Rafael, właśc. Raffaello Santi lub Raffaello Sanzio (ur. 28 marca lub 6 kwietnia 1483 w Urbino, zm. 6 kwietnia 1520 w Rzymie) – włoski malarz i architekt, najmłodszy z trójki słynnych artystów włoskiego renesansu – obok Michała Anioła i Leonarda da Vinci, znany z licznych przedstawień Madonny.
Daty jego urodzin i śmierci (obie wypadły w Wielki Piątek) przyczyniły się poniekąd do uznania go przez Giorgio Vasariego za boskiego artystę – boga sztuki. Urodził się w 1483 w mieście Urbino w środkowych Włoszech. Jego rodzicami byli Giovanni Santi, malarz nadworny książęcej rodziny Montefeltro oraz Maria di Ciarla, córka kupca. W latach dziecięcych uczył się u ojca, który chociaż sam nie był artystą wysokiej rangi, był człowiekiem wykształconym i wcześnie dostrzegł ponadprzeciętne zdolności syna. W 1491 młody Rafael przeżył śmierć matki; trzy lata później (1494) zmarł jego ojciec. Opiekę nad Rafaelem przejął wtedy formalnie jego stryj, lecz najwięcej pomocy i życzliwości okazał mu wuj, Simone Ciarla, brat zmarłej matki. To on wymusił na rodzinie oddanie chłopca na dalsze kształcenie malarskie, za co Rafael pozostał mu wdzięczny do końca życia.
Około 1494 wyjechał do Perugii, gdzie początkowo uczył się artystycznego rzemiosła u malarza Timoteo Viti, później został uczniem znanego malarza, Pietro Vannucciego zwanego Pietro Perugino. Podczas nauki u Perugina zaczął wykonywać pierwsze obrazy na zamówienie.
W 1500 Rafael został już malarzem cechowym miasta Urbino. Wcześnie przyswoił sobie styl mistrza i współpracował z Peruginem przy dekoracji m.in. kościoła św. Franciszka w Perugii, a w 1503 rozpoczął krótką współpracę z innym wybitnym malarzem – Pinturicchio, przy zdobieniu sali biblioteki w Sienie na zamówienie papieża Piusa III. Wkrótce Rafael przerósł swoich nauczycieli i w 1504 wyjechał do Florencji, aby podziwiać dzieła Leonarda da Vinci i Michała Anioła. Powstały wtedy znakomite dzieła malarskie dojrzałego już stylu Rafaela jak Madonna w zieleni czy Madonna ze szczygłem. Szybko zyskał ogromną sławę i zaczęli u niego zamawiać usługi artystyczne najwięksi wielmoże Italii.
Ok. 1507 Rafael powrócił do Urbino i pracował intensywnie w swym rodzinnym mieście – z tego okresu pochodzą m.in. obrazy Madonny i Chrystusa w Ogrójcu namalowane dla dowódcy wojsk florenckich Guidobaldo di Montefeltro. Wkrótce udał się do Perugii, gdzie udekorował freskami m.in. tamtejszy kościół Kamedułów.
W 1508 Rafael, po stworzeniu wielu wybitnych dzieł malarskich w Perugii oraz Florencji wyruszył do Rzymu. Wyjazd ten zaproponował mu pracujący na usługach papieża Juliusza II architekt Donato Bramante. Rafael zainteresował się pracą dla papieża do tego stopnia, że wyjechał natychmiast z Florencji nie ukończywszy malowideł we florenckiej kaplicy św. Ducha. Papież życzliwie przyjął Rafaela i zlecił mu na początek ozdobienie papieskiej sali urzędowej i sądowej zwanej Stanza della Segnatura. Pracę tę ukończył w 1511. Jednocześnie tworzył wiele innych dzieł, a także miał okazję zapoznać się z najlepszymi dziełami swojego znakomitego rywala, Michała Anioła, który również pracował dla papieża i właśnie tworzył freski na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej.
W 1513 zmarł papież Juliusz II. Jego następca, Leon X również był mecenasem sztuki i cenił talent Rafaela, któremu zlecił kontynuację prac nad zdobieniem Pałacu Watykańskiego. Po śmierci Bramantego w 1514 Rafael przejął nadzór nad budową nowej Bazyliki św. Piotra w Rzymie.
Już za życia został okrzyknięty geniuszem, po jego śmierci opłakiwali go w swych wierszach wybitni poeci. Rafael był zaprzyjaźniony z wielkimi humanistami swojej epoki jak Baldassare Castiglione czy Bernardo Dovizi da Bibbiena. Przyjaźnił się i rywalizował z innym artystami, prowadził też żywą korespondencję z Albrechtem Dürerem. W swoich wielkich dziełach starał się pogodzić wartości chrześcijańskie z optymizmem epoki odrodzenia oraz z pogańską filozofią antyczną, odkrywaną przez ludzi renesansu. Widać to w takich jego dziełach jak np. Szkoła ateńska, gdzie Rafael w papieskiej sali przedstawił grupę uczonych, skupionych według największych filozofów antyku, których autorytet uznawał także Kościół katolicki – Platona i Arystotelesa.
Był człowiekiem bardzo religijnym. Od 1514 należał do Bractwa Ciała Chrystusowego w Urbino i do tajnego stowarzyszenia ludzi świeckich Oratorium Boskiej Miłości w Rzymie. Zmarł przedwcześnie po ataku febry w wieku 37 lat. Zgodnie z życzeniem pochowany został w rzymskim Panteonie. Epitafium wyryte na grobowcu brzmi: „Tu spoczywa Rafael. Bałem się tego, co niezgłębione, pokonałem zwyczajne, wielkim równy, tylko śmiertelne zmarło ze mną”. Madonnę nad grobem (Madonna del Sasso) wyrzeźbił Lorenzo Lotti (Lorenzetto).
Styl, malarstwo
We wczesnej twórczości styl Rafaela jest naśladownictwem, a czasem niemal mistrzowskim kopiowaniem stylu Perugina. Jednak nawet w dziełach niewątpliwie wzorowanych na nim można uchwycić różnicę. Przykładem jest obraz Zaślubiny Marii z Józefem (Lo Sposalizio), wzorowany na powstającym w tym samym czasie obrazie Perugina pod tym samym tytułem. Oba obrazy posiadają niemal jednakową scenerię i podobne rozłożenie postaci, jednak obraz Rafaela różni się od obrazu jego mistrza giętkością i naturalnością ruchów. Podczas gdy Perugino stosuje już nieco przestarzałą manierę izokefalii (umieszczania głów postaci na jednym poziomie), u Rafaela analogiczne postacie są wyższe lub niższe, stoją swobodnie i nie wyglądają jak ustawione w jednym rzędzie. Wkrótce Rafael porzucił wzorowanie się na dziełach konserwatywnego mistrza i stworzył nowy styl. Niewątpliwie na rozwój stylu malarskiego Rafaela miały wielki wpływ dzieła Michała Anioła, a zwłaszcza Leonarda da Vinci. Z dzieł Leonarda przyswoił sobie Rafael manierę sfumato, choć stosował ją bardziej umiarkowanie niż sam Leonardo.
Do najbardziej znanych dzieł malarskich Rafaela należy słynna Madonna Sykstyńska. Została namalowana w latach 1513–1514. Pierwotnie obraz ten był prawdopodobnie przeznaczony dla kościoła św. Sykstusa w Piacenzy, jak Nico pisze Giorgio Vasari, pierwszy biograf Rafaela i wielu innych artystów renesansu. Istnieją hipotezy, że miał być to obraz zdobiący nagrobek Juliusza II. Jako Madonna została przedstawiona urodziwa kochanka Rafaela Margherita Luti, zwana La Fornarina. Po lewej stronie adorujący ją św. Sykstus ma twarz papieża Juliusza II. Po prawej stronie obrazu stoi święta Barbara, patronka umierających. Obraz, będący pierwotnie własnością zakonników klasztoru świętego Sykstusa został w 1754 zakupiony (zresztą za pieniądze z budżetu Rzeczypospolitej) przez Augusta III Sasa i dziś jest ozdobą drezdeńskiej Gemäldegalerie.
Również słynne są freski Rafaela w Stanzach Watykańskich, a zwłaszcza najbardziej z nich znana i kojarzona z imieniem Rafaela Szkoła Ateńska. Jest to monumentalny fresk na ścianie, ograniczony łukiem sklepienia, przedstawiający spotkanie najwybitniejszych filozofów starożytności. Dzieło Rafaela jest alegorią Rozumu jako drogi wiodącej do poznania Prawdy.
Rafael nader często portretował na swoich obrazach samego siebie oraz osoby sobie znane. Tak też jest w Szkole Ateńskiej, gdzie Platon (lewa z postaci centralnych) posiada twarz Leonarda da Vinci, siedzący na schodach Heraklit to sportretowany Michał Anioł, natomiast kreślący znaki cyrklem Euklides posiada fizjonomię Donata Bramante. Sam Rafael także jest widoczny – stoi nieco na uboczu jako drugi od prawej strony, obok Klaudiusza Ptolemeusza.
Pod koniec życia (1518) namalował 2 obrazy ofiarowane przez Watykan królowi Francji, Franciszkowi I: Święta Rodzina Franciszka I oraz Święty Michał. Ostatnim dziełem artysty był obraz ołtarzowy Przemienienie Pańskie.
Dzieła zebrane
Wczesny okres (do 1503)
Zmartwychwstanie Chrystusa (Zmartwychwstanie Kinnairda) – 1499–1502, olej na desce, 52 × 44 cm, Museum of Art, São Paulo
Anioł – 1500–1501, olej na desce, 31 × 27 cm, Pinacoteca Civica, Brescia
Anioł – 1500–1501, olej na desce, 57 × 36 cm, Luwr, Paryż
Św. Sebastian – 1501–1502, olej na desce, 43 × 34 cm, Accademia Carrara, Bergamo
Madonna z Dzieciątkiem i świętymi (Ołtarz Colonny) – 1501–1502, tempera na desce, 172,4 × 172,4 cm, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
Madonna Solly’ego – ok. 1502, olej na desce, 52 × 38 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret mężczyzny – ok. 1502, olej na desce, 45 × 31 cm, Galleria Borghese, Rzym
Madonna z Dzieciątkiem, błogosławiącymi i świętymi: Hieronimem i Franciszkiem (Madonna von der Roppa) – ok. 1502, olej na desce, 34 × 29 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Ukrzyżowanie – 1502–1503, olej na desce, 281 × 165 cm, National Gallery w Londynie
Ołtarz Oddich ( Koronacja Matki Boskiej) – 1502–1504, olej na płótnie, 267 × 163 cm, Muzea Watykańskie
Zwiastowanie – 1502–1504, olej na płótnie, 27 × 50 cm, Muzea Watykańskie (predella ołtarza)
Pokłon Trzech Króli – 1502–1504, olej na płótnie, 27 × 50 cm, Muzea Watykańskie (predella ołtarza)
Ofiarowanie Jezusa w świątyni – 1502–1504, olej na płótnie, 27 × 50 cm, Muzea Watykańskie (predella ołtarza)
Portret mężczyzny – 1502–1504, olej na desce, 48 × 37 cm, Liechtenstein Museum, Wiedeń
Madonna Diotalevi – ok. 1503, olej na desce, 69 × 50 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Madonna z Dzieciątkiem i książką – 1503, olej na desce, 55 × 40 cm, National Gallery of Art, Waszyngton
Okres florencki (1504–1508)
Trzy Gracje – 1504, olej na desce, 17 × 17 cm, Musée Condé, Chantilly
Zaślubiny Marii z Józefem – 1504, olej na desce, 170 × 117 cm, Pinakoteka Brera, Mediolan
Sen rycerza – 1504, tempera na desce, 17 × 17 cm, National Gallery w Londynie
Portret Perugina – ok. 1504, tempera na desce, 57 × 42 cm, Uffizi, Florencja
Portret Pietra Bembo – ok. 1504, olej na desce, 54 × 69 cm, Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie
Portret Elżbiety Gonzagi – ok. 1504, olej na płótnie, 53 × 37,5 cm, Uffizi, Florencja
Madonna di Granduca – 1504, olej na desce, 84 55 cm, Galleria Palatina, Florencja
Madonna Connestabile – 1504–1505, tempera na desce, 17,5 × 18 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg
Św. Michał walczący z szatanem – 1505, olej na desce, 29 × 25 cm, Luwr, Paryż
Św. Jerzy walczący ze smokiem – 1505, olej na desce, 30 × 26 cm, Luwr, Paryż
Ołtarz Ansideich – 1505, olej na desce, 217 × 148 cm, National Gallery w Londynie
Chrystus błogosławiący – 1505, olej na desce, 30 × 25 cm, Pinacoteca Civica, Brescia
Madonna Terranuova – ok. 1505, olej na desce, śr. 86 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Portret młodzieńca z jabłkiem – 1505, olej na desce, 47 × 35 cm, Uffizi, Florencja
Dama z jednorożcem – ok. 1505, olej na desce, 65 × 51 cm, Galleria Borghese, Rzym
Św. Jerzy zabijający smoka – 1505–1506, olej na desce, 28,5 × 21,5 cm, National Gallery of Art, Waszyngton
Donna Gravida (Brzemienna) – 1505–1506, olej na desce, 66 × 52 cm, Galleria Palatina, Florencja
Portret Angola Doniego – 1505–1507, olej na desce, 63 × 45 cm, Galleria Palatina, Florencja
Portret Maddaleny Doni – 1505–1507, olej na desce, 63 × 45 cm, Galleria Palatina, Florencja
Autoportret – 1506, olej na desce, 45 × 33 cm, Uffizi, Florencja
Madonna ze szczygłem – 1506, olej na desce, 107 × 77,2 cm, Uffizi, Florencja
Madonna del Prato (Madonna na łące) – 1506, olej na desce, 113 × 88 cm, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
Madonna z goździkiem – 1506, olej na desce, 29 × 23 cm, National Gallery w Londynie
Madonna ze św. Józefem bez brody (Święta Rodzina) – 1506, tempera na desce, 74 × 57 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg
Święta Rodzina ze św. Elżbietą i św. Janem (Święta Rodzina Canigianich) – 1507, olej na desce, 131 × 107 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Piękna Ogrodniczka (Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem) – 1507, olej na desce, 122 × 80 cm, Luwr, Paryż
Złożenie do grobu (Retabulum Baglionich) – 1507, olej na desce, 184 × 176 cm, Galleria Borghese, Rzym
Święta Rodzina z barankiem – 1507, olej na desce, 29 × 21 cm, Prado, Madryt
Madonna del Cardellino – 1507, olej na desce, 107 × 77 cm, Uffizi, Florencja
Madonna z Dzieciątkiem – ok. 1507, olej na płótnie, 81 × 56 cm, Scottish National Gallery, Edynburg
Guidobaldo da Montefeltro – ok. 1507, olej na desce, 71 × 50 cm, Uffizi, Florencja
La Muta (Niema) lub Portret młodej kobiety – 1507–1508, olej na desce, 64 × 48 cm, Galleria Nazionale delle Marche, Urbino
Św. Katarzyna Aleksandryjska – 1508, olej na desce, 72 × 55 cm, National Gallery w Londynie
Madonna Tempi – 1508, olej na desce, 75 × 51 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Madonna Colonna – ok. 1508, olej na desce, 77 × 56 cm, Gemäldegalerie, Berlin
Madonna z Dzieciątkiem i małym św. Janem – ok. 1508, tempera i olej na desce, 29 × 22 cm, Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie
Okres rzymski (1509–1520)
Portret młodzieńca – 1509–1511, olej na desce, 75 × 59 cm, Muzeum Czartoryskich w Krakowie (zaginiony podczas II wojny światowej)
Kardynał Alessandro Farnese – 1509–1511, olej na desce, 132 × 86 cm, Museo di Capodimonte, Neapol
Madonna del Velo – 1509–1510, olej na desce, 120 × 90 cm, Musée Condé, Chantilly
Madonna z Dzieciątkiem i małym św. Janem – 1510, olej na płótnie, 39 × 33 cm, National Gallery w Londynie
Madonna z Dzieciątkiem (Madonna z niebieskim diademem) – 1510–1511, olej na desce, 68 × 48 cm, Luwr, Paryż
Portret kardynała – 1510–1511, olej na desce, 79 × 61 cm, Prado, Madryt
Madonna d’Alba – 1511, olej na płótnie, śr. 98 cm, National Gallery of Art, Waszyngton
Portret Juliusza II – 1511–1512, olej na płótnie, 108 × 80,7 cm, National Gallery w Londynie
Portret papieża Juliusza II della Rovere – 1512, olej na desce, 108,5 × 80 cm, Uffizi, Florencja
Madonna di Foligno – 1512, olej na płótnie, 320 × 194 cm, Muzea Watykańskie
Portret kardynała Tommassa Inghiramiego – ok. 1513, Isabella Stewart Gardner Museum, Boston
Madonna Candelabra – ok. 1513, olej na desce, 65,7 × 64 cm, Walters Art Museum, Baltimore
Madonna Sykstyńska – 1513–1514, olej na płótnie, 265 × 196 cm, Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie
Madonna della Sedia – 1514, olej na desce, śr. 71 cm, Galleria Palatina, Florencja
Madonna Dell’Impannata – 1513–1514, olej na desce, 158 × 125 cm, Galleria Palatina, Florencja
Madonna della Tenda – 1514, olej na desce, 65,8 × 51,2 cm, Stara Pinakoteka, Monachium
Bindo Altoviti – ok. 1514, olej na desce, 60 × 44 cm, National Gallery of Art, Waszyngton
Św. Cecylia – 1514, olej na desce, 220 × 136 cm, Pinacoteca Nazionale, Bolonia
Portret młodego mężczyzny – ok. 1515, olej na desce, 44 × 29 cm, Muzeum Thyssen-Bornemisza, Madryt
Portret Baltazara Castiglione – ok. 1515, olej na płótnie, 82 × 67 cm, Luwr, Paryż
Portret Tommassa Inghiramiego – 1515–1516, olej na desce, 91 × 61 cm, Galleria Palatina, Florencja
La Donna Velata – 1516, olej na płótnie, 82 × 60,5 cm, Galleria Palatina, Florencja
Andrea Navagerro i Agostino Beazzano – 1516, olej na desce, 76 × 107 cm, Galleria Doria Pamphilj, Rzym
Portret kardynała Bibbieny – ok. 1516, olej na płótnie, 85 × 66,3 cm, Galleria Palatina, Florencja
Droga na Kalwarię (Boleść sycylijska) – 1516–1517, olej na płótnie, 318 × 229 cm, Prado, Madryt
Nawiedzenie – ok. 1517, olej na desce, 200 × 146 cm, Prado, Madryt
Przemienienie Pańskie – 1517–1520, olej na desce, 405 × 278 cm, Muzea Watykańskie
Papież Leon X z kardynałami Giulliem de’ Medicim i Luigim de’ Rossim – 1518, olej na desce, 155 × 118 cm, Uffizi, Florencja
Święta Rodzina Franciszka I – 1518, olej na płótnie, 207 × 140 cm, Luwr, Paryż
Wizja Ezechiela – 1518, olej na desce, 40 × 29 cm, Galleria Palatina, Florencja
Święty Michał pokonuje szatana – 1518, 268 × 160 cm, Luwr, Paryż
Święta Rodzina pod dębem – 1518, 144 × 110 cm, Prado, Madryt
Autoportret z przyjacielem – 1518, olej na płótnie, 99 × 83 cm, Luwr, Paryż
Św. Jan Chrzciciel na pustyni – ok. 1518, olej na płótnie, 165 × 147 cm, Uffizi, Florencja
La Fornarina (Portret młodej kobiety) – 1518–1519, olej na desce, 85 × 60 cm, Galleria Borghese, Rzym
Madonna della Rosa – 1518–1520, olej na desce, 103 × 84 cm, Prado, Madryt
Święta Rodzina ze św. Elżbietą i małym św. Janem (także La Perla) – 1518–1520, olej na płótnie, 144 × 115 cm, Prado, Madryt