 Władcy i przywódcy świata. Najważniejsi królowie, cesarze i politycy w historii
Najważniejsi władcy starożytności
Aleksander Wielki (356-323 p.n.e.) – król Macedonii, twórca rozległego bliskowschodniego imperium; nazywany także Aleksandrem Macedońskim. W młodości wychowywany przez sławnego filozofa Arystotelesa. Zasiadł na tronie w roku 336 roku p.n.e., po śmierci swojego ojca Filipa II. Hegemon Związku Korynckiego, skupiającego większość państw greckich.
W 334 roku rozpoczął wielką kampanię przeciwko Persji, rządzonej przez Dariusza III. Zwycięzca spod Issos (333 p.n.e.), zdobył Tyr, zajął Gazę i Egipt. W 331 roku zadał Dariuszowi ostateczną klęskę pod Gaugamelą, wcielając do swojego pęczniejącego imperium Mezopotamię, a także obszar dzisiejszego Iranu i Afganistanu. Podjął próbę podboju Indii.
Pamięta się go ze względu na geniusz wojskowy i zamiłowanie do kultury. Aleksander Wielki był jednak zarazem krwiożerczym i bezwzględnym wodzem, odpowiedzialnym za jedne z największych rzezi starożytnego świata.
Zmarł w Babilonie w wieku zaledwie 33 lat. Przyczyną jego zgonu była prawdopodobnie malaria, choć jest to temat nieustannych dyskusji, a wielu autorów nadal twierdzi, iż władca padł ofiarą skrytobójczego ataku.
Attyla (-453) – wódz Hunów urodzony około 406 roku. Władca koczowniczego imperium, którym współrządził od 434 roku. Około 445 roku przejął pełnię władzy, zabiwszy na polowaniu swojego brata. Organizator niszczycielskich najazdów na ziemie chylącego się ku upadkowi Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego.
Heliogabal (203-222) – rzymski cesarz. Warius Awitus Bassjanus urodził się w mieście Emesa w Syrii w 203 roku n.e. Jego rodzina służyła bogu Baalowi, a matka była kuzynką lubianego przez legionistów Karakali. Plotkowano nawet, że Warius jest bastardem cesarza. Do młodzieńca, będącego kapłanem Baala, przylgnął przydomek Heliogabal, który towarzyszył mu już do końca życia. W 217 roku Karakala został zamordowany, a władza dostała się w ręce prefekta pretorianów Makrynusa.
Babka i Matka Heliogabala zaczęły spiskować i przekonały żołnierzy, że czternastoletni chłopak jest synem byłego władcy. 16 maja 218 roku legioniści obwołali go cesarzem. Wkrótce armia Heliogabala pokonała siły Makrynusa, a prefekt pretorianów został zabity, po tym jak uciekł z pola bitwy. Senat zaakceptował młodego władcę (najmłodszego w historii), choć ster rządów dzierżyły jego matka i babka. Wkrótce pozycja Heliogabala zaczęła słabnąć.
Zwolennikom władcy nie podobało się, że bierze udział w rytualnych orgiach ku czci Baala, którego to uczynił ważniejszym od najświętszego da Rzymian Jowisza Kapitolińskiego. Do czczenia go i udziału w krwawych obrzędach zmusił najważniejszych ludzi w państwie. Składał nawet ofiary z ludzi, wybierając do tego pięknych młodzieńców. Także jego życie prywatne wywoływało zgorszenie. Uznawszy, że ze związku arcykapłana i kapłanki przyjdą na świat najwspanialsze dzieci, ożenił się z westalką. Gdy zmienił zdanie, porzucił ją i zapragnął mężatki, której małżonka kazał zabić. Ponadto, jak pisał historyk Lampridiusz, rozsyłał ludzi, którzy szukali dla niego mężczyzn z dużym członkiem i sprowadzali ich na dwór cesarski, aby mógł korzystać z ich krzepkości.
Zmienił pałac cesarski w najprawdziwszy burdel, a sam zamiast rządzić państwem zajmował się uciechami z coraz to nowymi mężczyznami. Babka, obawiając się negatywnego rozwoju sytuacji, nakłoniła go do adoptowania Aleksandra Sewera i uznania go następcą tronu. Legioniści w końcu nie wytrzymali wybryków cesarza. Heliogabal i jego matka zostali zamordowani w 222 roku.
Juliusz Cezar, właściwie Gajusz Juliusz Cezar (100-44 p.n.e) – rzymski wojskowy, polityk i przywódca. Urodził się w rodzinie patrycjuszowskiej Juliuszów 13 lipca 100 roku p.n.e. Od połowy lat 70. p.n.e. wpływowy przedstawiciel stronnictwa popularów. Członek kolegium pontyfików, a następnie najwyższy kapłan, wybrany przytłaczającą większością głosów. Pretor 62 roku p.n.e., propretor prowincji Hiszpania Bliższa (61-60 p.n.e). Mając poparcie miejskiego plebsu i wpływowego polityka Pompejusza Wielkiego zmarginalizował wszechwładcy wcześniej rzymski senat. W 60 roku p.n.e. wszedł w skład tak zwanego pierwszego triumwiratu, który przejął realną kontrolę nad państwem. Odniósł imponujące sukcesy zbrojne na północ od Alp. Pokonał Helwetów, Germanów i stłumił wielkie powstanie Galów pod przywództwem Wercyngetoryksa. Ugruntował władzę Rzymu na całym obszarze od Renu, aż po Pireneje. Wyprawiał się nawet dalej – do Brytanii i za linię Renu, na ziemie germańskie.
W 49 roku p.n.e. przekroczył rzekę Rubikon, wypowiadając słynne słowa: „kości zostały rzucone”. Zapoczątkował tym samym decydującą wojnę domową, w której pokonał dotychczasowego sojusznika Pompejusza Wielkiego, błyskawicznie opanował Italię i zmusił swoich przeciwników, w tym większość członków senatu, do ucieczki na Wschód państwa. W 48 roku p.n.e. został mianowany dyktatorem na czas nieograniczony, a w 44 roku – dyktatorem dożywotnim. Gromadząc pełnię władzy w swoich rękach doprowadził do likwidacji rzymskiej republiki. Zamordowany 15 marca 44 roku p.n.e. w efekcie spisku, w którym wzięło udział kilku jego najbliższych współpracowników, w tym niesławny Brutus.
Kleopatra Wielka, Kleopatra VII Filopator (69-30 p.n.e.) – ostatnia niezależna królowa Egiptu, przedstawicielka dynastii Ptolemeuszów. U władzy od 51 roku p.n.e. Pozbawiona tronu przez buntowników, w 48 roku p.n.e. uciekła do Palestyny. Swoją pozycję odzyskała dzięki wsparciu Juliusza Cezara, z którym wdała się w sławny po dziś dzień romans.
Po śmierci rzymskiego przywódcy, związała się z jednym z pretendentów do schedy po nim – Markiem Antoniuszem. W 30 roku p.n.e., gdy do egipskiej stolicy Aleksandrii wkroczyły wrogie wojska Oktawiana Augusta, popełniła samobójstwo.
Najważniejsi władcy średniowiecza
Filip IV Piękny (1268-1314) – król francuski z dynastii Kapetyngów. W początkach panowania Filip Piękny bardziej był zainteresowany szlacheckimi rozrywkami, jak na przykład polowania. Dopiero z czasem zaangażował się w rządzenie. Wszedł w spór z królem Anglii Edwardem I o Akwitanię i Flandrię, które zajął zbrojnie.
Za czasów jego rządów wzrosło znaczenie Paryża. Władca często prowadził wojny, co wymagało dużych nakładów pieniężnych. Było to jednym z powodów, dla których rozprawił się z templariuszami. Oskarżył bardzo bogaty zakon o herezję, spalił kilkudziesięciu braci wraz z wielkim mistrzem Jakubem de Molay na stosie, po czym ogołocił skarbiec zgromadzenia. Konfiskował także majątki bogatych bankierów i Żydów.
Wszedł w spór z papiestwem za pontyfikatu Bonifacego VIII. Po jego śmierci, kolejne głowy Kościoła szukały protekcji Filipa. Doprowadził on do przeniesienia ich siedziby do Awinionu, uzależniając tym samym papieży od francuskiego króla.
Zmarł w 1314 roku, prawdopodobnie na skutek wylewu krwi do mózgu.
Karol Wielki (-814) – król Franków i twórca odnowionego cesarstwa rzymskiego. Członek dynastii Karolingów, syn Pepina Krótkiego, urodzony w 742 lub 747 roku. W 768 roku odziedziczył po ojcu połowę państwa Franków, szybko jednak zmarginalizował brata Karlomana, a po jego śmierci w 771 roku zjednoczył kraj pod swoim panowaniem.
Niestrudzony wódz, organizujący niemal rokroczne wyprawy przeciwko sąsiadom. Zajął państwo Longobardów, w roku 774 obalił ich monarchę i sam koronował się na longobardzkiego króla. Na skutek długich wojen podbił kraj Sasów aż po rzekę Łabę, dając tym samym początek przyszłemu państwu niemieckiemu. Złamał niezależność Bawarii i prowadził udane walki z Awarami, osiadłymi nad środkowym Dunajem. Atakował też plemiona słowiańskie na Połabiu oraz Czechów. Znaczącą porażkę poniósł tylko w walkach z muzułmanami na Półwyspie Iberyjskim.
Reformator prawa, mecenas kultury i sztuki. Okres rozkwitu towarzyszący jego rządom określa się często mianem renesansu karolińskiego. 25 grudnia 800 roku został koronowany przez papieża Leona III na cesarza rzymskiego.
Przyjmuje się, że istniejące w językach słowiańskich słowo „król” pochodzi od imienia Karola Wielkiego. W świetle współczesnych badań także samo pojęcie tytułu królewskiego czy cesarskiego w pierwszych wiekach po Karolu wiązano ściśle z jego osobą: w kręgu cywilizacji zachodniej za uprawnionych do koronacji uważano tylko tych monarchów, którzy wywodzili się od władcy Franków lub byli spowinowaceni z jego potomkami. To przekonanie odegrało zapewne istotną rolę przy koronacji Bolesława Chrobrego, jego syna Mieszka i pierwszej polskiej królowej Rychezy.
Ludwik Węgierski, Ludwik Andegaweński, Ludwik Wielki (1326-1382) – król Węgier i Polski. Był synem pierwszego węgierskiego władcy z dynastii Andegawenów, Karola Roberta, oraz jego polskiej żony Elżbiety Łokietkówny. Wychowywał się pod okiem matki, która od najmłodszych lat zapewniała mu najlepszych nauczycieli i dbała o jego wszechstronne wykształcenie. Zasiadł na tronie w roku 1342.
Ludwik Andegaweński był jednym z najbardziej wojowniczych węgierskich królów. Niemal rokrocznie stawał na czele wypraw zbrojnych przeciwko sąsiadom. Prowadził długie kampanie przeciwko Królestwu Neapolu, podbił Dalmację, narzucił swoją zwierzchność Mołdawii, Wołoszczyźnie, Bośni i części Bułgarii.
U jego boku stale ogromną rolę ogrywała królowa matka, Elżbieta Łokietkówna. Dzięki jej staraniom – i za jej pośrednictwem – Ludwik odziedziczył koronę królestwa polskiego po zmarłym w 1370 roku Kazimierzu Wielkim. Ożeniony z Elżbietą Bośniaczką, doczekał się wyłącznie córek i to je – w tym młodszą Jadwigę – wyznaczył na swoje następczynie.Uważany za jednego z najwybitniejszych władców w dziejach Węgier. W Polsce wspominany chłodno, głównie z uwagi na przywilej koszycki, niesłusznie uznawany za źródło szlacheckiej wszechwładzy i osłabienia pozycji monarchii.
Mimo przyjęcia polskiej korony, Ludwik Andegaweński unikał wizyt nad Wisłą, twierdząc, że nie służy mu tutejszy surowy klimat. Realną władzę w jego imieniu sprawowała regentka Elżbieta Łokietkówna, a następnie – Władysław Opolczyk. Król zmarł po długiej, prawdopodobnie dziedzicznej chorobie.
Otton III (980-1002) – król niemiecki i cesarz z dynastii Ludolfingów, syn Ottona II. Koronowany na króla jako trzyletnie dziecko, niedługo po śmierci ojca w walkach prowadzonych we Włoszech. W jego imieniu regencję sprawowały kolejno matka, cesarzowa Teofano i babka – Adelajda. Samodzielną władzę przejął w roku 994.
Przypisuje mu się projekt budowy uniwersalnego cesarstwa, we współpracy z ościennymi krajami: Polską, Węgrami, Wenecją. Uczestnik zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku, na którym włożył na głowę polskiego księcia Bolesława Chrobrego diadem, prawdopodobnie wyrażając tym samym swoją zgodę na ogłoszenie Piasta królem. Zmarł po krótkiej chorobie w wieku 21 lat.
Najważniejsi władcy epoki nowożytnej
Elżbieta I Wielka (1533-1603) – królowa Anglii i Irlandii z dynastii Tudorów, nazywana Królową Dziewicą. Córka Henryka VIII i Anny Boleyn. Marginalizowana przez ojca, który uznał ją za nieprawe dziecko i przez starszą, przyrodnią siostrę Marię, która na krótko uwięziła ją w londyńskiej Tower. Objęła władzę po śmierci Krwawej Marii, w 1558 roku. Ugruntowała pozycję kościoła anglikańskiego, popierała rozbudowę floty i rozwój handlu. Za jej czasów Anglia urosła do rangi jednego z europejskich mocarstw.
Henryk VIII Tudor (1491-1547) – król Anglii i Irlandii z dynastii Tudorów, syn Henryka VII. Zasiadł na tronie w 1509 roku.
Był władcą wszechstronnie wykształconym, znał kilka języków, żywo interesował się teologią. W 1534 roku doprowadził do uchwalenia przez angielski parlament Aktu Supremacji, który dał początek kościołowi anglikańskiemu, z Henrykiem VIII jako jego zwierzchnikiem.
Zapisał się w historii również z uwagi na brutalne traktowanie kolejnych żon – oskarżonej o niewierność i ściętej Anny Boleyn oraz tak samo usuniętej Katarzyny Howard. Zyskał sobie sławę człowieka bezwzględnego, brutalnego, a nawet sadystycznego.
Iwan IV Groźny (1530-1584) – wielki książę moskiewski z dynastii Rurykowiczów. Pierwszy władca tego kraju używający tytułu cara Wszechrusi. Syn Wasyla III wyniesiony na tron w wieku trzech lat. Początkowo regencję w jego imieniu sprawowała matka, Helena Glińska. Koronowany w 1547 roku, wtedy też rozpoczął samodzielne rządy.
Po tym jak jego żona umarła na skutek domniemanego zamachu, rozpętał zakrojone na ogromną skalę prześladowania swoich poddanych. W samym tylko Nowogrodzie Wielkim doprowadził do śmierci nawet czterdziestu tysięcy osób (była to tzw. opricznina). Zarazem podbił chanat kazański i podporządkował sobie Ordę Nogajską oraz chanat syberyjski. Poniósł jednak sromotną klęskę w walkach z tatarami krymskimi: w 1571 roku najeźdźcy dotarli aż do Moskwy, paląc i łupiąc ruską stolicę.
Do istotnych porażek Iwana Groźnego należy zaliczyć także konfrontację z polskim królem Stefanem Batorym. Na skutek serii kampanii zbrojnych (oblężenie Połocka w 1579 roku, Wielkich Łuków w 1580 i Pskowa w latach 1581-1582) Ruś Moskiewska utraciła ziemię połocką i zrzekła się roszczeń do Inflant. Wojny te rozgrywały się w czasie gdy polską królową była Anna Jagiellonka: jeszcze dwadzieścia lat wcześniej przewidywana na możliwą małżonkę dla Iwana Groźnego.
Iwan uchodził za tyrana i za pierwszego z moskiewskich samowładców. Był on zarazem mordercą dwóch swoich dzieci. Umarł na skutek udaru, którego doznał podczas gry w szachy.
Karol X Gustaw (1622-1660) – król Szwecji, w 1655 roku najechał Polskę. Urodził się na zamku w Nyköping w 1622 roku jako syn Katarzyny Wazówny i Jana Kazimierza Wittelsbacha. Wraz z rodzeństwem dorastał na szwedzkim dworze, gdzie panował przyrodni brat jego matki, a po nim jego córka Krystyna, która – gdy wstępowała na tron – złożyła obietnicę, że poślubi swego kuzyna.
W końcowej fazie wojny trzydziestoletniej (1618–1648), Karol Gustaw był wodzem armii szwedzkiej. W 1649 roku przy poparciu Krystyny i szwedzkiej szlachty, a wbrew magnaterii został ogłoszony następcą tronu Szwecji. W 1654 roku, gdy królowa abdykowała, wstąpił na tron. Prowadził politykę, która zmierzała do przejęcia przez Szwecję kontroli nad Bałtykiem.
Część polskiej szlachty uważała, że Karol Gustaw będzie lepszym królem, niż jego mało popularny kuzyn Jan Kazimierz i zaproponowała mu koronę. Było to pretekstem do rozpoczęcia drugiej wojny północnej, której polski epizod nazywany jest potopem szwedzkim. Gdy Karol Gustaw najechał Polskę, układ sił uległ zachwianiu i państwa ościenne, obawiające się wzrostu potęgi Szwecji, utworzyły przeciw niej silną koalicję.
Szwedzki król planował najpierw podbój i rozbiór Polski, a później chciał to samo zrobić z Danią. Zamierzeń nie udało mu się jednak zrealizować. Polskę zdołał jedynie doszczętnie ograbić. Gdy przebywał w 1660 roku w Göteborgu, dostał nocą udaru i zmarł.
Katarzyna II Wielka (1729-1796) – rosyjska cesarzowa, żona Piotra III, współodpowiedzialna za rozbiory Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Urodziła się w Szczecinie jako Zofia Augusta. Była córką pruskiego generała z rodu Anhalt-Zerbst. Na małżonkę rosyjskiego następcy tronu, Piotra, wybrała ją caryca Elżbieta Piotrowna. Zofia przybyła do Rosji w 1744 roku i przyjęła ponowny chrzest w obrządku prawosławnym, otrzymując na nim imię Katarzyny.
Jej ślub odbył się w roku 1745, a w lutym 1762 została carycą, gdy Piotr przejął tron po zmarłej Elżbiecie. Niespełna pół roku później Katarzyna stanęła na czele przewrotu pałacowego, który doprowadził do odsunięcia od władzy i zamordowania Piotra. Odtąd rządziła samodzielnie.
Zapamiętana jako wybitna, a zarazem bezwzględna władczyni, która znacząco rozszerzyła granice państwa (między innymi o tereny zagarnięte Rzeczpospolitej i o ziemie nad Morzem Czarnym, zdobyte na Turcji). W 1764 roku doprowadziła do osadzenia na polskim tronie swojego kochanka, Stanisława Poniatowskiego. Wzięła udział we wszystkich trzech rozbiorach Polski; stłumiła też powstanie kościuszkowskie.
Przyczyną jej śmierci najprawdopodobniej był udar mózgu
Piotr I Wielki (1672-1725) – car Rosji w latach 1682-1725 z dynastii Romanowów. Urodził się 9 czerwca 1672 roku w Moskwie. Był synem cara Aleksego I Romanowa i Natalii Naryszkiny. Kiedy miał cztery lata, jego ojciec zmarł, a tron przejął jego przyrodni brat, Fiodor III Romanow. Już sześć lat później, w 1682 roku, śmierć Fiodora doprowadziła do konfliktu o koronę między Piotrem i jego kolejnym bratem przyrodnim, ograniczonym umysłowo Iwanem. Ostatecznie obaj zostali wyniesieni na tron, a regentką została ich siostra Zofia (sprawowała tę funkcję do 1689 roku). Bracia współrządzili do 1696 roku, kiedy Iwan V zmarł. W międzyczasie, w 1689 roku, Piotr ożenił się z Eudoksją Łopuchiną. Niezbyt udane małżeństwo zakończyło się w 1698 roku wysłaniem Eudoksji do klasztoru.
W 1697 roku wmieszał się w polską elekcję, wspierając wybór Augusta II Mocnego na króla Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zwycięzca wojny północnej toczonej ze Szwecją (w tym decydującej bitwy pod Połtawą w 1709 roku). Na mocy pokoju w Nystad, zawartego w 1721 roku, zajął szeroki pas bałtyckiego wybrzeża, rozciągający się od Karelii po Inflanty.
Niedługo po śmierci Iwana Piotr odniósł swoje pierwsze samodzielne zwycięstwo, pokonując Turków i zdobywając twierdzę Azow. Uświadomiło mu to potrzebę wybudowania mocnej floty. W latach 1697-1698 odbył podróż po Europie Zachodniej, oficjalnie w celu reaktywowania Świętej Ligi. W jej trakcie poznawał jednak także zachodni styl życia i obyczaje. Studiował też współczesną myśl techniczną, w tym budowę statków. Po powrocie zaczął wprowadzać zmiany w Rosji, zmuszając bojarów do golenia bród i przyjęcia zachodniego ubioru, a także (w 1700 roku) przyjmując zachodni kalendarz.
W kolejnych latach przeprowadził dalsze, daleko idące reformy. Zlikwidował patriarchat moskiewski, wstrzymując się od powołania nowego patriarchy w 1700 roku. W jego miejsce w 1721 roku ustanowił synod. W 1711 roku powołał Senat, któremu powierzył rządy na czas swojej spowodowanej wojną nieobecności. Działał też na rzecz usprawnienia poboru rekrutów i systemu podatkowego. Na arenie międzynarodowej zaangażował się w trwającą ponad dwadzieścia lat (od 1700 do 1721 roku) wojnę ze Szwecją. W jej trakcie, w 1712 roku, przeniósł stolicę Rosji z Moskwy do wybudowanego przez siebie Petersburga. Zwycięstwo nad Połtawą w 1709 roku zagwarantowało mu wpływy nad Bałtykiem, a traktat pokojowy w Nystadt przyznawał Rosji Ingrię, Karelię, Estonię i Inflanty. Sukces w tej wojnie przyniósł Piotrowi przydomek „Wielki”, nadany mu przez Senat.
Ostatnie lata życia car spędził, powiększając rosyjskie posiadłości na wschodzie. Zdobył Kamczatkę i stoczył wojnę z Persją, dzięki której umocnił pozycję Rosji w rejonie Morza Kaspijskiego. W tym czasie jego zdrowie zaczęło się jednak gwałtownie pogarszać. Zmarł 8 lutego 1725 roku w Petersburgu.
Najważniejsi władcy XIX wieku
Mikołaj II (1868-1918) – car Rosji w latach 1894-1917 z dynastii Romanowów. Urodził się 18 maja 1868 roku w Carskim Siole (ob. Puszkin) niedaleko Sankt Petersburga. Był synem Aleksandra, przyszłego cara Aleksandra III, i Marii Fiodorowny. Odebrał staranne wykształcenie. W młodości podróżował dużo po Europie i Azji, służył też w wojsku.
Tron przejął po śmierci ojca, 1 listopada 1894 roku. Jeszcze w tym samym miesiącu ożenił się z księżniczką Alicją z Hesji-Darmstadt, w Rosji znaną jako Aleksandra Romanowa. Wspólnie zostali koronowani 26 maja 1896 roku. Obchody zakończyły się tragicznie: w świętującym tłumie wybuchła panika, w wyniku której zginęło co najmniej kilkaset (a może nawet kilka tysięcy) osób. Para doczekała się piątki dzieci – czterech córek: Olgi, Tatiany, Marii i Anastazji oraz syna Aleksego, chorego na hemofilię. Poszukiwanie lekarstwa dla dziedzica sprowadziło na dwór carski rzekomego mnicha Grigorija Rasputina, który szybko stał się faworytem cara i carycy i zyskał wpływ na ich decyzje.
Mikołaj przez cały okres panowania starał się utrzymać odziedziczony po ojcu autorytarny system rządów. Dążył do centralizacji władzy, odbierając między innymi w 1899 roku autonomię Finlandii. Kontynuował też nacjonalistyczną politykę poprzedników, prześladując mniejszości narodowe (zwłaszcza żydowską) oraz religijne. Próbował też poszerzać wpływy rosyjskie na Dalekim Wschodzie, co doprowadziło do wojny z Japonią w latach 1904-1905, zakończonej klęską cara.
Monarcha niechętnie odnosił się do propozycji reform politycznych i społecznych w kraju. Dopiero rewolucja 1905 roku, rozpoczęta 22 stycznia wydarzeniami „krwawej niedzieli”, kiedy wojsko otworzyło ogień do pokojowo demonstrującego tłumu, zmieniła jego podejście. Jej efektem był manifest październikowy, stworzony z pomocą ministra finansów, Siergieja Wittego. Zapowiadał on gwarancje wolności osobistej, wolności sumienia, zgromadzeń i związków, wybory do Dumy narodowej i przyjęcie zasady, że każde prawo powinno być zatwierdzone przez wybrany parlament. Na dalsze reformy, proponowane przez ministra Piotra Stołypina, Mikołaj nie udzielił zgody. Jeszcze w 1913 roku, kiedy obchodzono trzystulecie panowania Romanowów w Rosji, podkreślał swój status i rolę jako władcy.
W I wojnie światowej walczył po stronie Ententy. Po jej wybuchu wyjechał z Sankt Petersburga, by osobiście kierować armią. W czasie jego nieobecności caryca coraz bardziej opierała się na radach znienawidzonego przez Rosjan Rasputina. Klęski na froncie i niezadowolenie z rządów Aleksandry doprowadziły na przełomie lutego i marca 1917 roku do zamieszek, które skończyły się upadkiem monarchii. Po rewolucji lutowej, 15 marca 1917 roku, Mikołaj został zmuszony do abdykacji. Przekazał tron bratu Michałowi, ten jednak odmówił przyjęcia korony. Sam wraz z rodziną został uwięziony, początkowo w Carskim Siole, następnie w Tobolsku i Jekaterynburgu. Po kolejnym przewrocie, który wyniósł do władzy bolszewików, została podjęta decyzja o egzekucji carskiej rodziny. Wykonano ją krótko po północy 17 lipca 1918 roku.
Napoleon Bonaparte (1769-1821) – francuski wojskowy, polityk, cesarz Francuzów i król Włoch. Urodził się na Korsyce jako syn niezamożnego szlachcica. Uczył się w szkołach wojskowych w Brienne i Paryżu; w wieku 16 lat uzyskał stopień podporucznika artylerii. Od 1793 roku walczył w armii rewolucyjnej, popierając jakobinów i Maksymiliana Robespierre’a. W 1794 roku awansowany do rangi generała. Dowódca armii francuskiej we Włoszech. Doprowadził do zajęcia przez Francję Belgii i do zawarcia korzystnego pokoju z Austrią. Podbił Maltę i zorganizował inwazję na Egipt. W listopadzie 1799 roku zorganizował wojskowy zamach stanu, przejmując władzę we Francji jako pierwszy konsul i najwyższy wódz. W 1804 roku koronował się na cesarza Francuzów.
W orbicie jego wpływów, na skutek kolejnych zwycięskich wojen, znalazła się cała niemal zachodnia i środkowa Europa. Doprowadził do stworzenia kadłubowego państwa polskiego pod nazwą Księstwa Warszawskiego. Podporządkował sobie Danię i Portugalię; prowadził wieloletnie walki o Hiszpanię. Do jego upadku doszło dopiero w konsekwencji nieudanej inwazji na Rosję w 1812 roku i przegranej bitwy pod Lipskiem w październik 1813 roku.
Abdykował w kwietniu 1814 roku, otrzymując w zamian władzę nad wysepką Elbą i zachowując prawo do tytułowania się cesarzem. W 1815 roku podjął nieudaną próbę powrotu do kraju i do władzy. Już po trzech miesiącach poniósł druzgoczącą klęskę pod Waterloo nieopodal Brukseli. Wzięty do niewoli przez Anglików i internowany na Wyspie Świętej Heleny, gdzie pozostał aż do swojej śmierci.
Najważniejsi przywódcy XX wieku
Leonid Breżniew (1906-1982) – działacz komunistyczny, radziecki polityk, dyktator. Urodził się na Ukrainie jako syn hutnika. Od końca lat trzydziestych robił karierę w aparacie partyjnym: najpierw na Ukrainie, a następnie w Mołdawii i Kazachstanie. W 1957 roku został członkiem Prezydium Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.
W 1964 roku, po odsunięciu od władzy dotychczasowego przywódcy ZSRR, Nikity Chruszczowa, został pierwszym sekretarzem. Funkcję tę (przemianowaną później na sekretarza generalnego) sprawował przez niemal dwadzieścia lat, aż do śmierci. Odpowiedzialny za interwencję wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji (1968) oraz za wieloletnią wojnę w Afganistanie, która nadwyrężyła nie tylko budżet, ale też prestiż Związku Radzieckiego.
Opinia o nim jako o twardogłowym, ściśle trzymającym się „doktryny Breżniewa” – a więc zasady ograniczonej suwerenności krajów bloku wschodniego – odegrała istotną rolę, gdy w Polsce zaczęła rozwijać się Solidarność. Wprowadzenie stanu wojennego w 1981 roku uzasadniano obawą przed tym, iż Breżniew rozprawi się z Polakami tak samo, jak wcześniej z Czechami.
W ostatnich latach stał się obiektem rozlicznych żartów, z uwagi na swój zaawansowany wiek i zniedołężnienie umysłowe. Istnieją przypuszczenia, iż mógł zostać zamordowany.
Fidel Castro (1926-2016) – kubański rewolucjonista, polityk i dyktator. W 1953 roku podjął nieudaną próbę obalenia junty wojskowej generała Fulgencia Batisty. W więzieniu do 1955 roku, następnie na emigracji w Meksyku. W 1956 roku powrócił na Kubę, w towarzystwie m.in. Che Guevary, ponownie organizując zamach stanu i raz jeszcze ponosząc sromotną porażkę. Sukces odniósł dopiero w roku 1958.
Po zwycięstwie rewolucjonistów dowódca sił zbrojnych i premier. Faktyczny dyktator Kuby aż do 2006 roku, kiedy przekazał ster rządów swojemu bratu Raulowi.
Nicolae Ceaușescu (1918-1989) – rumuński działacz komunistyczny i dyktator. W Komunistycznej Partii Rumunii działał od 1936 roku. Od 1954 roku robił karierę w Komitecie Centralnym, a następnie w Biurze Politycznym KC. W 1965 roku został sekretarzem generalnym Rumuńskiej Partii Komunistycznej, a tym samym faktycznym przywódcą państwa.
Wprowadził rządy terroru połączone z sięgającym absurdu kultem jednostki. W Rumunii za jego czasów standardem stały się powszechne podsłuchy, a paranoja władzy przekładała się na olbrzymi przerost biurokracji. Wydawano nawet pozwolenia na używanie maszyn do pisania oraz zbierano próbki pisma wszystkich obywateli. Ceaușescu – określany między innymi mianem „geniusza Karpat” czy „stratega Karpat” z rozmysłem wzorował się na kulcie przywódców Chin Mao Zedonga i Korei Północnej – Kim Ir Sena. Oczekiwał, że jego portrety będą ozdabiać każdy budynek i wygłaszał przemówienia trwające częstokroć nawet pięć godzin.
Ceaușescu wprowadził całkowity zakaz nie tylko aborcji, ale też antykoncepcji, co doprowadziło do olbrzymiego wzrostu liczby niechcianych dzieci. Rozbudował też tajną policję (Securitate), która stała się swoistym państwem w państwie i na masową skalę stosowała środki przymusu, z bestialskimi torturami włącznie. Jego rozrzutna polityka, nastawiona na olbrzymie i pozbawione ekonomicznego uzasadnienia projekty, skutkowała plagą głodu, bezprecedensową na tle Europy.
Był jedynym z przywódców bloku komunistycznego, który w 1989 roku został nie tylko aresztowany, ale też skazany na śmierć i stracony.
Nikita Chruszczow (1894-1971) – radziecki polityk i dyktator. Urodził się w Kalinówce na Ukrainie. W młodości pracował jako ślusarz, w 1919 roku wstąpił do Armii Czerwonej, w której szeregach brał udział w rosyjskiej wojnie domowej. Od 1925 roku pracownik aparatu partyjnego na Ukrainie, następnie też w Moskwie. W latach 1944-1947 premier Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Od 1953 do 1964 pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego; faktyczny przywódca ZSRR po śmierci Józefa Stalina i Ławrientija Berii.
Znany z głośnego referatu O kulcie jednostki i jego następstwach, który zapoczątkował tak zwaną destalinizację. Był odpowiedzialny zarówno za zbrojną interwencję sił Układu Warszawskiego na Węgrzech (1956), jak i za sprowokowanie kryzysu kubańskiego, który mógł doprowadzić do wybuchu III wojny światowej (1962).
Odsunięty od władzy w 1964 roku. Był jedynym dyktatorem w historii ZSRR, któremu pozwolono przejść na „emeryturę” i zachować życie.
Winston Churchill (1874-1965) – brytyjski polityk, przywódca, pisarz. Przyszedł na świat w rodzinie arystokratycznej, jako syn lorda Randolpha Churchilla. Ukończył szkołę wojskową. Od 1895 roku służył w kawalerii, jednocześnie opisując działania wojsk brytyjskich w artykułach prasowych i książkach. Wysłany między innymi do Indii, Sudanu i Afryki Południowej. W 1899 roku schwytany przez Burów zorganizował brawurową ucieczkę, która przyniosła mu sporą popularność. W 1900 roku zaangażował się w życie polityczne kraju. Deputowany Izby Gmin, członek kilku gabinetów rządowych, jako minister spraw wewnętrznych i minister handlu.
W latach 1911-1915 pierwszy lord Admiralicji. Podjął decyzję o zakończonej sromotną klęską operacji desantowej w cieśninie dardanelskiej. Mimo spadającej na niego, szerokiej krytyki, szybko powrócił do rządu, między innymi jako minister zaopatrzenia wojskowego i minister kolonii. Aktywną karierę polityczną zakończył jako kanclerz skarbu (1924-1929). Jego działania, między innymi przywrócenie funtowi parytetu złota, doprowadziły do szeroko zakrojonych strajków.
Po 1929 skupił się na działalności literackiej. Nie był postacią z pierwszych stron gazet, ale zauważano formułowane przez niego ataki pod adresem rosnącego w siłę Adolfa Hitlera oraz krytykę ugodowej polityki mocarstw zachodnich. Po wybuchu II wojny światowej został ponownie mianowany pierwszym lordem Admiralicji. W dniu niemieckiej inwazji na Francję powołano go na szefa koalicyjnego rządu. Utrzymał się na stanowisku do końca wojny; równocześnie był stale ministrem obrony. Uczestniczył w konferencjach pokojowych w Jałcie i Poczdamie. Odsunięty od władzy w lipcu 1945 roku na skutek wyborczej porażki Partii Konserwatywnej. Wrócił jeszcze do władzy jako premier w latach 1951-1955. W 1953 roku otrzymał literacką nagrodę Nobla.
Francisco Franco (1892-1975) – hiszpański wojskowy i dyktator. Był jednym z przywódców wojskowego przewrotu przeciwko republikańskim władzom Hiszpanii, który doprowadził do trzyletniej, zwycięskiej dla niego wojny domowej (1936-1939).
Przywódca Falangi Hiszpańskiej, która od 1937 była oficjalną partią rządzącą. Od 1938 roku szef rządu. Wprowadził dyktaturę realizująca faszyzujące postulaty i współpracującą z rządzoną przez Adolfa Hitlera III Rzeszą. Na wzór nazistów tworzył obozy koncentracyjne, ale nie zdecydował się przystąpić do wojny po stronie państw Osi. Antony Beevor, autor książki Walka o Hiszpanię 1936-1939, szacuje liczbę ofiar reżimu frankistowskiego na 200 000 zabitych.
W 1947 roku proklamował przywrócenie hiszpańskiej monarchii, ale dopiero po swojej śmierci. Samego siebie z kolei ogłosił regentem. W późniejszych latach swoich rządów dozwalał na pewną liberalizację życia publicznego, stale jednak zwalczał wszelkie dążenia regionów Hiszpanii do autonomii.
Zmarł 20 listopada 1975 roku po przejściu trzech zawałów serca. Jego śmierć zapoczątkowała zmiany, które pozwoliły na wprowadzenie w Hiszpanii demokracji i na wstąpienie kraju do struktur europejskich.
Michaił Gorbaczow (1931-) – radziecki polityk i przywódca. Urodził się na Kaukazie, w rodzinie chłopskiej. Pracował jako mechanik, na początku lat pięćdziesiątych wstąpił do Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Karierę na szczeblu centralnym zaczął robić dopiero w latach siedemdziesiątych. Sekretarz Generalny Komitetu Centralnego od 1985 roku, a tym samym faktyczny przywódca państwa.
Wycofał wojska radzieckie z Afganistanu, tym samym kończąc kompromitujący konflikt, rozpętany przez Leonida Breżniewa. W 1990 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla za działania prowadzące do zakończenia tzw. zimnej wojny. Był pierwszym i jedynym prezydentem Związku Radzieckiego. Urząd ten sprawował w latach 1990-1991. Uważa się go za jednego z ludzi najbardziej zasłużonych dla upadku komunizmu i demontażu układu warszawskiego.
Michaił Gorbaczow został zmarginalizowany w rezultacie puczu sierpniowego, nazywanego też puczem Janajewa (1991), a realną kontrolę nad państwem przejął Borys Jelcyn, pierwszy prezydent Federacji Rosyjskiej. 25 grudnia 1991 roku Gorbaczow oficjalnie podał się do dymisji. Dzień później nastąpiło formalne rozwiązanie Związku Radzieckiego.
W kolejnym roku Michaił Gorbaczow powołał fundację swojego imienia, mającą zajmować się badaniami nad polityką. Bez powodzenia kandydował w wyborach prezydenckich w 1996 roku i usiłował stworzyć własną, liczącą się partię polityczną. W ostatnim czasie, zwłaszcza zaś po roku 2014 i aneksji Krymu przez Rosję, zaczął wygłaszać coraz bardziej przychylne Władimirowi Putinowi opinie.
Adolf Hitler (1889-1945) – niemiecki polityk i dyktator pochodzenia austriackiego. Żołnierz frontowy podczas I wojny światowej, od roku 1919 członek Niemieckiej Partii Robotniczej, następnie przemianowanej na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (NSDAP). Po zakończonej fiaskiem próbie puczu w 1923 roku trafił za kraty, gdzie spisał swój manifest polityczny – Mein Kampf. Wyszedł na wolność po sześciu miesiącach, po czym reaktywował NSDAP, już jako lider formacji.
W następstwie globalnego krachu giełdowego partia Hitlera przekroczyła próg wyborczy, wprowadzając w 1930 roku do Reichstagu 107 deputowanych i stając się jednym z czołowych ugrupowań w kraju. Po kolejnych, już zwycięskich wyborach, Hitler został 30 stycznia 1933 roku powołany na kanclerza Rzeszy, natychmiast rozpoczynając demontaż instytucji demokratycznych i zawieszając prawa obywatelskie.
W marcu 1938 roku przeprowadził aneksję Austrii, w październiku 1938 roku, w następstwie układu monachijskiego, zajął należący dotąd do Czechosłowacji Kraj Sudetów, zaś w marcu 1939 dokonał rozbioru Czechosłowacji i zajęcia Kłajpedy na Litwie. 1 września 1939 rozpoczął inwazję przeciwko Polsce, która dała początek II wojnie światowej.
Zginął 30 kwietnia 1945 roku w bunkrze w Berlinie na skutek samobójstwa.
Saddam Husajn (1937-2006)
John F. Kennedy (1917-1963) – zwany JFK, amerykański prezydent. John Fitzgerald Kennedy urodził się w 1917 roku w Brooklynie, w dobrze sytuowanej rodzinie o irlandzkich korzeniach. Miał ośmioro rodzeństwa. Chodził do najlepszych szkół prywatnych, a później uczył się w London School of Economics oraz na Harvardzie.
Studia ukończył w 1940 roku. W 1941 roku wstąpił do marynarki wojennej i wyruszył walczyć na froncie II wojny światowej (pływał kutrami torpedowymi na Pacyfiku). W 1943 roku wrócił do Ameryki, a dwa lata później został zdemobilizowany. W roku 1946 rozpoczął karierę polityczną. W 1952 roku został po raz pierwszy senatorem. Osiem lat później wystartował w wyborach prezydenckich, które wygrał. Dwa lata po objęciu urzędu podpisał ustawę zakazującą dyskryminacji rasowej.
Za jego prezydentury miała miejsce nieudana inwazja w Zatoce Świń. Oskarżano go o zaburzanie równowagi na Bliskim Wschodzie, po tym jak sprzedał Izraelowi rakiety i zdecydował o przeszkoleniu jego żołnierzy. W czasie kryzysu kubańskiego 1962 roku sprzeciwił się inwazji na Kubę i użyciu broni jądrowej, tym samym wygrywając w wojnie nerwów z Nikitą Chruszczowem. Chcąc zapewnić sobie reelekcję w 1964 roku, zaczął podróż przedwyborczą po Ameryce. 21 listopada 1963 roku w Dallas został zastrzelony przez zamachowca.
Włodzimierz Lenin (1870-1924) – rosyjski działacz komunistyczny i dyktator. Urodził się w Symbirsku nad Wołgą jako Władimir Iljicz Uljanow.
Od 1893 roku działał w organizacjach marksistowskich, w 1895 roku aresztowany, a następnie zesłany na Syberię. Od 1900 roku przebywał na emigracji. W 1903 roku doprowadził do rozbicia Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji i do utworzenia stronnictwa bolszewickiego. W okresie rewolucji 1905 roku przebywał w Petersburgu; po upadku rebelii ponownie opuścił Rosję.
W kwietniu 1917 roku, za niemieckie pieniądze i przy wsparciu pruskiego rządu wysłany do Rosji, by zdestabilizować sytuację polityczną. Doprowadził do wybuchu rewolucji październikowej.Od listopada 1917 roku na czele Rady Komisarzy Ludowych; faktyczny przywódca nowopowstałego państwa sowieckiego. Twórca Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu). Zapoczątkował rządy terroru. W 1922 roku doprowadził do utworzenia Związku Radzieckiego.
Jego stan zdrowia pogarszał się już od roku 1918, kiedy padł ofiarą nieudanego zamachu na swoje życie. W 1922 roku przeszedł udar, a następnie dwa kolejne, na skutek których stopniowo odsuwano go od władzy w państwie. Pozostawił testament wyłuszczający wady Józefa Stalina jako jego potencjalnego następcy.
Benito Mussolini (1883-1945) – włoski polityk, dyktator, lider ruchu faszystowskiego. W młodości dziennikarz związany z pismami socjalistycznymi i nacjonalistycznymi. W 1921 roku założył Narodową Partię Faszystowską. W efekcie marszu na Rzym, a więc zamachu stanu zorganizowanego w październiku 1922 roku, przejął władzę w kraju, oficjalnie jako premier.
W 1935 roku wywołał komentowaną szeroko w całej Europie wojnę w Abisynii, w które zwyciężył między innymi na skutek finansowych machinacji przy wykorzystaniu zabytkowych monet. Wiosną 1939 roku zajął Albanię. Najbliższy sojusznik Adolfa Hitlera w II wojnie światowej. Nie wziął wprawdzie udziału w inwazji na Polskę, ale 10 czerwca 1940 roku wypowiedział wojnę Francji i Wielkiej Brytanii.
W lipcu 1943 roku Benito Mussolini został odsunięty od władzy i aresztowany, po tym jak Alianci przeprowadzili desant na Sycylii. Na krótko został jeszcze przywódcą marionetkowego państewka na północy Półwyspu Apenińskiego – Włoskiej Republiki Socjalnej.
Aresztowany przez partyzantów komunistycznych pod koniec kwietnia 1945 roku, a następnie stracony wspólnie ze swoją kochanką, Clarą Petacci.
Pius XII (1876- 1958) – włoski biskup kościoła rzymskokatolickiego, papież. Eugenio Maria Giuseppe Giovanni Pacelli urodził się w 1876 roku w Rzymie, w rodzinie powiązanej z Watykanem. Po maturze w 1894 roku wstąpił do seminarium. Studiował filozofię, matematykę i grekę. Od dzieciństwa wykazywał zamiłowanie do języków, w szczególności do łaciny. Studiował także prawo.
W 1899 roku otrzymał święcenia kapłańskie, a w 1902 roku tytuł doktora obojga praw (cywilnego i kanonicznego). W międzyczasie zaczął piąć się po szczeblach kariery kościelnej. W 1914 roku został sekretarzem Kongregacji ds. Kościoła; w 1917 roku – nuncjuszem w Monachium oraz arcybiskupem. W roku 1920 został nuncjuszem w Berlinie i kardynałem, a później watykańskim sekretarzem stanu. W 1933 roku negocjował konkordat Kościoła z Trzecią Rzeszą. W 1939 roku konklawe wybrało go na papieża. Przyjął imię Piusa XII.
Od początku swojego pontyfikatu czynił starania o utrzymanie pokoju. Po wybuchu drugiej wojny światowej potępiał agresję, jednak nigdy nie zareagował ostro na okrucieństwa wobec Żydów, za co był wielokrotnie krytykowany –podobnie jak za to, że szedł na kompromisy z nazistami i włoskimi faszystami. Wielu nazywa go wręcz „papieżem Hitlera”. Pius XII był przychylny dyktaturom katolickim w Europie. Jako pierwszy papież poświęcił tak wiele uwagi środkom masowego przekazu i doprowadził do powstania watykańskiej rozgłośni radiowej. W 1951 roku rozpoczął reformę liturgiczną kościoła katolickiego. Zmarł w 1958 roku w rezydencji Castel Gandolfo.
Franklin Delano Roosevelt (1882-1945) – prezydent Stanów Zjednoczonych, amerykański polityk, członek Partii Demokratycznej. Senator stanowy w Nowym Jorku od 1911 do 1913 roku. Był uczestnikiem paryskiej konferencji pokojowej w 1919 roku. W latach 1929-1933 gubernator stanu Nowy Jork.
W 1932 roku wygrał w wyborach prezydenckich, firmując hasło wprowadzenia „Nowego Ładu” (New Deal) w walce ze skutkami globalnego kryzysu gospodarczego. Dążył do utrzymania neutralności Stanów Zjednoczonych w obliczu narastających napięć politycznych w Europie. Dopiero po japońskim ataku na Pearl Harbor podpisał deklarację wojny, która zapoczątkowała udział Ameryki w II wojnie światowej.
Pomysłodawca Lend-Lease Act oraz Karty Atlantyckiej. Brał udział w spotkaniach tak zwanej „wielkiej trójki” w Teheranie i Jałcie. Przyczynił się do oddania Polski w ręce Stalina i do ustanowienia tak zwanego „ładu jałtańskiego”, który na dziesiątki lat przebudował geopolityczne oblicze Europy.
Jedyny prezydent w historii Stanów Zjednoczonych wybrany aż na cztery, następujące po sobie kadencje. Cierpiał na polio, a postęp choroby sprawił, że w ostatnich latach życia zmuszony był poruszać się na wózku inwalidzkim. Na jego określenie autorzy często używają skrótu FDR.
Józef Stalin (1878-1953) – radziecki działacz komunistyczny, przywódca i dyktator. Urodził się w gruzińskim Gori jako Josif Dżugaszwili. Edukację zdobywał w szkole cerkiewnej oraz w prawosławnym seminarium duchownym, którego jednak nie ukończył. Od 1898 roku związany ze środowiskami socjaldemokratycznymi. Od 1903 roku członek partii bolszewickiej, kilkukrotnie aresztowany i zsyłany wgłąb rosyjskiego imperium. Współorganizator rewolucji październikowej 1917 roku, członek pierwszego sowieckiego rządu (Rady Komisarzy Ludowych). Nieustannie od 1918 do 1953 roku należał do biura politycznego partii komunistycznej, w jej kolejnych odsłonach. W obliczu choroby Włodzimierza Lenina został w 1922 roku wybrany na sekretarza generalnego.
Wykorzystując to stanowisko stopniowo uzależniał od siebie struktury państwa i aparat partyjny. Usunął konkurentów takich jak Grigorij Zinowjew, Lew Kamieniew czy Lew Trocki, we własnych rękach gromadząc pełną, dyktatorską władzę. Odpowiadał za masowe czystki w latach 30., znane pod nazwą Wielkiego Terroru, a także za budowę aparatu represji, którego najsłynniejszym elementem była sieć łagrów wchodzących w skład tak zwanego Gułagu. W 1939 roku zawarł pakt z III Rzeszą określany mianem układu Ribbentrop-Mołotow, na mocy którego wziął udział w inwazji na Polskę. Współodpowiedzialny za wybuch II wojny światowej. Od 1941 roku, po niespodziewanym ataku Adolfa Hitlera na dotychczasowego sojusznika, znalazł się w obozie państw alianckich. Na skutek zwycięstwa odniesionego nad Trzecią Rzeszą zwasalizował całą Europę Środkową, rozciągając swoje wpływy między innymi na Polskę, Węgry, Czechosłowację, Rumunię, Bułgarię i wschodnie Niemcy. Zmarł 5 marca 1953 roku, oficjalnie na skutek wylewu krwi do mózgu.
©® GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
