 Kultywowanie tradycji ludowych w społecznościach lokalnych
Bogactwem małopolskiej wsi, oprócz ziemi i ludzi jej wiernych są kultura i tradycje, ukształtowane przez stulecia, od kiedy Polska pojawiła się na mapie Europy. Burzliwe losy naszego kraju spowodowały, że wiele wartości tego dziedzictwa utraciliśmy, niektóre zostały i w obecnym czasie są docenione, przeżywają prawdziwy renesans. Społeczności lokalne odzyskują z dumą swoją tożsamość. Zbierają legendy, przepisy kulinarne, odtwarzają stare umiejętności, zwyczaje i obrzędy, przypominają lokalną historię, zaczyna się używać gwary. Nikt nie ma wątpliwości, że tradycja może być jednym z istotnych elementów aktywności lokalnej, a twórczo przekształcana spotyka się z szeroką akceptacją odbiorców w kraju i za granicą. Obrzędy ludowe towarzyszą społecznościom lokalnym od zawsze. Są nieodłącznymi czynnościami, praktykami w zakresie uroczystości zbiorowych, religijnych i świeckich.. Bardzo dużo obyczajów i obrzędów ludowych związanych jest ze świętami. Na ogół nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele z nich ma korzenie pogańskie. Święto to nie tylko szczególny, magiczny czas, odpoczynek i chwile spędzone z najbliższymi. To także jeden z bardzo ważnych sposobów wyznaczania i klasyfikowania czasu. I choć wielu autorów poświęca sporo miejsca tylko celebrowaniu świąt, spotkamy także opisy życia codziennego chłopów. Obrzędy są składnikiem kultury ludzkiej i tradycji, są również istotnym elementem naszej egzystencji, dlatego wielu twórców poruszało ich temat w swoich dziełach. Obrzędy i tradycje ludowe znalazły swoje trwałe miejsce w prozie, poezji i dramacie. Są jednym ze źródeł wiedzy o naszej tradycji. Polscy twórcy pragnęli je zarejestrować i ocalić od zapomnienia. Obyczaj zespala ludzi, łączy ich bardzo silną więzią. Chociaż zwyczaje i obrzędy tak jak wszystkie inne dziedziny kultury zmieniały się w czasie chociaż w toku tych zmian poważaniem na uroczystości narodowe oraz religijne. Wychowanie do umiłowania wiele z nich odeszło z naszego życia to równocześnie zaobserwować można inne niezwykle zdumiewające zjawisko. Jest nim trwanie w polskich obchodach świątecznych wielu elementów tradycyjnych: zwyczajowych zachowań, ceremonii, rytuałów, obrzędów. Jest nim także wzrost zainteresowań i powrót do wielu dawnych rodzimych tradycji świątecznych. Kultura ludowa to folklor i sztuka charakterystyczne dla społeczności zamieszkujących określone tereny. Wyrasta ona ze wspólnych doświadczeń historycznych, form gospodarowania i warunków życia. Na jej kształt wpływają również cechy etniczne i warunki środowiska przyrodniczego. Żaden naród nie istnieje bez' kultury' oraz żyje 'dla swej kultury'. Kultura wychowuje ludzi do tego, "aby 'bardziej być' we wspólnocie, która ma dłuższą historię niż każdy człowiek i własna rodzina. We wspólnocie, w której każda rodzina wychowuje poczynając od tego, co najprostsze: od języka, którym mały człowiek uczy się mówić, aby stać się członkiem tej wspólnoty, którą jest rodzina i naród".
Polski naród mógł przetrwać tragedie prześladowań, wojen i politycznych zawirowań dzięki miłości do Ojczyzny , wartościach kulturowych i chrześcijańskich. Tak pojęty patriotyzm uzewnętrznia się w odpowiedzialnym podejmowaniu zadań, jakie niesie życie oraz wyrażania szacunku dla symboli narodowych i wzorców z przeszłości. Nie można pozwolić na zatracenie pamięci o bohaterach narodowych i świętych, ponieważ stanowią oni najwspanialsze przykłady miłości Boga i bliźniego. Przywiązanie do "zwyczaju ojców, szacunek dla autorytetów, obyczajność i religijność powinny łączyć rytm codzienności i świąt; tak jak to dawniej bywało". Byłoby pięknie, gdyby - przykładem innych narodów - także w Polsce flaga znajdowała się w każdym domu i była wystawiana z należytym poważaniem na uroczystości narodowe oraz religijne.
Spójrzmy na polskie święta i obyczaje w małopolskiej wsi.
Polacy uchodzą za naród lubiący świętować, przywiązany do tradycji, podtrzymujący dawne obyczaje. Najdawniejsze obrzędy, zwłaszcza te sięgające jeszcze czasów pogańskich, dawno już zatraciły swój magiczny charakter, stając się barwnym reliktem przeszłości i elementem zabawy.
Związek z tradycją odczuwa się najmocniej w czasie obchodów największych świąt kościelnych takich, jak Boże Narodzenie, Wielkanoc czy Boże Ciało, podczas którego organizowane są procesje ,czy dzień Wszystkich Świętych. Spośród lubianych w kalendarzu uroczystości państwowych najważniejsze miejsce zajmuje rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r., obchodzona 11 listopada, oraz rocznica uchwalenia w 1791 r. pierwszej polskiej konstytucji, świętowana 3 maja. W tych dniach, ustawowo wolnych od pracy, organizowane są uroczyste akademie, pochody, koncerty i festyny.
W Polsce obchodzi się także święta o nieco innym charakterze. Należą do nich: Dzień Kobiet (8 marca; obecnie znacznie mniej popularny niż za czasów Polski Ludowej), Dzień Matki (26 maja), dzień Babci (21 stycznia) czy Dzień Dziecka (1 czerwca), któremu towarzyszą liczne imprezy dla najmłodszych.
Spośród lubianych i kultywowanych tradycji warto także wymienić Andrzejki - ostatnią zabawę przed Adwentem, połączoną z rozmaitymi wróżbami na nadchodzący rok. Najpopularniejszą z nich jest odczytywanie przyszłych losów z kształtów, jakie przybiera gorący wosk wlewany do zimnej wody.
Świętem, które w polskiej tradycji zajmuje bardzo ważne miejsce jest Boże Narodzenie. Szczególna atmosfera panuje w Wigilię. Z tym dniem związanych jest też najwięcej obrzędów, obyczajów i wierzeń. Wigilia to jedno z najbardziej rodzinnych polskich świąt. Dużą rolę w tworzeniu świątecznej atmosfery odgrywa wystrój mieszkania. We wszystkich domach króluje pięknie przystrojona choinka, bez której trudno wyobrazić sobie Boże Narodzenie. To jedna z młodszych tradycji świątecznych. Pierwsze choinki pojawiły się w Polsce w XIX w., głównie w miastach, w domach Niemców i ewangelików pochodzenia niemieckiego. Stopniowo zwyczaj rozszerzył się na całą Polskę. Wcześniej polskie domy zdobiły w czasie świąt zielone gałązki jodły, świerku lub sosny. W dawnej Polsce Wigilia Bożego Narodzenia uważana była za dzień, którego przebieg miał decydować o całym roku. Należało zatem przeżyć go w zgodzie, spokoju i okazywać sobie największą życzliwość. Podobnie jak i dziś, od wczesnego świtu trwały przygotowania do wigilijnej kolacji. Wszystkie prace gospodarskie musiały być zakończone przed zapadnięciem zmroku, przed wieczerzą, która była i jest dotychczas najważniejszym momentem obchodów wigilijnych.
Najbarwniejszym świętem religijnym poprzedzającym Wielkanoc jest Niedziela Palmowa, obchodzona uroczyście w kościołach całego kraju na pamiątkę triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy. Głównym atrybutem święta są palmy, które jednak niewiele mają wspólnego z gałązkami palmowymi, jakimi witano Chrystusa w Świętym Mieście. Najczęściej są to bukiety z bukszpanu i suszonych kwiatów oraz gałązek wierzbowych. W niektórych regionach małopolski robi się palmy osiągające wysokość kilku metrów. Zdobi się je kolorowymi wstążkami, barwionymi trawami, kwiatami suszonymi lub sztucznymi, wykonanymi z kolorowej bibułki. Dawniej wierzono, że poświęcone w czasie mszy palmy nabierają szczególnych właściwości, np. zapobiegają chorobom. Po mszy św. uderzano się nimi nawzajem, życząc sobie zdrowia, bogactwa i urodzaju. W Wielką Sobotę wierni przychodzą do świątyń, w których kapłani błogosławią pokarmy przeznaczone na świąteczny stół, czyli tzw. święcone (święconkę) - kończy się przecież czas postu. W Polsce tradycje święcenia pokarmów sięgają XIV stulecia. Najpierw święcono tylko pieczonego z ciasta chlebowego baranka, dziś w wielkanocnym koszyku powinno znaleźć się co najmniej siedem rodzajów pokarmu, z których każdy coś symbolizuje. Chleb, gwarantujący dobrobyt i pomyślność, jest dla chrześcijan przede wszystkim symbolem Ciała Chrystusa. Jajko to znak odradzającego się życia, zwycięstwa nad śmiercią. Sól to minerał życiodajny, dawniej wierzono w jej odstraszającą wszelkie zło moc. Wędlina zapewnia zdrowie, płodność i dostatek. Ser jest symbolem przyjaźni między człowiekiem a siłami przyrody, chrzan symbolizuje wszelkie siły i fizyczną krzepę. Ciasto (przede wszystkim wielkanocne baby, kołacze i mazurki) weszło do święconego koszyka jako ostatnie i jest symbolem umiejętności i doskonałości. Zgodnie z tradycją, zawsze jest to wypiek domowy.
Prowadząc rozważania nad dorobkiem kultury małopolskiej wsi trudno nie wspomnieć o folklorze i tradycjach regionalnych, prezentowanych podczas różnego rodzaju festiwali kultury wiejskiej, dożynek i świąt okolicznościowych. Szczególnym przykładem są corocznie obchodzone święta plonów. Dożynki organizowane w bogatej oprawie folklorystycznej wpisują się w piękną kartę małopolskiej tradycji oraz są symbolem dorobku , ciężkiej pracy rolników i stanowią swoistego rodzaju wyraz hołdu i święta dziękczynienia społeczności wiejskiej najściślej związanego ze swoim gospodarstwem i ziemią. Kończąc rozważania na temat tradycji ludowych nie sposób wyróżnić głównego animatora , organizatora i naszego sojusznika w kultywowaniu tradycji i obrzędów ludowych jakimi są Koła Gospodyń Wiejskich. Koła Gospodyń Wiejskich od ponad 140 lat wywierają wpływ na wiejskie życie we wszystkich jego aspektach. Na ziemi małopolskiej KGW zajmują się głównie kultywowaniem tradycji – poprzez m.in. podtrzymywanie i doskonalenie sztuki kulinarnej, muzykowanie, promowanie i sprzedaż wyrobów rękodzieła ludowego i artystycznego. Szczególnie ważne obszary działalności KGW, zawarte w Strategii Krajowego Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych na lata 2004-08, to m.in.: ochrona walorów kulturowych obszarów wiejskich, uczestnictwo mieszkańców wsi w kulturze, rozbudzanie zainteresowania czytelnictwem, aspiracji do korzystania z placówek kulturalnych, działania na rzecz rozwoju amatorskich teatrzyków, kabaretów, zespołów artystycznych, kultywowanie folkloru i sztuki ludowej jako elementu kultury narodowej, wykorzystywanie wszelkich uroczystości, imprez lokalnych, regionalnych, ogólnokrajowych i zagranicznych do prezentowania folkloru i sztuki ludowej oraz tradycji w kraju i za granicą. KGW są współorganizatorami wielu uroczystości, jak m.in.: dożynki, odpusty, festiwale i konkursy zespołów ludowych, inscenizacje regionalnych obrzędów, pokazy ludowej twórczości i wiele innych. Obecnie już wiele KGW przybrało status stowarzyszenia. Jest to dla nich wielka szansa a zarazem szansa dla MODR , w doradztwie jak lepiej żyć i pozyskać fundusze unijne.
©® GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
