 Cywilizacja w epoce brązu
W 2 poł. III tys. p.n.e. dalej rozwijały się kraje prastarych cywilizacji powstałych w poprzednim tysiącleciu. W Mezopotamii Sumerowie przeżyli swój polityczny i kulturalny renesans po wypędzeniu najeźdźców gutejskich, pod rządami III dynastii z Ur (2112-2000 p.n.e.). Władcy tacy jak Urnammu (2112-2095 p.n.e.), budowniczy zikkuratów, pierwszy w dziejach autor kodeksu prawnego i jego syn Szulgi (2095-2047 p.n.e.) byli twórcami wysoce scentralizowanego i zbiurokratyzowanego imperium. Szulgi był wielkim reformatorem, który utworzył zorganizowana administrację, usprawnił pobór podatków, zakładał drogi i zajazdy oraz szkoły. Rozwijała się pod jego patronatem sumeryjska literatura i sztuka, a w szczególności nauka. Szulgi, człowiek uczony i piśmienny był pierwszym władcą w dziejach, który tak doceniał naukę. Imperium Ur obejmowało obszar południowej i północno-wschodniej części Mezopotamii, Elamu i gór Zagros. Następni władcy zajęli się głównie zaborczymi wojnami i zabezpieczaniem granic państwa, które zaczęło się powoli chylić ku upadkowi. Wielkie zakłady produkcji ręcznej, które w tych czasach tam działały były nieodpowiednie przy ówczesnym poziomie technologii, a biurokracja zaczęła być uciążliwa i hamować rozwój gospodarki.
Zdjęcie piramidy Dżesera, zbudowanej przez architekta Imhotepa w Sakkarze w okolicach 2700 lat p.n.e.
W Egipcie królowie Starego Państwa (2727-2160 p.n.e.) rządzili krajem spokojnym i zjednoczonym budując wielkie grobowce z kamienia- piramidy. Pierwszą z nich była piramida schodkowa faraona III dynastii Dżesera (2727-2605 p.n.e.), zbudowana przez uczonego i architekta- kapłana Imhotepa. Była to w tamtych czasach największa monumentalna budowla świata, świadectwo zaawansowania cywilizacyjnego Egiptu. Jednak faraonowie IV dynastii zdystansowali to osiągnięcie. Piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa w Gizeh, na nekropoli memfickiej pozostają do dziś jednymi z największych budowali świata. Zbudowano je z pomocą doświadczonych majstrów budowlanych, a także całej rzeszy robotników, którzy pracowali z inspiracji religijnej. Wysiłek ten, będący wyrazem potęgi królów musiał bardzo wyczerpać Egipt i podkopać jego gospodarkę. W okresie dynastii V władza królów osłabła, a grobowce stały się mniej monumentalne. Powstały pierwsze dzieła egipskiej literatury (Teksty Piramid) i wiele dzieł sztuki o wysokim poziomie artystycznym. Podejmowano wyprawy wojenne do Syrii, Palestyny i Libii oraz przeciw ludom koczowniczym. Rosła niezależność i liczba urzędników, którzy w końcu stali się na wpół niepodległymi władcami na swych terenach. Ostatni władcy dynastii VI, w tym Pepi II (który panował 92 lata), byli już tylko słabymi marionetkami. Rychło nastąpiły w Egipcie zaburzenia wewnętrzne spowodowane słabymi wylewami Nilu. Rozruchy i głód przyspieszyły upadek państwa (2160 p.n.e.). Lokalni nomarchowie chwycili władzę na swych terytoriach i poczęli toczyć między sobą walki, zrazu po to, by zdobyć żywność dla swych głodujących poddanych. W końcu zostały na placu boju tylko dwa liczące się ośrodki- Teby na południu i Herakleopolis na północy.
Hipotetyczny przebieg ekspansji Indoeuropejczyków.
Około 2000 roku p.n.e. nastąpiły migracje nowych ludów na teren starych cywilizacji. Były to zupełnie młode ludy (nazywane czasem ludami górskimi, gdyż Amoryci pochodzili z gór Biszri, Indoeuropejczycy przyszli zza Kaukazu, a Huryci z gór Armenii) z południa (semiccy Amoryci) i Indoeuropejczycy (Ariowie, Aryjczycy) z północy, ludzie o zupełnie innej mentalności i kulturze, niż twórcy najstarszych cywilizacji. Byli to koczownicy żyjący w ustroju pierwotnego wodzostwa, doskonali wojownicy. Brutalnie wkroczyli oni na obszar cywilizowanych ludów i podbili je, przejmując ich osiągnięcia i kulturę. Krótko przed 2000 rokiem p.n.e. Indoeuropejczy dotarli do Grecji kontynentalnej, gdzie położyli podwaliny pod powstanie achajskiej cywilizacji mykeńskiej. Ich odłam- Luwici, Hetyci i Palajczycy wkroczyli do Azji Mniejszej powodując falę zniszczeń w miastach i mniejszych osiedlach. Po podbiciu terenów Azji Mniejszej osiedli w tym rejonie świata i utworzyli pierwsze indoeuropejskie organizmy państwowe. Ludność wyparta z Anatolii napierała na Syrię, gdzie musiała zapewne toczyć walki z mieszkańcami tamtejszych miast. Z południa nadciągnęli do Mezopotamii i Syrii Amoryci, którzy obrócili w gruzy ośrodki miejskie Syrii i Lewantu. W Mezopotamii zaczęło pod ich naporem rozpadać się imperium III dynastii z Ur, bowiem najeźdźcy zakładali w podbitych miastach własne dynastie (m. in. w Larsie, Esznunnie, Mari i innych). Ostatni władca sumeryjski, Ibbi-sin czynił starania, aby utrzymać imperium, ale nie udało mu się to. Jego urzędnicy byli opieszali lub nawet otwarcie zdradzieccy, jak Iszbi-erra- namiestnik Mari, późniejszy król Isin (z pochodzenia zresztą Amoryta). Sumerowie, którzy przeżyli falę najazdów, rozproszyli się po świecie, tylko ich język pozostał językiem religii i nauki w Międzyrzeczu. Z gór Armenii nastąpiły kolejne migracje Hurytów, którzy licznie osiedlili się w północnej Mezopotamii, opanowując większość tego regionu. Po 2000 roku p.n.e. Mezopotamia była obszarem podzielonym pomiędzy państewka amoryckie. Do 1792 roku p.n.e. toczyły one między sobą ciągłe walki, w których górą było najpierw Isin, potem Larsa, następnie zaś Esznunna i Mari, a w końcu Babilon i Aszur. Mimo to odbudowano powiązania handlowe z resztą znanego świata, a nawet założono nowe, dalekie placówki. Nadal kultywowano starą religię, kulturę i twórczość literacko-artystyczną. Najeźdźcy zlali się z cywilizacją mezopotamską i przyjęli jej religię oraz język akadyjski. Nastąpiły jednak istotne zmiany w systemie społeczno-gospodarczym. Upadł centralistyczny system gospodarki kierowanej przez króla i świątynie, znaczenie zyskały prywatne spółki kupieckie. Drobni dzierżawcy dostali ziemię na własność. Prywatny sektor gospodarki przeżył pierwszy w dziejach rozkwit, pojawili się bogaci kupcy przeprowadzający operacje finansowe na dużą skalę. Znaczenie zyskały dwa trzeciorzędne dotychczas miasta- Aszur, lokalny semicki ośrodek nad górnym Tygrysem, oraz Babilon, w czasach III dynastii z Ur małe miasteczko nad Eufratem. Amoryta Szamszi-adad (1813-1781 p.n.e.) założył w północnej Mezopotamii wielkie państwo, którego jednym z ośrodków było Aszur. Mieszkańcy miasta założyli dobrze prosperującą faktorię handlową w Kanesz w Anatolii, gdzie rodzinne firmy z Aszur handlowały metalem i tkaninami. Państwo Szamszi-adada (zwane też staroasyryjskim) dominowało w północnej Mezopotamii do śmierci wielkiego władcy. W 1792 roku p.n.e. wstąpił na tron Babilonu król Hammurabi (1792-1750 p.n.e.), który podbił całą południową Mezopotamię, następnie Aszur i Mari, zakładając kolejne krótkotrwałe imperium. Był on też autorem kodeksu praw, znanych pod nazwą Praw Hammurabiego. Państwo jego zaczęło się rozpadać już po jego śmierci, tak że potomkowie tego władcy rządzili już tylko skrawkiem południowej Mezopotamii.
Inskrypcje grobowe Mentuhotepa II.
W Egipcie doszło około 2060 roku p.n.e. do ponownego zjednoczenia państwa przez władców tebańskich (Mentuhotep II) , którzy założyli nową stolicę w Icz-Tawi w dolnym Egipcie. Faraonowie tego okresu (Średnie Państwo, 2060-1786 p.n.e.) zagospodarowali rozległe obszary kraju (m.in. oazę Fajum), podejmowali wyprawy wojenne do Palestyny i Nubii. Starali się usunąć przyczyny upadku Starego Państwa należycie prowadząc i reformując administrację. Literatura i sztuka egipska przeżyła wtedy swój rozkwit, klasyczny okres wydając dzieła, które na trwałe weszły kanonu światowej literatury (Rozbitek, Nauki). W Lewancie ponownie rozkwitło życie miejskie i zaczęto budować umocnione fortece. Kreta podniosła się ze zniszczeń po 1700 roku p.n.e., wtedy też prawdopodobnie powstało jedno państwo minojskie.
Mimo dalszych migracji nowych ludów cywilizacja nie upadła, przeciwnie, rozwijała się nadal. Architekci budowali wielkie królewskie pałace z kanalizacją i pięknymi malowidłami. Na szeroką skalę wprowadzono w armiach ulepszone rydwany bojowe (być może nawet pierwsze z kołami szprychowymi), a także świeżo wynalezione machiny oblężnicze (wieże, tarany). Koń udomowiony przez aryjskich koczowników zaczął być używany, zrazu jako zabawne zwierzę dla rozrywki królów, a niedługo potem jako siła pociągowa rydwanów i krytych wozów, które również wynaleziono w początkach II tys. p.n.e. Przyczyniło się do tego wynalezienie wędzidła. Armie liczące nawet 20000 ludzi zaczęły się ścierać w częstych bitwach i zdobywać umocnione miasta. Władcy żyjący w luksusie (pałace z kanalizacją, wyszukane potrawy, zawodowa służba, muzykanci) rządzili rozległymi państwami z dużym osobistym zaangażowaniem. Rozwijała się zaczątkowa dyplomacja. Nadal ogromną rolę w życiu ludzi odgrywała religia i przemożny wpływ państwa, choć rola jednostek w życiu społecznym zwiększyła się (m.in. obserwujemy pierwsze oznaki społecznego awansu kobiet). Niewolników nie było wielu, służyli głównie w pałacu królewskim. Nasiliły się kontakty handlowe między cywilizacjami- Egiptem, Kretą, Mezopotamią i doliną Indusu.
W 1595 roku p.n.e. Babilon został zniszczony i splądrowany przez najazd Mursilisa I, króla młodego państwa Hetytów z Azji Mniejszej, który przy okazji spalił kilka innych bliskowschodnich ośrodków miejskich. Dynastia Hammurabiego upadła, a niedługo potem władzę w Babilonii przejęli Kasyci z gór Zagros, którzy zasymilowali się jednak z tutejszą społecznością. Państwo Hetytów przeżywało kryzys dynastyczny. W Egipcie już w XVIII w. p.n.e. nastąpił kryzys państwa, co wykorzystali Hyksosi (prawdopodobnie konglomerat ludów z przewagą Semitów, obecny też był wśród nich element hurycki i indoeuropejski), dotychczas pokojowo osiedlający się w Delcie Nilu. Podbili oni błyskawicznie Dolny Egipt, a nawet przez jakiś czas władali całym państwem. Swą przewagę zawdzięczali użyciu rydwanu bojowego i nowej broni z brązu (miecze, udoskonalone topory, oszczepy itp.). Około 1500 roku p.n.e. Ariowie zniszczyli dogorywającą cywilizację Indusu, wypierając Drawidów na południe subkontynentu. Część Indoeuropejczyków, tzw. Tocharowie prawdopodobnie wtedy osiedli w Azji Środkowej. Cywilizowane życie uległo przygaszeniu, na około 100 lat, tylko w Chinach zaczynała a się rozwijać wysoka kultura epoki Szang, natomiast w Nowym Świecie Olmekowie dopiero budowali zręby swej cywilizacji.
Po tej przerwie nastąpił okres, który można nazwać szczytowym w dziejach wczesnych cywilizacji, które istniały na Bliskim Wschodzie, w Egipcie i w obszarze egejskim. Wysokie kultury epoki brązu osiągnęły wtedy wyżyny rozwoju. Wielkie mocarstwa Wschodu walczyły między sobą i zawierały sojusze. Egipscy królowie tebańscy XVII dynastii pokonali Hyksosów, zdobywając ich stolicę Awaris w Delcie Nilu. Królowie dynastii następnej, m.in. AmenhotepI, Totmes I, Totmes III, Amenhotep II i Totmes IV prowadzili intensywne podboje, opanowując zbrojnie Nubię, Syrię i Palestynę. Za Totmesa III (1479-1425 p.n.e.), który pokonał władców syryjskich pod Megiddo (1479 p.n.e.) egipskie imperium stało się największym państwem ówczesnego świata, rozciągającym się od IV katarakty Nilowej do Karkemisz nad Eufratem. W północnej Mezopotamii wyrosło konkurujące z Egiptem huryckie państwo Mitanni, które pod władzą królów i arystokracji częściowo indoeuropejskiego pochodzenia opanowało tereny od gór Zagros, aż po Morze Śródziemne i Taurus. Królowie huryccy władali Asyrią jako państwem zależnym i północną Syrią. Rywalizacja między Mitanni a Egiptem wypełniła dzieje XV w. p.n.e. Jednak już Suppiluliuma I (ok. 1355 p.n.e.) wydobył z kryzysu królestwo Hetytów i błyskawicznie podbił północną Syrię. Pokonał Mitanni, które zaczęło się błyskawicznie rozpadać. Na gruzach tego mocarstwa król Asyrii, Aszuruballit (1363-1328 p.n.e.) zbudował silne państwo asyryjskie, które za jego sprawą uniezależniło się od Hurytów. Jego następcy podbili terytoria aż po Eufrat. Zaczęli rywalizować z Babilonią, z którą toczyli zacięte walki (ze zmiennym szczęściem) i utrzymywali szerokie kontakty dyplomatyczne z pozostałymi potężnymi państwami. Babilonia stała się pod panowaniem Kasytów gospodarczą i kulturalną potęgą. Język akadyjski stał się językiem dyplomacji i nauki całego Wschodu. Za Kurigalzu II wybudowana została nowa stolica (Dur Kurigalzu), Babilonia dzięki kampaniom wojennym tego W odpowiedzi władcy przejściowo osiągnęła przewagę nad Elamem i Asyrią. Egipt za Amenhotepa III i jego syna, Amenhotepa IV Echnatona prowadził politykę raczej pokojową. Amenhotep IV Echnaton (1353-1335) był jedną z najbardziej znaczących postaci w dziejach ludzkości. Wprowadził on w Egipcie reformę religijną zakładającą kult jedynego bóstwa- tarczy słonecznej Atona. Była to tak nowatorska koncepcja, że wzbudziła sprzeciw poddanych faraona, którego reforma zakończyła się klęską i rozruchami wewnętrznymi, które podkopały potęgę i pozycję międzynarodową Egiptu. Jednak ta pierwsza monoteistyczna religia była ogromnym przełomem, była inna od dość prymitywnych tradycyjnych koncepcji starożytnego Wschodu, była to doktryna zakładająca istnienie jednego Boga miłującego całą ludzkość. Podkreślić warto, że pojawiła się ona ponad 1300 lat przed narodzeniem Jezusa Chrystusa i około 200 lat przed wystąpieniem Mojżesza. Nie było to jedyne osiągnięcie tego okresu historii ludzkości. Państwa cywilizowanego świata połączone zostały skomplikowaną siecią powiązań dyplomatycznych i handlowych, którą można porównać jedynie z obecnym w naszych czasach zjawiskiem globalizacji. Zachowała się cała korespondencja dworu egipskiego (tzw. listy z Amarny) ukazująca obraz władców żywo ze sobą korespondujących, prowadzących intensywną politykę międzynarodową i doświadczonych dyplomatów krążących między stolicami. Władcy wszędzie niemal budowali nowe miasta, nowe stolice(Achetaton w Egipcie, Kartukultininurta w Asyrii, Dur-Kurigalzu w Babilonii, Dur-Untasz w Elamie). Eksperymentowali z nowymi koncepcjami społecznymi i religijnymi, co nieraz nie kończyło się dobrze (Tukulti-ninurta zginął zamordowany przez spiskowców z grona asyryjskiej arystokracji). Cały Wschód ogarnął zapał tworzenia nowych idei religijnych i intelektualnych, wyrażający się w sztuce i literaturze. Tysiące kupców wędrowało po szlakach handlowych od Sycylii i północnej Europy po Iran i Półwysep Arabski i od Grecji po Nubię. Statki woziły ogromne ilości różnorodnych towarów jak to widać na przykładzie zachowanego do dziś wraku z Uluburun u wybrzeży Turcji (zawierał m.in. mnóstwo sztab cyny i miedzi, broń, narzędzia, metale szlachetne, naczynia, przedmioty z wszystkich części cywilizowanego świata, z Krety, Egiptu, Myken, Syrii, Mezopotamii i Anatolii). Wiele towarów było powszechnie używanych i rozprowadzanych w obszarze cywilizowanym i na jego obrzeżach, m.in. ceramika mykeńska, lewantyńska i cypryjska, szkło kananejskie, egipskie fajansowe paciorki, pieczęcie z Mezopotamii, cypryjska miedź .Dwory wymieniały ze sobą kosztowne dary, których ilość i wartość dziś jeszcze zadziwia (ogromne ilości złota i srebra, rydwany, kość słoniowa i heban, meble i biżuteria). Ludzie żyli w ludnych, kosmopolitycznych miastach takich jak Ugarit, w domach lepiej zbudowanych i wyposażonych czasem bardzo wyszukanie. Miasto to można uznać poniekąd za symbol tej wspaniałej epoki, wielki ośrodek ludzkości tamtych czasów. Tu krzyżowały się drogi dyplomatów przemierzających terytoria imperiów. Tu znajdował się główny ośrodek handlu, przez który przechodziły towary ze wszystkich stron świata. Był to wielki port śródziemnomorski, największy z istniejących ówcześnie na Ziemi, wielkie emporium z tysiącami magazynów i kantorów, gdzie kłębili się kupcy mówiący setką języków. Krzyżowały się tu wpływy kulturowe Myken, Egiptu, Mezopotamii, Anatolii i Krety. Tu wynaleziono w XIV w. p.n.e. alfabet, zrazu w piśmie klinowym, służący do zapisu miejscowego języka (zwanego ugaryckim), dzięki któremu można było pisać szybciej i więcej ludzi mogło posiąść umiejętność pisania. Był to zapewne wynalazek ugaryckich kupców, którzy szukali sposobu szybkiego notowania istotnych treści. Alfabet stał się przełomem w dziejach, umożliwiając powstanie i upowszechnienie się późniejszej literatury, nauki i sztuki, zwiększenie procentu ludności umiejącej pisać i podniesienie jej poziomu intelektualnego. Na innych polach również odnotowano poważne osiągnięcia. Rzemieślnicy z Egiptu i Palestyny wynaleźli szkło i fajans, garncarze i murarze mezopotamscy wymyślili glazurowanie naczyń i cegieł. Hetyci zaczęli obrabiać, kuć i wytapiać żelazo z rudy wytwarzając broń i przedmioty ozdobne. W tym okresie był to metal bardzo drogi (droższy od złota), upowszechnić się miał dopiero w epoce następnej. Swój pierwszy rozkwit przeżyła pierwotna nauka tego czasu, zaczęły się kontakty między uczonymi (zwłaszcza między lekarzami i astronomami z Egiptu i Babilonii). Spisywano na glinianych tabliczkach i papirusie dzieła z zakresu astronomii, matematyki i medycyny, a także kroniki i roczniki historyczne. Do dziś czytane są literackie perełki tej epoki (Epos o Gilgameszu, Setne, Opowiadania Sinuheta, Kroniki Hetyckie, Pieśń do Atona, Eposy ugaryckie). Gęsto zaludnione kraje Azji Zachodniej, Egiptu i Egei stały się cywilizacyjnym centrum ludzkości, płodnym w osiągnięcia, które stanowiły zasiew pod przyszły postęp cywilizacyjny. XIV-XIII w. p.n.e. bez przesady można nazwać pierwszą złotą epoką w dziejach.
Imperium Hetyckie (kolor czerwony) w szczytowym okresie potęgi, około 1290 r. p.n.e., sięgające do Egiptu (kolor zielony).
Opisana wysoka kultura miała wkrótce upaść, a epoka brązu miała ustąpić nowej epoce, której symbolem stało się żelazo. Już w XIII w. p.n.e. nasila się walka między mocarstwami. W maju 1285 r. p.n.e. starły się pod Kadesz potężne armie Egiptu (Ramzes II) i Hetytów (Muwatallis). Krwawe to starcie nie przyniosło zwycięstwa żadnej ze stron i rychło musiano podpisać traktat pokojowy (1259 p.n.e.). Tukulti-ninurta (1243-1207 p.n.e.), wojowniczy król Asyrii pokonał Babilonię i plemiona górskie, zadał też wielka klęską Hetytom za Eufratem, sprowadzając do swego kraju tysiące jeńców, wśród których byli metalurdzy biegli w obróbce żelaza, co zostało skwapliwie wykorzystane przez Asyryjczyków. Działalność budowlana i wojskowa Tukulti-ninurty, Tuthalijasa i Ramzesa II była ostatnim przebłyskiem potęgi mocarstw epoki brązu. Po ich śmierci nastąpiły wielkie migracje ludów z północy (Ludów Morza) i południa (Aramejczycy i Chaldejczycy). Dwie ogromne fale migracyjne przewaliły się przez Bliski Wschód. Najpierw padło państwo Hetytów zniszczone bardzo gwałtownym atakiem Ludów Morskich w 1200 roku p.n.e., stolica Hattusas uległa ogromnemu pożarowi. Posuwające się wzdłuż wybrzeża masy migrujących barbarzyńców zniszczyły Ugarit tak, że to miasto, ośrodek cywilizacji nie podniosło się już nigdy. Ludność uciekająca przed śmiercią i zniszczeniami z północy również parła na południe. Barbarzyńcy zniszczyli niemal wszystkie miasta Syrii i Palestyny. Z Egiptu uciekło małe semickie plemię Hebrajczyków, które rychło zaczęło opanowywać i niszczyć miasta palestyńskie. Mykeńskie cytadele w Grecji kontynentalnej uległy dwukrotnemu najazdowi i spaleniu, a cywilizacja Achajów upadła. Masy ludzi z Grecji migrowały na Wschód osiedlając się na Cyprze i w Azji Mniejszej, co powiększyło i tak już ogromny chaos. Filistyni zajęli wybrzeże Palestyny, zniszczeniu uległa Troja i miasta Cypru. Do Iranu wkroczyli Medowie i Persowie. Elamici najechali Babilonię niszcząc dynastię Kasytów i jej państwo. Król Asyrii Tiglatpilesar I (1114-1076) próbował wojennymi wyprawami odbudować potęgę państwa, lecz rychło Aramejczycy zalali Mezopotamię siejąc śmierć i zniszczenie. Egipskie państwo upadło śród niepokojów wewnętrznych i podzieliło się na niezależne księstwa. Nawet w dalekich Chinach upadła w 1027 r. p.n.e. dynastia Szang i nastąpił okres destabilizacji. Upadek był dotkliwy, a państwa Wschodu otrzymały cios, po którym nigdy już nie miały dojść do podobnego stopnia rozwoju. Przerwane były szlaki handlowe, upadło rzemiosło, nawet część ludności przeszła do koczowniczego trybu życia. Władza centralna była w upadku i nie mogła zapewnić ludziom bezpieczeństwa. Miało to głęboki wpływ na mentalność i sposób myślenia ówczesnych ludzi, co widać w literaturze tego okresu (Podróż Wenamona, Epos o bogu Erra), zapanowało zwątpienie w odwieczne instytucje świątyni, religii, państwa i królów, a także przekonani o niepewności losu ludzkiego. Nastąpiły ?wieki ciemne", z których mroków miał się wyłonić zupełnie nowy świat.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
