10 miliardów lat temu.
Magnitudo - jednostka stosowana w astronomii do określania obserwowanej wielkości gwiazd. Dla najjaśniejszych obiektów, takich jak Słońce, Księżyc, bolidy, jasne planety i gwiazdy, przyjmuje wartości ujemne. Im obiekt mniej jasny, tym rośnie jego (dodatnia) obserwowana wielkość gwiazdowa. Przykłady: Słońce - 26,7 mag, Księżyc w pełni - 12,7 mag, Wenus w najkorzystniejszym położeniu - 4,4 mag, najsłabsze widoczne gołym okiem gwiazdy (w idealnych warunkach) mają jasność + 7 mag, zasięg małej lornetki + 10 mag, zasięg amatorskiego teleskopu + 13 mag, zasięg Kosmicznego Teleskopu Hubble'a + 30 mag.
Materia międzygwiazdowa - ogólne określenie wszystkiego, co wypełnia przestrzeń kosmiczną pomiędzy gwiazdami. Jest to pierwotna materia, z której powstała galaktyka, a zatem głównie gaz i pył.
Meteor - zjawisko świetlne obserwowane w atmosferze polegające na spalaniu się w niej cząstki materii meteoroidowej. Może to być zjawisko sporadyczne lub bardziej obfite - wtedy mamy do czynienia z rojem meteorów związanych z rozpadem komety lub planetoidy.
Meteoryt - meteoroid, który posiadał na tyle dużą masę początkową, że zdołał dotrzeć do powierzchni Ziemi lub innego skalistego ciała niebieskiego. Większość z meteorytów upada na grunt nie wywołując żadnych efektów. Niektóre, a zwłaszcza te największe, potrafią wybić pokaźnych rozmiarów krater.
Mgławica - obłok gazu i pyłu międzygwiazdowego będący swobodnym obłokiem materii międzygwiazdowej, miejscem narodzin gwiazd lub pozostałością po wybuchu supernowej. Ze względu na pochodzenie, a także sposób, w jaki mgławica emituje światło, dzielimy je na mgławice planetarne, pozostałości po supernowych, mgławice emisyjne, dyfuzyjne i refleksyjne.
Nadir - punkt położony po przeciwnej stronie co zenit.
NASA - (ang. National Aeronautics and Space Administration) - amerykańska agenda rządowa, której celem jest koordynacja wszelkich przedsięwzięć związanych z eksploracją przestrzeni kosmicznej.
Noc astronomiczna - okres doby, w którym Słońce znajduje się co najmniej 18 stopni poniżej linii horyzontu.
Obłok Oorta - sferyczny obłok gazu, pyłu, skał, lodowych brył i planetoid, który otula Układ Słoneczny w odległości pomiędzy 300 a 100 tysięcy jednostek astronomicznych. Przypuszcza się, że z obłoku Oorta pochodzą komety długookresowe, strącone ku Słońcu w wyniku zaburzeń grawitacyjnych.
Ogólna Teoria Względności - teoria autorstwa Alberta Einsteina mówiąca i dowodząca, że siła grawitacji wynika z lokalnych zniekształceń czasoprzestrzeni, spowodowanych obecnością masywnego obiektu.
Opozycja - moment największego zbliżenia dwóch ciał niebieskich, kiedy ustawiają się dokładnie naprzeciw siebie.
Orbita - droga, po jakiej porusza się ciało niebieskie w przestrzeni kosmicznej.
Osobliwość - obszar w czasoprzestrzeni, w którym gęstość materii i energii jest nieskończona. Jest to pojęcie newralgicznie związane z czarnymi dziurami, choć nasza wiedza tym, co się dzieje poza horyzontem zdarzeń, wykracza poza stosowalność znanych praw fizyki.
Paralaksa heliocentryczna - pozorna zmiana położenia wybranego obiektu na sferze niebieskiej wzglę¬dem innych odległych obiektów, wynikająca ze zmiany miejsca obserwacji, w tym przypadku zmiany położe¬nia Ziemi na orbicie wokółsłonecznej.
Parsek - astronomiczna jednostka odległości określająca odległość, z jakiej jednostka astronomiczna, czyli średnia odległość Ziemi od Słońca, jest widoczna pod kątem 1 sekundy łuku. Jeden parsek to w przybliżeniu 3,26 roku świetlnego.
Pas Kuipera - obszar dużej koncentracji małych ciał w Układzie Słonecznym, położony poza orbitą Neptuna. Zawiera pozostałości po okresie formowania się Układu Słonecznego. Największe obiekty pasa Kuipera to trzy planety karłowate - Pluton, Haumea i Makemake.
Peryhelium - punkt orbity najbliższy gwieździe centralnej.
Planeta - ciało niebieskie obiegające gwiazdę centralną lub pozostałość po gwieździe, które spełnia warunki równowagi hydrostatycznej (kulisty kształt), ma masę mniejszą niż minimalna potrzebna do zainicjowania syntezy termojądrowej, oraz które oczyściło przestrzeń wokół ze względnie masywnych obiektów.
Planety karłowate - klasa ciał niebieskich w ramach Układu Słonecznego, charakteryzująca się równowagą hydrostatyczną (kształt kulisty), obiegające Słońce, nie będące satelitą planety lub innego obiektu, który nie jest gwiazdą, oraz które nie oczyściły przestrzeni wokół siebie z innych względnie masywnych ciał.
Planetoida - ciało niebieskie o rozmiarach od kilku metrów do kilkuset kilometrów, najczęściej o nieregularnym kształcie, noszącym znamiona kolizji z podobnymi ciałami. Planetoidy obiegają gwiazdę centralną, a zbudowane są ze skał lub lodu. Mogą posiadać księżyce.
Planetozymal - najpierwotniejszy zalążek przyszłej protoplanety, bryła materii krążąca w dysku protoplanetarnym.
Planety wewnętrzne - w Układzie Słonecznym to planety znajdujące się wewnątrz orbity Jowisza, a zatem Merkury, Wenus, Ziemia i Mars.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
