Księstwo Warszawskie. Po objęciu w 1801 r. rządów w Rosji przez Aleksandra I, polska magnateria i bogata szlachta upatrywały w nim nadzieję na zjednoczenie ziem polskich pod jego berłem. W tym kierunku działał również książę Adam Czartoryski, będący doradcą cesarza i któremu powierzył on w 1804 r. kierownictwo polityką zagraniczną Rosji. Znaczna część pozostałych warstw społecznych liczyła na konflikt Francji z Prusami, Austrią i ewentualnie z Rosją i w tym upatrywała szansę na wskrzeszenie państwa polskiego. Tak rzeczywiście częściowo się stało. Francja podbiła Austrię w 1805 r., w następnym roku Prusy, przy czym w obu kampaniach państwa te korzystały z dużej pomocy wojskowej Rosji. Cesarz Napoleon I Bonaparte Napoleon I Bonaparte jawił się więc wówczas Polakom jako pogromca wszystkich trzech zaborców.
To też po jego przyjeździe w listopadzie 1806 r. do Poznania, oswobodzonego wraz z całą Wielkopolska przez polskich powstańców, a w grudniu do Warszawy, witany był i przyjmowany entuzjastycznie. Szczególnie w Warszawie na jego cześć urządzono wiele wystawnych balów, rautów, parad i bankietów, na których podejmowany był przez elity władzy, wojska, mieszczaństwa i arystokracji polskiej. Na jednym z balów zapoznał 19-letnią uroczą szambelanową Marię Walewską, w której zadurzył się na kilka lat.
Jednakże Napoleon przede wszystkim zatroszczył się o utworzenie jak najliczniejszego wojska polskiego dla potrzeb swych wojennych planów. W ciągu kilku miesięcy uformowane zostały trzy legie, liczące ok. 30 tys. żołnierzy, których dowództwo objęli generałowie Henryk Dąbrowski, Józef Zajączek i książę Józef Poniatowski. Wojska te od wiosny 1807 r. brały udział w walkach z Prusakami w Gniewie, Tczewie, Gdańsku, Kołobrzegu i na Śląsku, a także walczyły z Rosjanami pod Frydlandem.
Po wygranej wojnie z Prusami, w trakcie rokowań pokojowych Bonapartego z carem Aleksandrem I w Tylży w lipcu 1807 r., zdecydowano utworzyć z ziem II. i III. zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie, będące faktycznie realną namiastką państwa polskiego, liczącego 103 tys. km2 i 2,6 mln ludności. Nawiązując do tradycji XVIII w. przydano mu na króla Fryderyka Augusta I, wnuka króla Augusta III Sasa, a konstytucję według wzorów porewolucyjnej konstytucji francuskiej z 1800 r., przewidującej silną zcentralizowaną władzę wykonawczą. Napoleon nie zgodził się bowiem na przywrócenie Konstytucji 3 Maja, bojąc się utraty poparcia polskiej szlachty ziemiańskiej. Zgodnie z nową konstytucją władzę w Księstwie nadal sprawowała bogata szlachta i zachowano poddaństwo chłopów, mimo werbalnego ogłoszenia równości praw obywatelskich dla wszystkich stanów.
Władza wykonawcza należała do króla, który korzystał z doradztwa Rady Stanu i rządził po przez siedmioosobową Komisję Rządzącą, złożoną z pięciu departamentów-Dyrektoriatów. Kierował nią Stanisław Małachowski, marszałek Sejmu Czteroletniego, dyrektorem wojny został książę Józef Poniatowski (Pepi), bratanek króla Stanisława. Natomiast rola dwuizbowego sejmu została bardzo znacznie ograniczona. Również na francuskich wzorach oparto podział kraju na departamenty i powiaty, zaś w sądownictwie wprowadzony został Kodeks Cywilny Napoleona, jaki wprowadził sądownictwo państwowe, przepisy spadkowe, śluby cywilne i możliwość rozwodów, ograniczając dotychczasowe kompetencje Kościoła w tym zakresie.
Znaczne zmiany dokonane zostały w oświacie dzięki działalności Dyrekcji Edukacji Narodowej. Odbudowano szkolnictwo podstawowe w mieście i na wsi, także polskie szkolnictwo średnie, przy zachowaniu ponad wyznaniowego charakteru szkół, dostępnych również dla dziewczyn. W Warszawie otwarta została Szkoła Prawa, jako zalążek uniwersytetu. Przy tym wszystkim Księstwo Warszawskie znajdowało się pod kontrolą rezydenta francuskiego i francuskich dowódców wojskowych.
Powstanie Księstwa Warszawskiego spowodowało więc znaczne zmiany polityczne, zaś niewielkie społeczne. W zakresie gospodarczym nastąpiło pewne ożywienie, związane z rozwojem handlu z Saksonią, Austrią, Rosją i Francją. Z drugiej strony zmalał eksport zboża, w związku z wprowadzeniem blokady handlowej wobec Wielkiej Brytanii. Rosnący nieznacznie dochód narodowy w swej lwiej części przeznaczany był na rozbudowę wojska polskiego, także na utrzymanie wojsk francuskich, przebywających na terytorium Księstwa. Wiele kosztował też udział kilkunastotysięcznej Dywizji Księstwa Warszawskiego w walkach w Hiszpanii z powstańcami hiszpańskimi. Polacy odnieśli tam 30 listopada 1808 r. wielkie zwycięstwo w szarży 200 szwoleżerów Jana Kozietulskiego na hiszpańskie pozycje 16 dział w wąwozie Somosierra. Szarża odbyła się częściowo we mgle, trwała kilkanaście minut, a zaskoczeni artylerzyści hiszpańscy nie mieli czasu na oddanie drugiej salwy. Zdobycie wąwozu otwarło Napoleonowi drogę do Madrytu, który skapitulował po kilku dniach.
Po wybuchu w kwietniu 1809 r. nowej austriacko-francuskiej wojny, 32-tys. korpus wojsk austriackich uderzył na Księstwo Warszawskie. Nie było w nim wtedy garnizonów francuskich, zaś polskie liczyły tylko 16 tys. żołnierzy. Pozostawały pod dowództwem księcia gen. Józefa Poniatowskiego, który postanowił jednak stawić opór Austriakom. Po nierozstrzygniętej bitwie, rozegranej 19 kwietnia pod Raszynem, zajęli oni Warszawę. Gen. J. Poniatowski oddał nieufortyfikowaną stolicę, lecz wszczął działania wojenne na południu kraju, zajmując Lublin, Zamość, Sandomierz, Lwów i Kraków. Zmusiło to Austriaków do opuszczenia Warszawy, a także Księstwa Warszawskiego, po ich klęsce w bitwie z Francuzami pod Wagram i wystąpieniu przeciw nim Rosji, sprzymierzonej na krótko z Francją.
Po wojnie francusko-austriackiej w 1809 r., Wielkie Księstwo Warszawskie powiększyło się o III. zabór austriacki, co przyniosło wzrost terytorium państwa z 103 do 155 tys. km2, a ludności z 2,6 do 4,3 mil. osób. Przy czym część zaboru austriackiego, a mianowicie obwód tarnopolski, przekazany został Rosji, podobnie jak wcześniej obwód białostocki, fragment zaboru pruskiego, przy utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r.
Blokada eksportu zbóż do Wielkiej Brytanii przynosiła straty gospodarce polskiej. Za to szybko rozwijały się hodowla owiec i nierogacizny, z czym wiązało się szerokie rozpowszechnienie upraw ziemniaków i pastwisk łąkowych. Rozwinął się znacznie przemysł włókienniczy, wobec wielkiego zapotrzebowania włókna na mundury oraz przemysłowy Okręg Staropolski, produkujący broń dla wojska. W kulturze zapanował styl cesarstwa tzw. empire, wystawiano liczne dramaty francuskie i sztuki rzymskie. Szerzył się kult Napoleona Bonaparte.
Pobór sześciu roczników rekrutów sprawił, że w 1812 r. Księstwo dysponowało 100 tys. armią, której utrzymanie pochłaniało 2/3 dochodu państwowego. Sporo kosztowała też spłata tzw. sum bajońskich. Składały się na nie 25 mln. franków, jakie zgodnie z umową spisaną w Bayonne we Francji, Księstwo miało spłacać przez cztery lata za prawo własności budynków i majątków na terenie Księstwa, jakie Prusy uzyskały w ramach II i III zaborów, a Francuzi uznawali za swą zdobycz wojenną w wojnie z Prusami.
W czerwcu 1812 r. wybuchła wojna francusko-rosyjska i na Moskwę pomaszerowała 700-tysięczna Wielka Armia Napoleona, w jej składzie także 85 tys. wojska polskiego. Większość oddziałów polskich była rozproszona w jednostkach francuskich, jedynie polski V Korpus, liczący ok. 32 tys. żołnierzy, pozostawał pod bezpośrednim zwierzchnictwem gen. J. Poniatowskiego. Polacy dzielnie walczyli w bitwie o Smoleńsk i pod Borodino, pierwsi wkroczyli do Moskwy, lecz z moskiewskiej wyprawy wróciło ich niespełna 24 tys., w tym tylko 600 żołnierzy V Korpusu (z wszystkimi sztandarami i prawie wszystkimi armatami).
Rząd Księstwa Warszawskiego zamierzał wtedy odwrócić się od Napoleona i ponownie paktować z Aleksandrem I w sprawie odbudowy państwa polskiego. Książę J. Poniatowski był jednak wierny cesarzowi Napoleonowi Bonapartemu, starając się usilnie odbudować swój korpus, koncentrując go w rejonie Częstochowy, a następnie w Krakowie. Gdy w kwietniu 1913 r., po tajnym porozumieniu Austrii z Rosją, wojska austriackie zostały ewakuowane z Księstwa Warszawskiego, które przekazane zostało Rosjanom, Poniatowski pomaszerował z kilkanaście tys. wojska polskiego przez Śląsk do Saksonii, również pronapoleońskiej. Mianowany marszałkiem Francji, dowodził polskim VIII Korpusem w Bitwie Narodów pod Lipskiem 18 października 1813 r., i wielekroć ranny, utonął w Elsterze. Resztki armii polskiej wraz z Napoleonem wycofały się potem do Francji i dopiero po jego abdykacji wróciły do kraju pod rosyjską komendę wielkiego księcia Konstantego, brata Aleksandra I. Również rząd Księstwa Warszawskiego ewakuował się z Warszawy przed wojskami rosyjskimi do Krakowa, następnie do Drezna i Paryża. Aleksander I powołał wtedy w Księstwie Radę Najwyższą Tymczasową, złożoną z Rosjan i Polaków, jaka miała zarządzać państwem.
Po zajęciu Paryża przez wojska rosyjskie i pruskie, Napoleon I abdykował, internowany został na włoską wyspę Elbę, ale powrócił jeszcze na sto dni do Paryża. Lecz w bitwie pod po Waterloo na terytorium belgijskim jego francuskie legiony zostały rozgromione, a on sam zesłany ostatecznie na odległą wyspę Św. Heleny na Oceanie Atlantyckim.
Królestwo Polskie. Po upadku Napoleona, zwycięska koalicja, w tym wszyscy trzej zaborcy Polski, określiła w 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim mapę ponapoleońskiej Europy. Sprawa odtworzenia Polski stanęła na porządku dziennym Kongresu z inicjatywy cesarza Rosji Aleksandra I. Chciał jej utworzenia pod swym zwierzchnictwem, dla wzmocnienia wpływów Rosji w środkowej Europie. Ostro sprzeciwiły się temu Anglia, Austria i minister francuski Talleyrand, z różnych zresztą powodów. Do kompromisu doszło dopiero w czasie zamieszania w obradach Kongresu, związanego z powrotem Napoleona z Elby i jego marszu na Paryż
Gdy Kongres Wiedeński ostatecznie zdecydował o powstaniu Królestwa Polskiego pod protektoratem Rosji, Aleksander I przybrał tytuł króla polskiego, zastępować go miał namiestnik. Wówczas odwiedził go we Wiedniu gen. T. Kościuszko, który specjalnie przyjechał ze Szwajcarii, gdzie zamieszkiwał, z podziękowaniem za utworzenie Królestwa Polskiego, o co wcześniej zwracał się w swych listach do cara. Kościuszko zmarł w Szwajcarii w 1817 r. W następnym roku trumna z jego zabalsamowanymi zwłokami sprowadzona została do kraju i złożona w grobach królewskich na Wawelu. A w latach 1820-23 usypany został w Krakowie na jego cześć kopiec ziemny, na wzór istniejących w mieście kopców Wandy i Krakusa.
Królestwo Polskie powstało z ziem Księstwa Warszawskiego (plus obwód Tarnopolski), lecz bez ziem Wielkopolski, Bydgoszczy i Torunia, z których utworzone zostało Wielkie Księstwo Poznańskie, zwrócone Prusom. Objęło terytorium 128 tys. km2 z 3,3 mil. ludności. Dotychczasowy król Księstwa Warszawskiego Fryderyk August Wettin zrzekł się wszelkich praw do Księstwa i zwolnił wojsko od złożonej przysięgi.
Kongres Wiedeński zdecydował ponadto o utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa, pod nazwą Rzeczpospolita Krakowska. Obejmowała ona pas terytorium, długości 50 km na lewym brzegu Wisły, od Krakowa do granicy z Prusami, w tym 3 miasteczka Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra, o powierzchni 1164 km2, zamieszkały przez 88 tys. ludności. Otrzymała swą własną konstytucję, opartą na konstytucji Królestwa Polskiego, zgodnie z którą w Krakowie funkcjonowały Zgromadzenie Reprezentantów (niższa izba sejmowa), jako władza ustawodawcza i Senat Rządzący (izba wyższa), jako władza wykonawcza, z prezydentem na czele. Działalność rządu i wybór prezydenta wymagały zgody trzech rezydentów pruskiego, austriackiego i rosyjskiego.
Jeszcze w 1815 r. Królestwo otrzymało nową konstytucję, opracowaną przez Adama Czartoryskiego, która była kompilacją konstytucji Księstwa Warszawskiego i Konstytucji 3-Maja. Utrzymywała uprzywilejowaną pozycję szlachty zarówno we władzach (sejm, urzędy, sądownictwo), jak i w gospodarce. Gwarantowała prywatną własność oraz wolność osobistą, wyznania i wiary. Królestwo pozostawać miało w unii personalnej z Rosją, to jest każdorazowy car miał być królem polskim, z szerokimi uprawnieniami. Do niego należały polityka zagraniczna, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, mianowanie wyższych urzędników, miał prawo weta wobec uchwał sejmu itp. W imieniu króla miał działać w Królestwie namiestnik. Został nim gen. Józef Zajączek (1815-26) - uczestnik Powstania Kościuszki, jakobin, francuski generał Napoleona, organizator wojska polskiego w Księstwie Warszawskim, dowódca korpusu polskiego w wyprawie moskiewskiej, wreszcie inwalida, bez prawej nogi, którą stracił w bitwie nad Berezyną. Kierował on Radą Administracyjną, jako władzą wykonawczą. Po śmierci gen. Zajączka w 1826 r. urząd namiestnika nie został już obsadzony.
Znacznie gorzej przedstawiały się sprawy polskie na terytoriach, które pozostały pod zaborami Rosji, Austrii i Prus. Na ziemiach litewskich istniało jedynie polskie szkolnictwo i korpus wojska litewskiego. W Galicji ludność polska miała lokalny sejm stanowy, lecz bez większych kompetencji. W Wielkim Księstwie Poznańskiem istniały polskie szkolnictwo, polski język urzędowy i działał sejm prowincjonalny, mający też niewielkie znaczenie, a złożony z przedstawicieli trzech stanów: rycerskiego (przeważnie Polacy), miejskiego (głównie mieszczaństwo niemieckie) i wiejskiego (niemieccy koloniści). Lecz na Śląsku, Pomorzu i w Warmii Polacy nie mieli żadnych autonomicznych uprawnień i poddani byli ostrej polityce germanizacyjnej. Tylko Rzeczpospolita Krakowska posiadała własną konstytucję i równocześnie utrzymał się w niej Kodeks Napoleona, ostro krytykowany przez konserwatystów i kler, który walczył też przeciwko ślubom cywilnym i rozwodom, o przywrócenie swej kontroli nad szkolnictwem itp.
Królestwo Polskie, zwane też Królestwem Kongresowym, istniało 15 lat. W tym okresie miał miejsce znaczny rozwój gospodarczy, dotyczył zwłaszcza tworzących się przemysłów metalurgicznego, włókienniczego i kopalnictwa. Przemysł metalurgiczny to głównie hutnictwo żelaza i cynku, które rozwijało się w rejonie Dąbrowy Górniczej i w Zagłębiu Staropolskim (Starachowice, Suchedniów). Kopalnictwo węgla, cynku i miedzi koncentrowało się w Zagłębiu Dąbrowskim. Przemysł włókienniczy obejmował manufaktury sukiennicze i bawełniane w Łodzi oraz tysiące warsztatów sukienniczych, zlokalizowanych w Kaliszu, Sieradzu i Warszawie. Rozwój tej dziedziny produkcji był możliwy głównie dzięki eksportowi na rynki rosyjskie, czemu sprzyjały niskie, preferencyjne cła na granicy z Rosją. Eksport zagraniczny zwiększył się w Królestwie trzykrotnie, a niektóre polskie wyroby zdobyły uznanie na rynkach światowych. Ojcem tej kapitalistycznej industrializacji Królestwa Polskiego był minister skarbu Rady Administracyjnej, książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki.
Rozbudowały się miasta, w Warszawie i Krakowie zburzono średniowieczne mury obronne, by uzyskać przestrzeń pod zabudowę. Powstawały nowe miasta, związane z rozwijającym się przemysłem w okolicach Łodzi i na Górnym Śląsku. Znacznie rozwinęły się w Królestwie inwestycje komunikacyjne, obejmujące budowę sieci bitych dróg, uspławnienie rzek, w tym budowę Kanału Augustowskiego. Gorzej przedstawiał się rozwój produkcji rolniczej, a to głównie na skutek utrzymywania feudalnych struktur pańszczyźnianych na wsi. Rządząca szlachta ani myślała o uwłaszczeniu chłopów, jakie dokonano już na zachodzie Europy z korzyścią dla koniunktury rolnej.
Jednak pańszczyzna zaczęła odgrywać coraz mniejszą rolę wobec rozwoju kapitalistycznej gospodarki folwarcznej, bazującej na pracy najemnej. Dotyczyło to zwłaszcza zaboru pruskiego, gdzie folwarki posiadały często własną służbę, prowadziły hodowlę koni i gdzie pojawiły się pierwsze maszyny rolnicze (żniwiarki, młocarnie).
Na przełomie XVIII-XIX w. w Królestwie Polskim, a także w Galicji i w Poznańskiem, uformowała się nowa, wyłoniona przez szlachtę, formacja społeczna, inteligencja. Stała się ona wnet elitą kulturalną społeczeństwa i przejęła moralną kontrolę nad nim. Charakteryzowało ją całkowite oderwanie się od pracy produkcyjnej i duży udział księży.
Znacznie rozbudowane zostało szkolnictwo elementarne i zawodowe, działało ponad 1000 szkół podstawowych i 70 szkół średnich. W 1816 r. utworzony został uniwersytet, a w 1820 r. Instytut Politechniczny w Warszawie. Rozkwitały Uniwersytet w Wilnie i Liceum Krzemienieckie na Wołyniu, dzięki działalności kuratora Okręgu Wileńskiego, którym był ks. Adam Jerzy Czartoryski. W 1817 r. powstała we Lwowie fundacja biblioteczna J.M.Ossolińskiego, jako zbiornica książek i wszelkich pamiątek narodowych, ale też jako oficyna wydawnicza i ośrodek prac naukowych. W Warszawie w latach 1800-32 działało Towarzystwo Przyjaciół Nauki, utworzone i kierowane przez pisarza politycznego i działacza gospodarczego ks. Stanisława Staszica. Prowadziło ono badania w dziedzinie nauk ścisłych, historii i języka polskiego, głównym jego osiągnięciem było wydanie Słownika Języka Polskiego, opracowanego przez S. Lindego.
W dziedzinie ideologii i polityki znaczącą rolę odgrywał liberalizm, głoszony zwłaszcza przez burżuazję, chcącą ugruntować swe znaczenie w gospodarce i społeczeństwie. Stworzyła ona też znaczącą opozycję w sejmie i senacie, domagając się całkowitego zniesienia pańszcyzny na wsi, likwidacji monopolu państwowego na sól i wyroby tytoniowe, skasowania tytułów szlacheckich i in.
W literaturze i sztuce nurty oświeceniowe i klasycystyczne wypierane były przez nowe idee romantyczne, krzewiące bunt przeciwko cywilizacji feudalno-mieszczańskiej i sławiące kult ducha i wolność jednostki. W konkretnych realiach Królestwa Kongresowego romantyzm sprzyjał i pobudzał do działań rewolucyjnych i niepodległościowych.
Powstawały liczne kluby polityczne, spośród których najbardziej aktywne były kluby Wolnomularstwa Narodowego, kierowanego przez majora Waleriana Łukasińskiego. Po zakazie przez cara w 1821 r. ich działalności, W. Łukasiński zorganizował tajne radykalne Towarzystwo Patriotyczne. Lecz wkrótce został aresztowany i więziony był potem przez 46 lat, aż do śmierci, w twierdzy w Szlisselburgu. Powstawały też tajne związki młodzieżowe, zwłaszcza studenckie w miastach uniwersyteckich. W Wilnie zawiązane zostało Towarzystwo Filomatów z udziałem Adama Mickiewicza i Tomasza Zana, wsparte przez prof. Joachima Lelewela. Wyłoniły się z niego później legalny Związek Promienistych i tajna organizacja Filaretów, o znacznie szerszym zasięgu, które jednakże zostały przez carską policję rozbite, a organizatorzy aresztowani i częściowo zesłani w głąb Rosji, za szerzenie „nacjonalizmu polskiego”, między innymi Adam Mickiewicz.
Również w wojsku powstał spisek pod nazwą „Wolnomularstwo Narodowe”, kierowany przez mjr. Walerego Łukasińskiego, który po kilku latach przekształcony został w półtajne Towarzystwo Patriotyczne. Stawiało ono sobie za cel powiększenie Królestwa o Poznań, Bydgoszcz i Pomorze w drodze wojny Rosji z Prusami, przy utrzymaniu zresztą unii z Rosją. W 1822 r. stowarzyszenie zostało rozwiązane, a Łukasiński osadzony w ciężkim więzieniu w Szlisserburgu.
Również elity władzy odczuwały nieznośnie obcy protektorat w postaci króla, którym był cesarz rosyjski. Po śmierci w 1825 r. Aleksandra I był nim jego brat Mikołaj I. Zaś wojsku doskwierał głównodowodzący wielki książę Konstanty, najmłodszy ich brat. Wprawdzie spolonizował się on w znacznym stopniu, zwłaszcza po zaślubieniu Polki Joanny Grudzińskiej, lecz znienawidzony był za ostrą pruską dyscyplinę, jaką zaprowadził w wojsku polskim, za wprowadzenie karty chłosty i nieliczenie się z godnością oficerów i żołnierzy. Przeciwko niemu głównie zawiązał się w 1828 r. spisek w Warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty.
W latach 1825-30 doszło w Rosji do wewnętrznych napięć i międzynarodowych konfliktów. W dniu koronacji Mikołaja I (26 grudnia 1825) wybuchło powstanie (dekabrystów), zorganizowane przez spisek grupy oficerów, którzy spowodowali bunt kilku pułków garnizonu petersburskiego. Późniejsze śledztwo wykazało współpracę dekabrystów z polskim Towarzystwem Patriotycznym i ich plany stworzenia niezależnego od Rosji Królestwa Polskiego, poszerzonego o Litwę. Z kolei wojna rosyjsko turecka 1828-29 i związana z nią groźba wojny austriacko-rosyjskiej, rodziła oczekiwania o połączenie Królestwa z Galicją
Na wzrost nastrojów niepodległościowych w Królestwie Polskim miały również wpływ wydarzenia na zachodzie Europy. We Francji w lipcu 1930 r. wybuchła rewolucja ludowo-republikańska, a w październiku proklamowana została niepodległość Belgii. W obu wypadkach Rosja, zresztą zgodnie z układem akwizgrańskim z 1818 r., szykowała się do zbrojnej interwencji w obronie obalonych dynastii królewskich e tych krajach. Car Mikołaj I zarządził mobilizację wojsk, które miały ruszyć w grudniu na Zachód. Do Warszawy przybywali wtedy potajemnie emisariusze francuscy, nawołujący do powstania Polaków, by powstrzymać czy utrudnić interwencję rosyjską.
Powstanie listopadowe. W nocy z dnia 29/30 listopada 1830 r. spiskowcy z Warszawskiej Szkoły Podchorążych Piechoty, dowodzeni przez podporucznika Piotra Wysockiego, opanowali Belweder, siedzibę wielkiego księcia Konstantego, skąd udało mu się jednak uciec. Budzili też generałów w ich mieszkaniach, proponując przywództwo powstania. Zgodzili się tylko Skrzynecki i Chłopicki, sześciu innych generałów za odmowę współpracy zabito. Konstanty nie podjął walki i na czele 2 tys. huzarów rosyjskich oraz wiernych mu generałów i wojska polskiego wycofał się za Warszawę. Natomiast do powstania dołączyła plebejska i drobnomieszczańska ludność, która jeszcze w nocy zdobyła Arsenał, a na drugi dzień opanowała stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w narodowe powstanie.
Powstańcy nie przygotowali zawczasu rządu, który mógłby przejąć kierownictwo powstania i władzę w kraju, nie pomyśleli o rozszerzeniu powstania poza Warszawę i nie mieli też programu politycznego, by przedstawić go społeczeństwu. W tej sytuacji utrzymała się władza istniejącej Rady Administracyjnej, kierowanej przez księcia Drucki-Lubeckiego. Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców, rozszerzył on skład Rady o popularne postacie, jak gen. J. Chłopicki, A. Czartoryski, Niemcewicz. Wszak po apelach nawołujących do spokoju i piętnujących inicjatorów powstania, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. Wyłoniony został Rząd Tymczasowy, a dyktatorem powstania został gen. Józef Chłopicki, który zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją. Już 3 grudnia Konstanty zrzekł się naczelnego dowództwa wojsk Królestwa Polskiego i opuścił je wraz z garnizonami rosyjskimi. Polskie oddziały, dotąd mu wierne, zasiliły wówczas powstanie.
18 grudnia sejm ogłosił powstanie narodowe, a 7 stycznia 1831 r. Petersburg zażądał bezwarunkowej kapitulacji i gen. Chłopicki podał się do dymisji. Sytuacja uległa dalszej radykalizacji a władzę przejęło radykalne, nowopowstałe Towarzystwo Patriotyczne, kierowane przez Joachima Lelewela i Maurycego Mochnackiego, zaś sejm 25 stycznia 1831 r. podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I oraz utworzeniu pięcioosobowego Rządu Narodowego z Adamem Czartoryskim na czele, wodzem naczelnym został książę Michał Radziwiłł. W odpowiedzi granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115-tys. armia rosyjska pod wodzą feldm. Iwana Dybicza. Rozpoczęła się wojna rosyjsko-polska.
Na początku wojny Polacy odnosili sukcesy, zwyciężając w bitwach pod Stoczkiem (14 lutego), Dobrem, Wawrem, Olszynką Grochowską (24-25 luty), Dębem Wielkim (31 marca) i Iganiami (10 kwiecień). Szczególne znaczenie miała obrona Olszynki Grochowskiej na przedpolach Warszawy. W bitwie wzięło udział ok. 31 tys. wojska polskiego, pod wodzą gen. Chłopickiego, oddziały Dybicza były prawie dwukrotnie liczniejsze. W zaciętych walkach wzięli bezpośredni udział obaj wodzowie. Polacy się następnie wycofali, lecz Warszawę obronili.
W dalszym przebiegu wojny przewagę uzyskały wojska rosyjskie, dwukrotnie liczniejsze, po śmierci feldm. Dybicza dowodzone przez feldm. Iwana Paskiewicza. Wygrały one bitwę pod Ostrołęką (26 maja) w której wsławił się gen. Józef Bem, dowodzący konną artylerią. Nie udały się próby wzniecenia powstania na Ukrainie, zaś na Litwie trwało ono krótko, ograniczając się do walk partyzanckich. Wśród tamtejszych dowódców partyzanckich wyróżniła się dziewczyna Emilia Plater. Nie sprzyjały też powstaniu panujący na przedwiośniu głód i epidemia cholery w części Królestwa i Galicji. 15 sierpnia doszło do rozruchów w Warszawie, tłum w nocy opanował więzienia, dokonując samosądów 34 więźniów, powieszono też czterech generałów. A. Czartoryski schronił się w wojsku, nazajutrz rozstrzelano przywódców tłumu, a Towarzystwo Patriotyczne rozwiązano.
Z początkiem września wojska rosyjskie, po okrążeniu Warszawy dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem, zaatakowały Warszawę od strony zachodniej. Po utracie dzielnicy Woli, gdzie w czasie rosyjskiego szturmu zginął gen. Józef Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją w nocy z 7 na 8 września, gdy generałowie Prądzyński i Krukowiecki wzięci zostali do niewoli. Po czym nastąpił rozpad sejmu, Rządu Tymczasowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się arystokratyczni, nieudolni dowódcy: generałowie Skrzynecki, Krukowiecki, Radziwiłł, Niemojewski, także Chłopicki, który był przeciwny powstaniu, choć potem bohaterem spod Olszynki. A także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie - rządy państw europejskich, napiętnowały powstańców jako „wichrzycieli” i zdrajców prawowitej władzy. Również papież Grzegorz XVI potępił powstanie listopadowe jako "straszliwe nieszczęście".
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Historia razem z Grupa Media Informacyjne
