Józef Brandt herbu Przysługa (ur. 11 lutego 1841 w Szczebrzeszynie, zm. 12 czerwca 1915 w Radomiu) – polski malarz, batalista, przedstawiciel szkoły monachijskiej.
Pochodził z zamożnej rodziny warszawskich lekarzy. Był synem Jana Brandta i jego żony Anny Krystyny Marianny (1811-1878) z d. Lessel. Jego dziadek Franciszek Brandt, profesor medycyny na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskał w 1824 roku nobilitację za wybitne zasługi w pracy naukowej. Jego dziadkiem od strony matki był znany architekt Fryderyk Albert Lessel. Gdy miał 5 lat zmarł jego ojciec, w związku z czym razem z matką zamieszkali u rodziny w majątku Grzmiące pod Radomiem.
Brandt ukończył gimnazjum w Instytucie Szlacheckim w 1858, a w 1859 podjął studia w École des Ponts et Chaussées w Paryżu, które miały go przygotować do zawodu inżyniera. W Paryżu poznał Juliusza Kossaka, który namówił go do podjęcia kariery artystycznej. Następnie przez kilka miesięcy uczył się w pracowni Léona Cognieta oraz korzystał z porad Kossaka i Henryka Rodakowskiego. Jesienią 1860 wrócił do Warszawy, po czym wyruszył z Kossakiem w podróż na Ukrainę i Podole, co wywarło fundamentalny wpływ na jego późniejszą twórczość. Zadebiutował w 1861 na wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.
W 1862 Brandt wyjechał na studia do Monachium, gdzie kształcił się w pracowni Alexandra Strähubera, a potem w klasie kompozycji Karla Pilotyego na Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (w połowie lutego 1863 r. zgłosił się do Antikenklasse)[1]. Największy wpływ na rozwój jego talentu miała praca od maja 1863 roku w prywatnym atelier wybitnego niemieckiego batalisty Franza Adama. W 1869 roku obraz Powrót spod Wiednia – Tabor został zakupiony do zbiorów cesarza Austrii Franciszka Józefa.
W 1870 roku z powodu popularności wśród niemieckiej krytyki i kolekcjonerów zamieszkał na stałe w Monachium, gdzie otworzył pracownię. Od 1875 prowadził prywatną szkołę malarską, stając się przywódcą tzw. monachijskiej szkoły malarstwa polskiego, z którą byli związani m.in. Aleksander Gierymski, Bohdan Kleczyński, Alfred Kowalski, Tadeusz Ajdukiewicz, Wojciech Kossak, Leon Wyczółkowski. Tworzył głównie obrazy rodzajowo-batalistyczne i historyczne o tematyce związanej z walkami kozackimi, tatarskimi i wojnami szwedzkimi XVII w. Twórczość Brandta cechuje literackie ujęcie tematu, realizm szczegółów, swobodna kompozycja i mistrzowskie oddanie ruchu. Od młodości fascynował się dziejami XVII wiecznej Polski, a na jego sztukę wpływ miały podróże odbywane na Kresy dawnej Rzeczypospolitej (obrazy „Chodkiewicz pod Chocimiem”, „Odbicie jasyru pod Martynowem”). Brandt wywarł silny wpływ na malarstwo polskie oraz literaturę (Trylogia Henryka Sienkiewicza). W 1875 powołano go na członka Berlińskiej Akademii Sztuki.
W 1877 ożenił się z Heleną z Woyciechowskich Pruszakową (1847-1938), właścicielką wsi Orońsko k. Radomia, gdzie spędzał letnie wakacje, tworzył i prowadził szkołę przez większą część życia (obecnie w Orońsku znajduje się Centrum Rzeźby Polskiej). Posiadłość szybko stała się miejscem pracy twórczej nie tylko Brandta, ale również zaprzyjaźnionych malarzy, którzy wspólne plenery i dyskusje nazywali żartobliwie „Wolną Akademią Orońską”[2]. W 1900 roku Brandt został wybrany honorowym członkiem Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. W okresie późniejszym, po 1900 roku, można zaobserwować w dziełach Brandta popadanie w manierę i rutynę[3]. Wskutek działań wojennych w 1915 rodzina Brandtów została zmuszona do opuszczenia Orońska. Malarz zmarł 12 czerwca t.r. w swoim mieszkaniu w Radomiu przy ul. Szerokiej (ob. Piłsudskiego) 9 w kamienicy nazywanej „Domem Brandta”. Został pochowany na miejscowym cmentarzu rzymskokatolickim w kw. 5A[2].
Pozostawił dwie córki: najstarsza, Maria Krystyna (1878-1912) poślubiła w 1899 roku malarza Stanisława Bohusz-Siestrzeniewicza (1869-1927), a po rozwodzie z nim w 1905 r. hr. Józefa Tyszkiewicza (1869-1912).
Józef Brandt stworzył kolekcję dawnej broni, strojów, instrumentów muzycznych i historycznych rekwizytów, które przekazał w testamencie narodowi polskiemu.
Do naśladowców jego twórczości należał m.in. Władysław Szerner. Józef Brandt jest uznawany za najwybitniejszego polskiego malarza batalistycznego XIX-wieku[4]. W 2018 roku w Muzeum Narodowym w Warszawie odbyła się pierwsza szeroka prezentacja prac Józefa Brandta.
W Kielcach jedna z ulic nosi jego imię.
Odznaczenia
1893 – Order Zasługi Korony Bawarskiej[5]
1893 – Order Izabeli Katolickiej[6]
1898 – Order Maksymiliana za Naukę i Sztukę[6]
Wybrane dzieła
Czarniecki pod Koldyngą, 1870, Muzeum Narodowe w Warszawie
Kozak na koniu, 1881, Muzeum Polskie w Rapperswilu
Wyjazd z Wilanowa Jana Sobieskiego z Marysieńką, 1887, Muzeum Narodowe w Warszawie
Tablica ku czci Józefa Brandta umieszczona na kamienicy przy ulicy Piłsudskiego 9 w Radomiu, w której artysta zmarł
Popas czumaków przed karczmą (1865), 39 × 56 cm, Muzeum Okręgowe w Toruniu
Bitwa pod Chocimiem (1867), 190 × 337 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
Tabor – powrót spod Wiednia (1869), 44 × 79 cm, Muzeum Sztuki w Łodzi
Czarniecki pod Koldyngą[7] (1870), 95 × 205,,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
Zwiad kozacki, (1873)
Przejście przez Karpaty (1874)
Powitanie stepu (Pieśń zwycięstwa), (1874)
Przeprawa przez Dniepr (1875)
Zaloty (1874), Muzeum Narodowe w Warszawie
Konfederaci barscy (1875), Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
Kozak i dziewczyna przy studni (1875), 51 × 99 cm, Muzeum Narodowe w Kielcach
Odbicie jasyru (1878), 179 × 445 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
Obóz zaporożców (ok. 1880)
Pojmanie na arkan (1881), 114 × 204 cm, Muzeum Narodowe w Poznaniu
Buńczuczny (1885), 82 × 58 cm, Muzeum Okręgowe w Toruniu
Chwytanie konia na arkan (ok. 1880), 83,5 × 73,5 cm, Lwowska Galeria Sztuki
Przed burzą (1882), 48 × 100 cm, Muzeum Okręgowe w Toruniu
Pojmanie na arkan, (1882)
Spotkanie na moście (1884), 100 × 200 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
Fantazja (Strzelanie z łuku) (1885), 57 × 46 cm, Muzeum Narodowe w Poznaniu
Buńczuczny (ok. 1885)
Gajowy (1886), 45 × 60 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
Jarmark na Podolu (ok. 1885), 22,4 × 37,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
Wyjazd z Wilanowa Jana Sobieskiego z Marysieńką (1887), 186 × 343 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
Modlitwa na stepie (ok. 1890), 151 × 103 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
Odbicie jasyru pod Martynowem
Jarmark w Bałcie
Husarz (ok. 1890)
Wesele kozackie (1893), 243 × 156 cm, Muzeum Górnośląskie, Bytom
Składanie sztandarów, (1905)
Bogurodzica (ok. 1909), 160 × 302 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Niebezpieczna przeprawa (1909), 49,5 × 70 cm, Muzeum Śląskie w Katowicach