 Frazeologia związana z mitami
Związek frazeologiczny to połączenie dwóch lub więcej wyrazów. Połączenie to ma utrwalone i najczęściej przenośne znaczenie. Każdy z nas codziennie w swoich wypowiedziach używa wielu takich związków, zupełnie nie zdając sobie z tego sprawy. Ze względu na kryterium budowy gramatycznej wyróżniamy trzy typy związków frazeologicznych:
- Wyrażenia – mogą zawierać wszystkie części mowy oprócz osobowych i nieodmiennych form czasownika. Zwykle są to związki współrzędne i podrzędne, w których wyrazem określanym jest rzeczownik lub przymiotnik, a wyrazem określającym rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów przymiotnikowy, wyrażenie przyimkowe lub przysłówek;
- Zwroty – związek frazeologiczny, w skład którego wchodzi czasownik w formie bezokolicznika , imiesłowu lub formy osobowej;
- Frazy – forma związku frazeologicznego, w której występuje podmiot i orzeczenie. – Piotr Bąk, „Gramatyka języka polskiego”
• jabłko niezgody – przyczyna konfliktów, kłótni, niesnasek. Uskrzydlona bogini niezgody, chaosu i nieporządku – Eris na weselu Peleusa i Tetydy rzuciła między trzy boginie – Herę, Afrodytę i Atenę jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Spór, zgodnie z życzeniem Zeusa miał rozstrzygnąć Parys, syn króla Troi Priama. Każda z bogiń obiecała mu nagrodę za wskazanie właśnie jej: Hera – bogactwo, Atena – mądrość, Afrodyta – najpiękniejszą kobietę za żonę. Parys wskazał na Afrodytę i została mu przyrzeczona Helena, żona króla Sparty, Menelaosa. Parys, niepomny na złe wróżby, porwał Helenę, co stało się powodem wybuchu wojny trojańskiej.
• znaleźć się między Skyllą i Charybdą – znaleźć się między niebezpieczeństwem płynącym z dwóch stron na raz. Skylla (Scylla) to potwór morski czyhający i pożerający żeglarzy zamieszkujący grotę położoną w Cieśninie Mesyńskiej u wybrzeży Italii (w górnej części miał postać kobiety, zaś w dolnej opasywało ją sześć przeraźliwych psów). Po drugiej stronie cieśniny mieszkała Charybda – także potwór morski, córka Posejdona i Gai. Trzy razy dziennie pochłaniała ogromne ilości wody z cieśniny, razem z przepływającymi okrętami. Nie było dla nich ucieczki, ponieważ po przeciwnej stronie czyhała już Skylla. Jej ofiarami było sześciu towarzyszy Odyseusza.
• ikaryjski lot – symbolizuje marzycielstwo, zbyt wysoki, niebezpieczny lot, który kończy się tragedią, bezsensowna brawura, szaleńcza odwaga – źródło ma w micie o Dedalu i Ikarze. Podczas ucieczki ojca i syna przy użyciu skrzydeł zlepionych woskiem, Ikar, niepomny na ostrzeżenia konstruktora, wzbił się zbyt wysoko i spadł do morza.
• złoty wiek – czasy świetności, potęgi, wspaniałości. Zgodnie z mitem o czterech wiekach ludzkości był to czas panowania Kronosa. Rzeki płynęły wówczas mlekiem, a z drzew skapywał miód. Ludzie żyli jak niebianie, nie mieli trosk i nie musieli pracować, spędzając czas na biesiadach. W Polsce „złotym wiekiem” nazywa się wiek XVI za panowania dynastii Jagiellonów, gdy państwo polskie było u szczytu swej potęgi.
• odrodzić się jak feniks z popiołów – symbol ciągłego odradzania się, zmartwychwstania. Według mitów był ptakiem pochodzącym z Etiopii. Miał wygląd orła królewskiego o czerwonym i złotym upierzeniu. Latał powoli i majestatycznie. Legenda głosiła, że co pięćset lat budował sobie z ziół i traw gniazdo, w którym umierał. Ze spopielonego gniazda rodził się nowy feniks, który przenosił prochy swego ojca do Heliopolis w Egipcie i składał na ołtarzu Heliosa, a następnie powracał do Etiopii, gdzie żył kolejne pięćset lat.
• paniczny strach – nagły popłoch wywołany nieoczekiwaną sytuacją. Bożek Pan był niezgrabnym potworem o głowie i nogach kozła, na torsie miał sierść. Był bogiem płodności i potencji seksualnej. Był okrutny w zaspokajaniu swych pragnień, a gdy się pojawiał, budził strach.
• puszka Pandory – źródło nieustannych nieszczęść i kłopotów, niebezpieczny podarunek, rzecz, która niespodziewanie przynosi wiele złego. Pandora była pierwszą kobietą ulepioną z gliny przez Hefajstosa i Atenę w celu ukarania ludzi. Została zesłana na ziemię i poślubiła brata Prometeusza, Epimeteusza. Z ciekawości otworzyła otrzymaną od bogów puszkę, do której nie wolno było jej zajrzeć. Ze środka na świat wydostały się wszystkie nieszczęścia.
• koło Iksjona – bezkresne męczarnie, katusze bez końca, wieczne cierpienie, nawiązuje do kary, jaką otrzymał Iksjon za swe przewinienia (najpierw dopuścił się podwójnego świętokradztwa, a po oczyszczeniu przez Zeusa próbował zgwałcić Herę) został przywiązany do płonącego i wiecznie wirującego koła. Najprawdopodobniej swą karę odbywa w Tartarze.
• kompleks Edypa – w psychoanalizie podświadoma i stłumiona skłonność płciowa chłopców do własnej matki połączona z lękiem przed ojcem – rywalem. Wyjaśnienie to odnosi się do mitologicznej postaci Edypa, greckiego króla Teb, który, nie znając swoich biologicznych rodziców, zabił swego ojca, a potem ożenił się z matką i miał z nią czworo dzieci.
• kompleks Elektry - w psychoanalizie podświadoma i stłumiona skłonność płciowa dziewczynek do własnego ojca połączona z lękiem przez matką – rywalką. Mitologiczna Elektra, córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Ifigenii i Orestesa, nakłaniała brata do zabicia matki i jej kochanka Ajgistosa w calu pomszczenia zamordowanego przez Klitajmestrę ich ojca. Po dokonaniu zbrodni wspierała Orestesa, gdy stal się ofiarą erynii.
• koszula Dejaniry – źródło olbrzymich cierpień, przed którymi nie sposób uciec. Dejanira była żoną Heraklesa, z którym miała syna Hyllosa. Podczas pewnej przeprawy przez rzeką centaur Nessos usiłował uwieść Dejanirę, za co został zabity przez Heraklesa. Przed śmiercią ofiarował jej miksturę sporządzoną z własnej krwi, która miała zapewnić jej wierność męża. Gdy Herakles zakochał się w brance Iole, Dejanira przesłała mu szatę nasączoną miksturą od Nessosa, która okazała się trucizną. Po założeniu szata paliła żywym ogniem ciało herosa. Położył kres swym cierpieniom spaliwszy się na górze Ojda. Dejanira z rozpaczy popełniła samobójstwo.
• pięta Achillesa – czyjaś słaba strona, słaby punkt. Achilles, syn Peleusa i Tetydy, został w dzieciństwie wykąpany przez matkę w Styksie, dzięki czemu zyskał nadzwyczajną odporność. Matka trzymała go jednak za piętę, która nie została zahartowana i stanowiła „słaby punkt” herosa.
• stajnia Augiasza – wielki bałagan, brud nie do opisania spowodowany wieloletnim zaniedbaniem i wymagający usunięcia. Wiąże się z jedną z dwunastu prac Heraklesa. Miał oczyścić niesprzątane przez lata stajnie Augiasza. Uczynił to, zmieniając bieg rzeki i kierując jej strumień na nieczystości.
• wierna Penelopa – kobieta wierna mężowi ponad wszystko. Penelopa była żoną króla Itaki Odysa. Gdy mąż wyruszył na dziesięcioletnią wojnę trojańską, a następnie wracał do domu przez kolejne dziesięć lat Penelopa pozostała mu wierna odsyłając kolejnych zalotników. Do jej ręki pretendowało wielu zalotników. Miała ponownie wyjść za mąż po utkaniu całunu dla Laertesa, jednak to, co w ciągu dnia wykonała, nocą pruła. Zalotników, którzy zamieszkali w jej pałacu pozabijał Odyseusz po powrocie na Itakę.
• męki Tantala – męczarnie człowieka, który pożąda czegoś, co ma na wyciągnięcie ręki, jednak nie może ich dostać. Tantal, frygijski król, cieszył się sympatią bogów i uczestniczył w ich ucztach. Znany był ze swych występków – nie chciał oddać Hermesowi jego złotego psa – własności Zeusa, wykradał ze stołu bogów ambrozję i nektar, by częstować swych przyjaciół, a także rozpowiadał o bogach plotki. Chcąc się przekonać o wszechwiedzy bogów na uczcie podał potrawę przyrządzoną z ciała swego syna Pelopsa. Zeus przywrócił go do życia, a Tantala umieścił w Tartarze pod ogromną skałą, która ustawicznie groziła runięciem. Stał po szyję w wodzie, jednak, gdy pragnął się jej napić, ta pierzchała przed jego ustami. Głodny sięgał do gałęzi pełnej winogron, jednak ta również natychmiast się cofała.
• nić Ariadny – nieoczekiwana pomoc, ratunek, który oparty został na genialnym pomyśle. Ariadna była córką króla Krety Minosa i Pazyfae. Gdy na wyspę przybył Tezeusz dziewczyna pokochała go wielką miłością. Podarowała mu kłębek nici, które pozwoliły mu powrócić z labiryntu (zaprojektowanego przez Dedala) po zabiciu Minotaura (jeden z jego końców przywiązał na początku labiryntu, a następnie powrócił do wyjścia zwijając nić).
• Prokrustowe łoże - nocleg związany z psychicznymi i fizycznymi cierpieniami. Jest to też sytuacja, w której coś jest siłą naginane, dostosowywane do sztywnego schematu. W mitologii Prokrust był zbójem czyhającym na podróżnych, których zapraszał do swego domu. Strudzonym proponował nocleg w łóżku. W zależności od tego, czy łoże było za długie, czy za krótkie dla gościa, podejmował decyzję: obcinał stopy albo naciągał stawy nieszczęśnika.
• syzyfowa praca – niekończąca się, daremna praca. Hasło pochodzi od imienia króla Koryntu – Syzyfa skazanego przez bogów na nieustanne wtaczanie głazu na szczyt góry. Była to kara za zuchwalstwa wobec bogów – plotkowanie, uwięzienie Tanatosa (Śmierć) oraz odszukanie władcy podziemi i unikanie śmierci.
• węzeł gordyjski - trudny do rozwiązania problem, skomplikowana sprawa. W świątyni Zeusa w Gordion znajdował się kunsztowny węzeł z łyka zamocowany przy wozie. Według przepowiedni ten, kto go rozwiąże, miał zostać władcą Azji Mniejszej. Aleksander Macedoński rozwiązał ten problem rozcinając węzeł mieczem.
• pod Egidą – pod opieką, osłoną, przewodnictwem, patronatem, auspicjami. Egida (z greckiego „kozia skóra”) była tarczą Zeusa i bogini Ateny; została wykuta przez Hefajstosa (lub zrobiona ze skóry kozy Amaltei). Dała Zeusowi zwycięstwo nad jego ojcem Kronosem.
• róg Amaltei – inaczej róg obfitości, symbol dostatku i dobrobytu. Gdy nad światem rządził ojciec Zeusa – Kronos, Rea oddała niemowlę na wychowanie kozie Amaltei w obawie przed pożarciem maleństwa przez ojca. Pewnego razu, kiedy zwierzę ułamało róg, mały bóg wziął go do ręki i pobłogosławił, tak powstał róg obfitości. Napełniał się on wszystkim, czego zapragnął jego posiadacz.
• koń trojański - synonim podstępnego, przynoszącego zgubę podarunku, prezentu. Pod koniec wojny trojańskiej, po dziesięcioletnim oblężeniu, dzięki podstępowi Odyseusza, Grecy zbudowali pod Troją wielkiego drewnianego konia i udali, że się wycofują. Trojańczycy, mimo ostrzeżeń Kasandy i Laokona wprowadzili machinę do miasta. Wewnątrz ukryli się wojownicy, którzy nocą opuścili konia i otworzyli bramy wpuszczając wojska Achajów do środka.
• syreni śpiew - niezwykle piękny, uwodzicielski śpiew. Syreny to mitologiczne pół-kobiety, pół-ptaki kuszące swoim śpiewem tak pięknym, że nie można się im było oprzeć. Były śmiertelnym zagrożeniem dla żeglarzy. Wciągały ich w niebezpieczne miejsca i wysysały z nich krew. Odyseusz, powracający do Itaki spotkał je niedaleko wyspy Kirke. Za radą czarodziejki uszy swych towarzyszy zalepił woskiem, sam zaś kazał się przywiązać do masztu, aby usłyszeć ich pieśni.
• beczka Danaid – określenie trudnej i bezowocnej pracy. Danaidy były córkami króla Danaosa. Za jego radą w noc poślubną, po wzięciu za mężów pięćdziesięciu synów Ajgyptosa (brata Danaosa, z którym toczył konflikt o tron w Egipcie) zasztyletowały ich. Ciała pomordowanych zostały pochowane pod murami Argos, a głowy wrzucone do Jeziora Lerneńskiego. Danaidy za mężów wzięły zwycięzców w wyścigach zorganizowanych przez ojca. Ze swej zbrodni zostały oczyszczone przez Hermesa i Atenę. Po śmierci Danaidy miały w Podziemiach napełniać wodą dziurawą beczkę.
• objęcia Morfeusza – „udać się w objęcia Morfeusza” oznacza zasnąć. Morfeusz to jeden z synów Hypnosa, bóg marzeń sennych. Jego cechą była umiejętność przybierania różnych postaci w sennych obrazach. Zazwyczaj przedstawiany był ze skrzydłami.
• marsowa mina – symbolizuje określony wyraz twarzy – groźny i posępny wyraz niezadowolenia. Mars był rzymskim odpowiednikiem greckiego Aresa. Był bogiem wojny niesprawiedliwej, wrogi ludziom i bogom.
• tytaniczna praca (wysiłek) - praca bardzo ciężka, wytężona, kolosalna. Tytani stanowili potężne pokolenie bogów. Uznawani są za synów Uranosa i Gai. Uwięzieni w Tartarze zostali oswobodzeni dzięki jednemu z nich – Kronosowi, jednak następnie przegrali bitwę z Olimpijczykami i na zawsze trafili do Tartaru.
• chimeryczny nastrój (charakter) - to charakter kapryśny, grymaśny, dziwaczny, nieprzewidywalny, któremu towarzyszą fanaberie i fochy. Nazwa pochodzi od Chimery, potwornego zwierzęcia łączącego cechy lwa, kozy i węża. Zionęła ogniem i pożerała każdego, kto znalazł się w jej zasięgu. Została pokonana przez Bellerofonta.
• dosiąść Pegaza - podjąć jakieś niesamowite wyzwanie. Pegaz był skrzydlatym koniem urodzonym u źródeł Okeanosa z krwi Meduzy, której głowę uciął Perseusz. Znosił Zeusowi pioruny na Olimp. Dosiadał go Bellerofont (po okiełznaniu go za pomocą złotego wędzidła otrzymanego od Ateny) w walce z Chimerą, a także Perseusz pragnący uwolnić Andromedę. Został przez bogów umieszczony na niebie jako gwiazdozbiór. Pegaz jest także symbolem poezji. Od uderzenia jego kopyta w skałę u stóp Helikonu wytrysnęło źródło Hippokrene i Aganippe dające poetom natchnienie.
• kasandryczne wieści - wieści zapowiadające niepowodzenia lub nieszczęścia. Kasandra, córka Priama i królewna tebańska była wieszczką. Swój dar dostała od zakochanego Apolla, jednak, gdy nie odwzajemniła miłości, bóg sprawił, że nikt w jej przepowiednie nie wierzył. Przestrzegała przed wprowadzeniem konia pozostawionego przez Achajów do Troi. Okazało się, że miała rację wróżąc podstęp – Troja została spalona.
• fortuna kołem się toczy - los jest zmienny, w życiu spotyka człowieka raz sukces, a raz porażka, nie istnieje nigdy pasmo nieustannych zwycięstw, ale też pasmo nieszczęść musi kiedyś się skończyć. Fortuna była italską boginią ślepego Losu i Przypadku (identyfikowaną z grecką Tyche, boginią szczęśliwego trafu). Dzierżyła ster ludzkiego życia i w zależności od swego kaprysu zsyłała bogactwo lub biedę. Sprawowała nad ludźmi władzę absolutną. W ręku trzymała róg obfitości i ster. Niekiedy przedstawiano ją ślepą (stąd powiedzenie „fortuna jest ślepa”).
• woda letejska – woda dająca zapomnienie; od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie, po napiciu się wody z tej rzeki dusza ludzka zapominała o przebytym ziemskim życiu. Ta sama etymologia słowa letarg – stan uśpienia, pozorna śmierć.
• narcyzm - bezkrytyczny stosunek do siebie, uwielbienie siebie. Nazwa wzięła się od imienia Narcyza nieczułego myśliwego, w którym kochały się wszystkie nimfy. Jednej z nich – Echo – do dziś skargi słychać w górach i lasach Hellady. Gdy pewnego dnia spragniony Narcyz pochylił się nad taflą wody za sprawą Afrodyty zakochał się w sobie samym. Zapomniał o myślistwie, całe dnie spędzając nad taflą wody. Umarł z tęsknoty i miłości do własnego odbicia. Na jego grobie wyrósł kwiat nazwany narcyzem.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
