 Konfederacja barska
Konfederacja barska uważana jest przez niektórych za pierwsze polskie powstanie narodowe. Był to zbrojny związek szlachty polskiej utworzony w Barze na Podolu 29 lutego 1768 roku, z zaprzysiężeniem aktu założycielskiego w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej. Był skierowany przeciwko kurateli Imperium Rosyjskiego, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim.
Jeszcze za życia króla Augusta III Sasa, w 1763 roku, stronnictwo Czartoryskich (tzw. Familia) przygotowywało zamach stanu i wprowadzenie na tron polski przedstawiciela swojego obozu z pomocą wojsk rosyjskich. Katarzyna II w liście do Fryderyka II z 17 października 1763 roku pisała, o Stanisławie Auguście Poniatowskim że „ze wszystkich kandydatów do polskiej korony ma najmniej możliwości osiągnięcia jej (…), a zatem będzie za nią najbardziej wdzięczny tym, z rąk których koronę otrzyma”.
11 kwietnia 1764 roku nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie do przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. 7 września 1764 roku, przy nielicznym udziale szlachty i w obecności wojsk rosyjskich, których w granice Rzeczypospolitej zostało wprowadzonych 7 tys., w wyniku de facto zamachu stanu, Stanisław August Poniatowski został wybrany królem Polski.
Po objęciu tronu rozpoczął zmiany ustrojowe, które zrywały z dotychczasowym systemem demokracji szlacheckiej. Najwięcej kontrowersji wzbudził jednak projekt przyznania praw politycznych innowiercom zamieszkującym Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, który popierany był przez protestanckie Prusy i prawosławną Rosję. Zmiana ta była na tyle rewolucyjna, że od Stanisława Augusta Poniatowskiego odsunęła się Familia Czartoryskich. Od tej pory mógł on liczyć na poparcie jedynie carycy Katarzyny II.
W 1767 roku w granice Rzeczypospolitej wkroczyły oddziały wojsk rosyjskich w liczbie 40 tys. żołnierzy, pod osłoną których 20 marca 1767 roku poseł rosyjski Nikołaj Repnin zawiązał konfederacje różnowiercze: słucką dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i toruńską dla Korony. 23 czerwca w reakcji na te wydarzenia katolicka szlachta zawiązała konfederację radomską, skierowaną przeciwko Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, nad którą szybko wpływ uzyskał sam Repnin.
Zawiązany pod węzłem Konfederacji radomskiej tzw. Sejm repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez Sejm konwokacyjny z 1764 roku. Nikołaj Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając 14 października przywódców Konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Piotra Rzewuskiego i jego syna Seweryna Rzewuskiego.
24 lutego 1768 roku Rzeczpospolita podpisała z Rosją „Traktat wieczystej przyjaźni”, mocą którego stawała się protektoratem rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa. 26 lutego uchwalono prawa kardynalne, wpisując równouprawnienie innowierców jako nienaruszalne prawo Rzeczypospolitej.
29 lutego 1768 roku w miasteczku Bar związana została Konfederacja generalna (Konfederacja barska). Skierowana była przeciw różnowiercom, cesarzowej Rosji Katarzynie II i uległemu jej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który z pomocą Nikołaja Repnina narzucił Rzeczypospolitej gwarancję rosyjską.
Celem Konfederacji barskiej było zniesienie ustaw narzuconych przez Rosję, a zwłaszcza dających równouprawnienie innowiercom, czyli obrona wiary katolickiej. Naczelnym hasłem Konfederacji barskiej było „wiara i wolność”. Inicjatorami zawiązania konfederacji był biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński i marszałek nadworny koronny Jerzy August Mniszech.
4 marca 1768 roku w Barze, w dniu św. Kazimierza, zawiązano i zaprzysiężono związek zbrojny Konfederacji. Zorganizowali go Michał Hieronim Krasiński, Joachim Karol Potocki, Michał Jan Pac, Józef Sapieha, Józef Pułaski, Wawrzyniec Potocki. Zawiązanie Konfederacji barskiej było rozpoczęciem wojny domowej, ale też wypowiedzeniem wojny Rosji, ponieważ zaatakowano obecne w granicach Rzeczypospolitej rosyjskie wojsko.
23 marca 1768 roku na Radzie Senatu podjęto uchwałę o wezwaniu wojsk rosyjskich w celu stłumienia Konfederacji barskiej. 21 czerwca 1768 roku ogłoszono w Krakowie pod przewodnictwem marszałka województwa krakowskiego Michała Czarnockiego, akt zawiązania Konfederacji krakowskiej, na mocy której ziemia krakowska poparła program Konfederacji barskiej. W 1768 roku Konfederacja szybko rozprzestrzeniła się na Małopolskę, Wielkopolskę i Ukrainę, w 1769 roku objęła swoim zasięgiem Litwę.
Konfederację barską stanowiły wojska pospolitego ruszenia. Największe zgromadzenie wojsk konfederatów liczyło ok. 20 tys. ludzi, a już na samym początku Konfederacji barskiej w Polsce było ok. 40 tys. żołnierzy rosyjskich. Do tego trzeba było też doliczyć siły popierające króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. 19 czerwca 1768 roku Rosjanie zdobyli Bar. Szlachta przeniosła więc walki na Ukrainę, licząc na pomoc pobliskiej Turcji. Stało się to paradoksem, że w walce o obronę wiary katolickiej liczono na pomoc muzułmańskiej Turcji, z którą Polska walczyła przez 200 lat.
W lipcu 1768 roku przeciw szlachcie polskiej oraz Kościołowi katolickiemu i unickiemu zbuntowali się kozacy i pańszczyźniani chłopi dowodzeni przez Maksyma Żeleźniaka i Iwana Gontę. Doszło wówczas do tzw. rzezi humańskiej. Liczba zabitych jest trudna do ustalenia, a niektóre szacunki mówią o nawet 20 tys. zamordowanych Polaków i Żydów. Niektórzy historycy uznają, że do antypolskich wystąpień podburzali wtedy Rosjanie.
25 września 1768 roku Turcja faktycznie wypowiedziała wojnę Rosji pod pretekstem żądania opuszczenia Polski przez wojska rosyjskie. Pomocy wojskowej i finansowej udzieliła też Francja. W październiku w Białej utworzono Radę Generalną Stanów Skonfederowanych, tzw. Generalność. Stanowiła ona naczelny organ władz Konfederacji barskiej i dowództwo, którego powołanie było warunkiem udzielenia pomocy ze strony Francji. Posłem Rady Generalnej Stanów Skonfederowanych przy dworze wersalskim był Michał Wielhorski.
16 grudnia 1768 roku pod gwarancją Francji Konfederaci barscy zawarli nieformalny traktat przymierza polsko-tatarsko-tureckiego, który zobowiązywał Turcję i Chanat Krymski do niezawierania pokoju z Rosją aż do czasu przywrócenia poprzedniego systemu rządów w Rzeczypospolitej. Państwa te miały też zagwarantować niepodległość Polski. Prusy natomiast, mimo, że formalnie zachowały neutralność, to pomagali Konfederatom udzielając im schronienia na swoim terytorium i tworząc kordon sanitarny.
Wkrótce Konfederacja barska rozprzestrzeniła się na cały kraj. Wybuchały potyczki, małe powstania lokalne, broniono twierdz. 7 kwietnia 1769 roku, w okolicy wsi Barwinek, skoncentrowały się siły konfederackie księcia Jerzego Marcina Lubomirskiego Tu prowadzono zaciągi i zorganizowano jeden z największych obozów konfederackich. Tam także przybył z Podola Kazimierz Pułaski, czołowy dowódca wojskowy Konfederacji barskiej.
13 października 1770 roku w Preszowie, Konfederaci barscy uchwalili akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego, przedstawianego jako stronnika Rosji, „intruza i uzurpatora tronu polskiego”. 3 listopada 1771 roku Kazimierz Pułaski, z upoważnienia zwierzchnika Generalności, Michała Jana Paca, porwał Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zdołał jednak uciec. Porwanie króla było błędem, ponieważ Konfederaci barscy zostali uznani niemal za królobójców i wycofali swoją pomoc wszyscy dotychczasowi sprzymierzeńcy.
W ramach Konfederacji barskiej stoczono ogółem kilkaset bitew i potyczek. Dramatyczne walki prowadzono m.in. w ramach obrony tzw. Okopów Świętej Trójcy, gdzie 8 marca 1769 roku Kazimierz Pułaski bronił się przed atakami Rosjan. Walka partyzancka przeciw wojskom rosyjskim i królewskim trwała przez ponad cztery lata. Jako ostatnie broniły się Tyniec, Lanckorona, Wawel i Jasna Góra, która padła 18 sierpnia 1772 roku i była ostatnim ważnym punktem obrony Konfederatów barskich.
5 sierpnia 1772 roku w Petersburgu Rosja, Prusy i Austria podpisały traktat rozbiorowy Polski. Decyzja o rozbiorze Polski zapadła już w 1771 roku, jednak państwa zaborcze wykorzystały Konfederację barską jako pretekst do opanowania anarchii w Polsce, a co za tym szło – zabranie jej ziem. I rozbiór Polski był najważniejszym skutkiem Konfederacji barskiej. Po jej upadku nastąpił też szereg represji. Według szacunków samego posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, na Sybir zesłano ponad 14 tys. Konfederatów, resztę przymusowo wcielono do armii rosyjskiej. Znaczna część przywódców Konfederacji barskiej znalazła się na emigracji.
W świadomości następnych pokoleń Polaków Konfederacja barska pozostawiła po sobie trwały ślad, stając się mitem narodowym. Konfederaci byli bardzo gorliwymi katolikami, nosili ryngrafy z Matką Boską Częstochowską i Matką Boską Ostrobramską, które miały uchronić ich od kul. To m.in. dzięki Konfederatom barskim rozpowszechniła się tradycja noszenia przez żołnierzy ryngrafów.
Symbolem Konfederacji barskiej stał się też ksiądz Marek Jandołowicz, który z krzyżem w ręku wystąpił przeciwko natarciu rosyjskiemu na Bar, podnosząc tym samym morale miasta. Był przywódcą duchowym Konfederacji barskiej i stał się natchnieniem dla twórców literatury romantycznej. Juliusz Słowacki napisał poemat „Ksiądz Marek”. Z poematu pochodzi tekst „Pieśni Konfederatów barskich”.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
