 Powstanie kościuszkowskie
Powstanie kościuszkowskie (Insurekcja kościuszkowska) – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji i Prusom, które zostało spowodowane II rozbiorem Polski i rządami władz Konfederacji targowickiej. Po klęsce wojny polsko-rosyjskiej 1792 roku terytorium Rzeczypospolitej było okupowane przez wojska rosyjskie. Władze Konfederacji targowickiej pod dyktando posła rosyjskiego przeprowadziły likwidację Konstytucji 3 Maja. Wojska rosyjskie dokonywały wielu grabieży, połączonych z represjami politycznymi. Nastąpiło załamanie gospodarcze i finansowe państwa. Wprowadzona została cenzura zakazująca krytyki rządów Konfederacji targowickiej i Katarzyny II.
W 1793 roku Sejm grodzieński przeprowadził II rozbiór Polski. W tym czasie wpływowa na dworze Katarzyny II frakcja Zubowów parła do ostatecznej likwidacji państwa polskiego przez sprowokowanie powstania. W styczniu 1794 roku obowiązki posła i pełnomocnika Katarzyny II objął generał Osip Igelström. Zabronił on noszenia Orderu Virtuti Militari, rozbudował policję w Warszawie i opłacał agentów, którzy inwigilowali środowiska rzemieślnicze, sklepy, kościoły, przeniknęli także na dwór królewski.
Insurekcja przygotowywana była od grudnia 1792 roku przez koła patriotyczne w kraju i na emigracji, kierujące rozgałęzionym spiskiem. Jego ośrodkiem było Drezno i Lipsk, gdzie Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Tadeusz Kościuszko zawiązali sprzysiężenie. Uznano konieczność ustanowienia dyktatury wojskowej i powierzenie jej Kościuszce.
Do sprzysiężenia w kraju przystąpili dawni członkowie Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej z czasów Sejmu Czteroletniego, przeważnie masoni. Spiskowcy dzielili się na prawicę i lewicę. Przedstawiciele prawicy byli zwolennikami odrodzenia Rzeczypospolitej z czasów Konstytucji 3 Maja, dążyli do przeprowadzenia powstania tylko siłami wojska, bez powoływania pod broń mieszczan i chłopów. Jej przedstawicielami byli m.in. Ignacy Działyński, Andrzej Kapostas, Józef Wybicki, Michał Kochanowski i Stanisław Wojczyński. Lewicę, która w czasie powstania przekształci się w Jakobinów polskich, reprezentowali zwolennicy działań radykalnych m.in. Józef Zajączek i Jakub Jasiński.
Na początku 1793 roku Tadeusz Kościuszko udał się z misją do Paryża, gdzie miał przedstawić rządowi francuskiemu plan zakładający wzniecenie w Polsce, z pomocą Francji, rewolucji całkowitej i rozpoczęcie wojny z Rosją, Austrią i Prusami. Plany te jednak przedostały się do Rosjan i rząd francuski nie złożył żadnych zobowiązań wobec Polski, zachęcił jedynie do przygotowania powstania.
11 września 1793 roku Kościuszko spotkał się w Podgórzu pod Krakowem z przedstawicielami sprzysiężenia krajowego, gdzie omówił plany przebiegu powstania. Jego wybuch przyspieszyła prowokacyjna, zarządzona przez Osipa Igelströma redukcja wojska polskiego o 50% i przymusowy werbunek zredukowanych żołnierzy do armii rosyjskiej i pruskiej, jak również aresztowania wśród warszawskich sprzysiężonych. Plany redukcji armii opracowali gen. Jan August Cichocki i gen. Henryk Dąbrowski.
Generał Antoni Madaliński odmówił poddania się redukcji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej i 12 marca 1794 roku, na jej czele wyruszył z Ostrołęki w kierunku Krakowa. Gdy na rozkaz Osipa Igelströma stacjonujące w Krakowie wojska rosyjskie opuściły miasto, by zatrzymać Madalińskiego, znajdujący się w pobliżu Tadeusz Kościuszko przybył do Krakowa i 24 marca 1794 roku, na krakowskim Rynku zaprzysiągł akt powstania. Tę datę uznaje się za początek Insurekcji kościuszkowskiej.
Rota przysięgi Tadeusza Kościuszki:
Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.
Tadeusz Kościuszko został proklamowany Najwyższym Naczelnikiem powstania z władzą dyktatorską. Razem z wojskami Antoniego Madalińskiego, które liczyły 1200 żołnierzy kawalerii narodowej, Kościuszko zgromadził ponad 4 tysiące żołnierzy oraz 2 tysiące kosynierów i udał się w kierunku Warszawy. Przeciwko powstańcom, ruszyła 3-tysięczna dywizja, mająca na celu przeszkodzić Tadeuszowi Kościuszce, dotarcie do Warszawy, dywizji dowodził generał Aleksander Tormasow. Obie armie spotkały się już 4 kwietnia 1794 roku pod Racławicami, gdzie stoczyły bitwę.
Kościuszko posiadając przewagę liczebną i zaangażowanie kosynierów, wygrał starcie. Zwycięska bitwa pod Racławicami (to tę bitwę obrazuje słynna „Panorama Racławicka” we Wrocławiu) w pierwszych dniach powstania podniosła morale. Kościuszko od tej pory nosił chłopski strój kosyniera i mianował oficerem Wojciecha Bartosza Głowackiego, kosyniera wsławionego bohaterskim atakiem na armaty rosyjskie. Później na pole bitwy przybyła kolejna armia, dowodzona przez generała Fiodora Denisowa, która uniemożliwiła Kościuszce marsz na Warszawę.
Polacy jednak nabrali wiary w możliwość zwycięstwa, a powstanie rozszerzyło się na inne rejony kraju. Na przełomie marca i kwietnia do powstania przyłączyły się oddziały polskie z Lubelszczyzny i zachodniego Wołynia. 17 kwietnia, w Warszawie wybuchło powstanie. Po dwóch dniach walk na ulicach Warszawy, lud i wojsko wyparły z warszawy Rosjan. W walkach śmierć poniosło ok. 4500 Rosjan, a ambasador carski musiał uciekać pod opiekę Prusaków, którzy stacjonowali w pobliżu miasta.
Władzę w Warszawie objęli przedstawiciele prawicy, odsuwając radykalnych Jakobinów polskich. Prezydentem Warszawy został Ignacy Wyssogota Zakrzewski. Ludność Warszawy popierała jednak założony 24 kwietnia radykalny klub Jakobinów polskich. Domagali się oni bezwzględnej rozprawy ze zdrajcami oraz oparcia powstania przede wszystkim na masach plebejskich. Z ich inicjatywy 9 maja doszło do wystąpień ludowych w Warszawie. Pod ich naciskiem przyspieszył swą pracę Sąd Kryminalny, skazując czterech czołowych Konfederatów targowickich na karę śmierci przez powieszenie.
Powstanie stopniowo rozszerzało się. 22 kwietnia wybuchły walki w Wilnie, którymi dowodził Jakub Jasiński. 24 kwietnia została powołana w Wilnie Rada Najwyższa Litewska. Miała ona charakter zdecydowanie radykalny i została rozwiązana w końcu maja przez Kościuszkę. Wkrótce całe terytorium okrojonej terytorialnie Polski objęte zostało powstaniem. 7 maja 1794 roku, w obozie pod Połańcem Tadeusz Kościuszko wydał uniwersał, w którym znosił przywiązanie chłopów do ziemi, zapewniał im nieusuwalność z gruntów, a chłopom biorącym udział w powstaniu zmniejszał pańszczyznę. Zarządzenia uniwersału były jednak sabotowane przez szlachtę, co zniechęcało chłopów do powstania.
10 maja 1794 roku powstał rząd powstańczy, czyli Rada Najwyższa Narodowa. Znaleźli się w niej przedstawicieli lewicy: Hugo Kołłątaj, który objął kierownictwo wydziału skarbu, oraz Franciszek Ksawery Dmochowski, któremu podlegało szkolnictwo i propaganda. Wkrótce król Prus Fryderyk Wilhelm II ogłosił przystąpienie do walki z powstaniem. Pomiędzy Rosją a Prusami, powstał układ o wspólnej walce z Polakami.
6 czerwca 1794 roku, doszło do bitwy pod Szczekocinami, w której wojska polskie starły się z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi Fiodora Denisowa i Fryderyka Wilhelma II. Po zaciętych walkach Polacy zmuszeni zostali do odwrotu ku Warszawie, a Kościuszko został lekko ranny. Straty polskie były duże, poległo 2000 żołnierzy. W walce zginęli dwaj generałowie: Józef Wodzicki i Jan Grochowski. Śmiertelnie ranny został Bartosz Głowacki.
8 czerwca w bitwie pod Chełmem generał Józef Zajączek poniósł klęskę w starciu z wojskami rosyjskimi. 15 czerwca skapitulował Kraków, 13 lipca wojska rosyjskie i pruskie dowodzone przez króla Fryderyka Wilhelma II rozpoczęły oblężenie Warszawy, ponieśli jednak znaczące straty podczas walk z obrońcami stolicy. Wśród obrońców Warszawy byli m.in. książę Józef Poniatowski i generał Henryk Dąbrowski.
Prusacy na wieść o wybuchu powstania w Wielkopolsce, musieli się wycofać spod Warszawy. Na pomoc Wielkopolanom, ruszył korpus wojska dowodzony przez Henryka Dąbrowskiego. Wyprawa Dąbrowskiego zakończyła się pełnym sukcesem, powstańcy zdobyli Bydgoszcz. Było to Powstanie wielkopolskie z 1794 roku.
Na Litwie, mimo krótkotrwałych sukcesów, już w sierpniu powstańcy kościuszkowscy zmuszeni zostali oddać Wilno i wycofać się pod naporem przeważających sił rosyjskich. 10 października 1794 roku miała miejsce bitwa pod Maciejowicami, w której ranny Tadeusz Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej, po czym został uwięziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu. Naczelnikiem powstania został Tomasz Wawrzecki. 4 listopada wojska gen. Aleksandra Suworowa i gen. Iwana Fersena ruszyły na Warszawę. Po zdobyciu szturmem Pragi Rosjanie dokonali rzezi ludności, a 9 listopada wojska rosyjskie uroczyście wkroczyły do Warszawy.
16 listopada 1794 roku pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów powstańczych przez naczelnika Tomasza Wawrzeckiego i kapitulacja przed gen. Fiodorem Denisowem. W ciągu 8 miesięcy powstania strona polska zmobilizowała do walki około 150 000 ludzi, z tego blisko 100 000 do służby w oddziałach regularnych, 50 000 służyło w milicji i pospolitym ruszeniu. Na Syberię zesłano około 20 000 powstańców. Insurekcja kościuszkowska miała duży wpływ na rozwój polskiej myśli politycznej. Próby Tadeusza Kościuszki wciągnięcia do walki mas ludowych i radykalizm społeczny Jakobinów polskich tworzyły tradycję nurtu lewicowego polskich ruchów wolnościowych, łączących walkę o niepodległość z programem reform społecznych.
Po upadku powstania Austria, Prusy i Rosja dokonały 24 października 1795 roku III rozbioru Polski. Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
