Tycjan, właśc. Tiziano Vecelli lub Vecellio (ur. ok. 1488–1490[a] w Pieve di Cadore, zm. 27 sierpnia 1576 w Wenecji) – włoski malarz, czołowy przedstawiciel szkoły weneckiej włoskiego malarstwa renesansowego. Uczeń Giovanniego Belliniego oraz Giorgiona.
Od imienia artysty wywodzi się słowo tycjanowski używane na określenie koloru rudopomarańczowego, często wykorzystywanego w obrazach.
Okres nauki
Urodził się w rodzinie kapitana Gregorio Vecellia. W wieku dziesięciu lat został wysłany razem ze swoim bratem Franceskiem w celu rozwijania zdolności artystycznych do stryja Antonio Vecellego mieszkającego w Wenecji. Młody Tycjan najpierw praktykował u Sebastiana Zuccato specjalizującego się w mozaice, następnie u Gentile Belliniego aby ostatecznie pobierać nauki od Giovanniego Belliniego, twórcy tzw. weneckiej szkoły malarskiej. W warsztacie Belliniego poznał Giorgiona, uznanego już malarza weneckiego. Wpływ Giorgiona widoczny jest we wczesnych dziełach Tycjana. W roku 1508 obaj artyści otrzymali zlecenie ozdobienia gmachu Fondaco dei Tedeschi (domu handlowego kupców niemieckich). Tycjan pokrył malowidłami ściany od strony lądu, natomiast Giorgione od strony Wielkiego Kanału Weneckiego. W roku 1510 Tycjan wyjechał do Padwy, gdzie ozdobił Scuola del Santo trzema freskami przedstawiającymi sceny z życia św. Antoniego. Około roku 1512 powrócił do Wenecji, gdzie w 1516 po śmierci Giovanniego Belliniego objął funkcję państwowego malarza Republiki Weneckiej.
Od 1533 był nadwornym malarzem Karola V i Filipa II. W latach 1545–1546 pracował w Rzymie, dla papieża Pawła III. W okresie 1550-1551 przebywał na dworze cesarskim w Augsburgu. Począwszy od 1556 r. realizował zamówienia Filipa II. Obrazy wysyłane drogą morską ozdobiły rezydencje królewskie w Madrycie i okolicach (Alkazar w Madrycie, Eskurial, El Pardo, Valsaín i Aranjuez)
Prace malarskie
We wczesnych swych dziełach pozostawał pod wpływem Giorgiona. Późniejsze płótna wykazują wpływy Palmy il Vecchio, co odzwierciedla się przede wszystkim w kompozycjach Sacra Conversazione, których kilka odnaleźć można w muzeach w Dreźnie, Londynie, w Madrycie, Wiedniu. W latach 1512–1515 powstają takie arcydzieła jak: Amore sacro e profano (Rzym, Barghese), Grosz czynszowy (Drezno) i Trzy epoki życia (Londyn); przejawia się w nich wykształcony już tycjanowski typ piękności kobiecej, pełne nastroju tła krajobrazowe i charakterystyczna harmonia barw. Dalszy etap rozwoju artystycznego Tycjana cechuje się wzmożeniem ruchu w kompozycjach, przeważnie wielofigurowych, przy czym jednak osiąga punkt szczytowy zrównoważenia, do jakiego dążyła sztuka renesansowa. Należą tutaj: Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny (1518, Wenecja), Bachanalia (ok. 1520, Madryt) i Madonna rodziny Pesaro (ok. 1529, Wenecja). W latach 1530–1550 zaznacza się stonowanie kolorytu Tycjana (Wniebowzięcie NMP, 1540 r. w Weronie, Ecce homo z 1543 w Wiedniu), ostatni, zaś okres jest okresem impresjonistycznej niemal swobody i szerokości traktowania, w połączeniu z silnym światłocieniem (Męczeństwo Świętego Wawrzyńca z 1565 roku), kościół jezuitów w Wenecji, Zwiastowanie z ok. 1567, także w San Salvatore, Koronowanie cierniem w Monachium z ok. 1570 roku. Ważną częścią twórczości Tycjana są jego dzieła o tematach mitologicznych, spośród nich zaś obrazy Wenus przyniosły mu sławę najznakomitszego malarza aktów (Wenus (1527) i Wenus i Amor z ok. 1546-1548, oba w Wenecji, 2 inne z Madrytu i Berlina). Akty te są przypuszczalnie portretami dam z arystokracji włoskiej (np. Wenus z Uffizi jest portretem Leonory z Urbino). Portretów dopatrują się też w postaciach alegorycznych, jak Flora (ok. 1515-1516, Florencja), Vanitas, ok. 1528, Monachium, Wenus w futrze (1515, Petersburg). Sławne są także portrety Tycjana, głównie męskie, pełne doskonałej charakterystyki. Najsławniejsze z nich: Mężczyzna z rękawiczką (Paryż), Ariosto (Londyn), Federigo Gonzaga (Madryt, ok. 1523), Autoportret, Portret Karola V z psem i Portret konny Karola V. Duchowym związkiem między przedstawianymi osobami odznaczają się portrety zbiorowe (Papież Paweł III ze swymi nepotami 1545, Neapol, „Generał del Vasto przemawiający do swych wojsk 1541, Madryt). Działalność Tycjana jest przełomowa również na polu krajobrazu, który użyty w obrazach jako tło, stwarza potęgę ich nastroju, np. w Noli me tangere (1512, Londyn), Święty Hieronim (Luwr). Prócz tego wymienić należy Krajobraz z owcami (ok. 1534, Londyn) i rysunki. Znaczenie Tycjana dla malarstwa odpowiada znaczeniu Michała Anioła dla rzeźby, jest niedoścignionym wzorem czystego malarstwa dla każdej epoki i każdego stylu, które po nim nastąpiły. Wpływ jego, widoczny nawet u Rubensa, Antoon van Dycka i Velazqueza, trwa nieprzerwanie po dziś dzień. Tycjan był kolorystą, operował początkowo tonacją ciepłą, z czasem zwrócił się ku chłodnym zestawieniom błękitów i żółcieni. Tematyką płócien Tycjana, jak zresztą również większości ówczesnych malarzy, były sceny religijne i mitologiczne oraz alegorie. Tworzył też portrety, na których przedstawione postacie wyglądają, jakby zanurzone były w półmroku (m.in. portret cesarza Karola V).