Studiował w Warszawie u Wojciecha Gersona i w Klasie Rysunkowej. W 1871-75 przebywał w Monachium, gdzie związał się z polską kolonią artystyczną, skupioną wokół Józefa Brandta i Maksymiliana Gierymskiego. W 1875-87 w Paryżu. Powrócił do Polski i w 1889 r. osiadł we wsi Kuklówka. 

Realizm i wrażliwość na piękno rodzimego pejzażu znalazły odbicie w krajobrazach (Żurawie 1870), a żywiołowy temperament i wirtuozeria formy przejawiły się w przedstawieniach pędzących zaprzęgów konnych (Czwórka 1881) i w scenach rodzajowych o tematyce wiejskiej (Sprawa u wójta 1873, Przed deszczem 1873).

Oryginalność i egzotyka obrazów Chełmońskiego zapewniły mu popularność oraz liczne zamówienia, które obniżyły poziom artystyczny wykonywanych płócien. Po powrocie do kraju ponowne zetknięcie Chełmońskiego z przyrodą (liczne podróze po Ukrainie i Podolu) wpłynęło na odrodzenie jego malarstwa. Do tego okresu należą nastrojowe, liryczne pejzaże ożywione niekiedy motywem dzikiego ptactwa (Kuropatwy na śniegu 1891) i sceny podkreślające związek człowieka z naturą (Bociany 1900, Przed burzą 1896).

Przeczytaj również: Kilka refleksji na temat malarstwa Józefa Chełmońskiego na podstawie dzieł wybranych.

Pierwsza teza. Józef Chełmoński to bezsprzecznie jeden z najwybitniejszych polskich malarzy z połowy XIX wieku i początku XX wieku. To nie teza. To fakt. To nie ulega kwestii. Jeśli polskość kojarzy nam się z twórczością któregoś z naszych artystów to niewątpliwie z malarstwem Chełmońskiego.

Początki jego drogi twórczej są dosyć typowe dla artystów tamtych czasów. Chełmoński już od wczesnego dzieciństwa wykazywał duże zdolności rysunkowe szybko dostrzeżone w domu rodzinnym. Jego pierwszym nauczycielem był ojciec, który w rozwoju pierwszych wyobrażeń o sztuce syna odegrał dużą rolę. Następnie studia malarskie w Klasie Rysunkowej w Warszawie. Lata (1867-1871), oraz w prywatnej pracowni Wojciecha Gersona. Sam Gerson, autor wcale licznych obrazów o tematyce historycznej oraz malarz krajobrazów (Do skarbnicy malarstwa Polskiego weszły tylko jego pejzaże górskie) dał Chełmońskiemu solidne podstawy malarskie i co ważne wyrobił w młodym człowieku przeświadczenie, że sztuka to nie tylko powołanie, ale swego rodzaju misja.

Kolejny etap to już wyjazd na upragnione dalsze studia za granicą. Wyjazd nastąpił na przełomie listopada i grudnia 1971 roku. Do Monachijskiej Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych zapisuje się Chełmoński 23 stycznia 1872 roku. Wytrwała praca, studia w Akademii, zetknięcie się bezpośrednio ze sztuką dawnych mistrzów, których dzieła bez wątpienia oglądał w starej Pinakotece, kontakt z przedstawicielami polskiej artystycznej bohemy, których liczna i znacząca kolonia rezydowała wówczas w Monachium. Wystarczy tu wymienić Józefa Brandta i Maksa Gierymskiego procentuje.

Talent Chełmońskiego krzepnie, rośnie w siłę. Dowodem na to jest jego obraz pt. „Wnętrze stajni”. Jest to duży olej 88x117 cm. Dzieło zachwyca poziomem artystycznym. Artysta zestawia tutaj grupę odpoczywających koni różnej maści w ciasnej, kameralnej zamkniętej przestrzeni. Obraz skąpany jest w ciepłej kolorystyce. Dwa źródła światła. Jedno niekonwencjonalne sączy się z góry poprzez belki i drugie z boku przez wypaczone upływem czasu deski wrót, za których wprawne oko widza dostrzega fragmencik jasnego błękitnego nieba. Intymny nastrój wyczarowany pracą pędzla, wydobyty, gra światła i cienia wspaniale modeluje, uwypukla sylwetki zwierząt, tworząc subtelny portret pewnego wycinka rzeczywistości. Z pewnością pośród farb, jakimi posłużył się Chełmoński pracując nad tym płótnem na palecie nie mogło zabraknąć Sejny palonej.

Inne znane jego dzieło z tego okresu to „Sprawa przed Wójtem”. To scena rodzajowa w formie wydłużonego fryzu o wymiarach 64,5x147 cm. W zimowym równinnym pejzażu ciągnie się długi rząd pokrytych śniegiem chałup biegnący od lewej lekkim skosem w dal. Przy pierwszej z nich w półcieniu spory tłum chłopów, jeźdźcy, oraz konie zaprzężone w sanie. Nie wdając się w szczegółowa analizę tego, co dana scena oznacza skupmy się na jego warstwie wizualnej i walorach czysto malarskich. Dzieło wywiera silne wrażenie na widza. Skala barwna rozgrywa się od złamanych bieli do błękitnawych cieni. Szarości o różnym natężeniu, spośród których wyłamują się żywsze akcenty barwne. Strój młodej dziewczyny stojący nieco z boku głównej sceny namalowany jest w całości w czerwieni. Na pierwszym planie wyróżnia się postać jednego z chłopów. Stoi w wyprostowanej dumnej postawie, wrzucone w długie buty nogi szeroko rozstawione. Czapka naciągnięta na głowę, dłonie założone z tyłu. Subtelne użycie waloru i koloru znakomicie oddaje charakter mężczyzny. Również ubiór namalowany jest po mistrzowsku. Malując go z pewnością na palecie artysty wśród użytych farb pojawił się ugier jasny i sjena naturalna. A poza tym wszystko jest jak żywe, odczute, namacalne. Z płótna dobiega gwar rozmów. Mróz szczypie policzki, z pod zajeżdżających sań słyszymy skrzypienie śniegu. A w tle najprawdziwsze śniegi iskrzą się nieskazitelną bielą na dachach chat. Płótno to jest doskonałym przykładem na to jak świetnym i wnikliwym obserwatorem życia codziennego był Józef Chełmoński. Obecnie dzieło eksponowane jest w Muzeum narodowym w warszawie. Stanowi jego dumę i chlubę.

Ogromna tęsknota za krajem, którego wiejska powszedniość była przecież źródłem inspiracji jego sztuki, sprawiła, że Chełmoński w 1874 roku wraca do Polski. Wynajmuje w warszawie razem ze Stanisławem Witkiewiczem, Antonim Piotrowskim pracownię w hotelu Europejskim na ostatnim piętrze. Niedługo potem dołącza do nich Adam Chmielewski. Młodych artystów łączy nie tylko serdeczna przyjaźń, ale także intensywna praca, wymiana doświadczeń malarskich i poglądów. Wspólnota narzędzia i materiałów. Ognisko twórczej pracy płonie żywym blaskiem w pracowni. W takiej atmosferze artysta pracował z niesłabnącym, wspaniałym rozmachem. Rodzą się jeden po drugim świetne nowe obrazy, nowe poematy wsi polskiej: Zjazd na polanie, Jesień, Babie lato, Stróż nocny, Przed odjazdem gości na Ukrainę, Na folwarku. Dzieła czystej obserwacji, tworzące kanon jego artystycznego dorobku i będące sztandarowymi dziełami polskiego malarstwa realistycznego.

Opracowanie: Grupa Media Informacyjne