Teodor Axentowicz herbu Gryf (ur. 13 maja 1859 w Braszowie, zm. 26 sierpnia 1938 w Krakowie) – polski malarz, rysownik i grafik pochodzenia ormiańskiego[1], profesor i rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.
Urodził się 13 maja 1859 r. w Braszowie w Siedmiogrodzie, w rodzinie polskich Ormian, która w XVII w. otrzymała szlachectwo i herb Gryf (Jaxa). Ojciec Deodat był austriackim urzędnikiem sądowym, matka Agnieszka pochodziła z węgierskiej rodziny Plucharschów. Niedługo po urodzeniu został ochrzczony w obrządku rzymskokatolickim. Gdy Teodor miał trzy lata, jego rodzina zamieszkała we Lwowie. Wtedy też urodziła się jego siostra Helena[2].
W latach 1878–1882 Axentowicz kształcił się w Monachium (w połowie października 1878 r. zgłosił się do Akademii Sztuk Pięknych – Antikenklasse)[3], 1882–1895 studiował w Paryżu (pracownia Carolusa-Durana[4]). Pracował jako ilustrator w czasopismach oraz wykonywał kopie obrazów dawnych mistrzów, m.in. Botticellego i Tycjana. W latach 1890–1899 odbył wiele podróży do Londynu i Rzymu, gdzie malował portrety kobiet i polskiej arystokracji. W Anglii poznał Izę z Giełgudów, z którą w 1893 roku wziął ślub. Mieli ośmioro dzieci: urodzony jeszcze w Londynie Filip Tomasz Stanisław, zwany Tomym (1893–1915), zginął pod Łuckiem w 1915 r. jako oficer wojska austriackiego, po jego śmierci powstał obraz „Matka nad grobem syna” (1915 r.); córka Gladys (1896 r.); Jan Bronisław (1898–1967), oficer Wojska Polskiego; Jadwiga (1900 r.); Wanda (1901 r.); Irena /Renia/ (1903 r.); Kazimiera Józefa (1905 r.); Jerzy Archibald (1908 r.)[5].
W 1894 współpracował z Wojciechem Kossakiem i Janem Styką przy realizacji Panoramy Racławickiej. W 1895 przyjechał do Krakowa, gdzie objął stanowisko profesora w Szkole Sztuk Pięknych, które piastował do 1934. W 1897 założył szkołę malarstwa dla kobiet przy ul. Gołębiej 14, w której uczyli także Stanisławski i Wyczółkowski[6]. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, którego celem było organizowanie wystaw; do członków założycieli należeli także: Józef Chełmoński, Julian Fałat, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Jan Stanisławski, Włodzimierz Tetmajer, Leon Wyczółkowski i Stanisław Wyspiański. Był również jednym ze współzałożycieli Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Narodowego w Krakowie, powstałego w 1903 r. z inicjatywy Axentowicza, Feliksa Jasieńskiego, Feliksa Kopery i Leona Wyczółkowskiego[7].
W 1910 został rektorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od 1928 członek honorowy Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Wystawiał swe prace m.in. w Berlinie (1896, 1913), St. Louis (1904), Monachium (1905, 1935), Londynie (1906), Wiedniu (1908), Rzymie (1911), Wenecji (1914, 1926), Paryżu (1921), Chicago (1927), Pradze (1927).
Zmarł 26 sierpnia 1938[8]. Pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera XXXVI-płn-12)[9].
Axentowicz zdobył uznanie jako portrecista (m.in. Gazda Pająk z Nowego Żywczańskiego, 1934), malarz pięknych kobiet (m.in. Portret damy w czarnej sukni (1906)) oraz autor scen rodzajowych pokazujących obrzędy i obyczaje Hucułów (cenione prace: Pogrzeb Huculski (1882), Święto Jordanu (1893) i Kołomyjka (1895). W latach 1911–1912 wykonał według olejnego szkicu z 1900 r. kompozycję Poselstwo polskie u Henryka Walezego, a także dzieła dotyczące Ormian: Chrzest Armenii (1900) czy Ormianie w Polsce (ok. 1930)[4][10].
Zajmował się także grafiką ilustracyjną i projektowaniem plakatów wystaw. Był autorem projektu witraża dla katedry ormiańskiej we Lwowie (1895), który nie został zrealizowany. Był również współzałożycielem towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków w Krakowie oraz wiedeńskiej „Secesji” (Secession) i Stowarzyszenia Narodowego Sztuk Pięknych we Francji. W 1906 r. abp Józef Teodorowicz zaprosił Teodora Axentowicza i jego przyjaciela z Akademii, Józefa Mehoffera, do udziału w pracach nad renowacją katedry ormiańskiej we Lwowie. Propozycję poparł komitet przebudowy świątyni. Axentowiczowi zaproponowano zaprojektowanie nowego ołtarza z marmuru oraz mozaiki w absydzie centralnej i ambony.
W 1998 roku w Muzeum Narodowym w Krakowie odbyła się wystawa monograficzna Artysty. Towarzyszył jej wyczerpujący katalog[11].