RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ RZEK

Rzeki to podstawowy czynnik rzeźbotwórczy na znacznej części powierzchni ziemi. Rodzaj działalności i jej intensywność zależy przede wszystkim od spadku rzeki i jej przepływów oraz od rodzaju skał występujących na powierzchni ziemi.

Wyróżniamy trzy podstawowe odcinki (biegi) rzeki: bieg górny, środkowy i dolny. W każdym z nich dolina rzeczna przybiera inny kształt (patrz rysunek obok) i dominują inne rodzaje działalności rzeźbotwórczej.

Rzeka podobnie, jak inne egzogeniczne czynniki rzeźbotwórcze, przejawia następujące rodzaje działalności: erozję, transport i akumulację.

DZIAŁALNOŚĆ EROZYJNA RZEK:

Wyróżniamy następujące rodzaje erozji rzecznej:

• EROZJA DENNA (WGŁEBNA) - działa przede wszystkim w górnym biegu rzeki i polega na pogłębianiu koryta rzeki głównie przez materiał skalny wleczony przez nurt rzeki. Materiał ten ściera dno rzeki, ale sam jednocześnie ulega obtoczeniu (powstają w ten sposób otoczaki). Koryto rzeki może się w ten sposób obniżać aż do osiągnięcia podstawy (bazy) erozyjnej rzeki (poziomu ujścia rzeki). Innym sposobem pogłębiania dna rzeki jest eworsja, czyli ścieranie dna rzeki przez wirujący głaz - efektem jest powstawanie kolistych zagłębień w dnie rzeki zwanych kociołkami eworsyjnymi. Podstawową formą rzeźby powstającą w efekcie erozji wgłębnej jest dolina V-kształtna (dolina wciosowa, wcios). Bardzo głębokie doliny wciosowe nazywamy kanionami.

• EROZJA BOCZNA - występuje w środkowym i dolnym biegu rzeki. Polega na podcinaniu jednego brzegu rzeki przez nurt (miejsce w korycie rzeki, gdzie woda płynie najszybciej) przemieszczający się od jednego brzegu do drugiego. Na przeciwległym brzegu (woda płynie tam najwolniej) odbywa się proces akumulacji aluwiów (materiału niesionego rzeką) - brzeg jest nadbudowywany. Brzeg podcinany jest stromy - powstają klify rzeczne, a brzeg przeciwległy jest płaski. W ten sposób rzeka, która początkowo płynie prosto zaczyna tworzyć zakola rzeczne (meandry), które z czasem przekształcają sie w starorzecza. Następuje to poprzez zwężenie szyjki meandru, a w końcu jej przecięcie. istniejący meander jest odcinany od nowego koryta przez osadzające się aluwia - powstaje w ten sposób jezioro o kształcie półksiężyca, czyli starorzecze. (patrz rysunek obok). Działalność erozji bocznej prowadzi do poszerzenia doliny rzecznej - powstaje dolina płaskodenna.
• EROZJA WSTECZNA - występuje w dwóch miejscach rzeki: w źródle rzeki oraz w progach skalnych i wodospadach. Erozja wsteczna w źródle powoduje stopniowe cofanie się niszy źródła w stronę działu wodnego. Może to doprowadzić do przecięcia działu wodnego i przejęcia fragmentu rzeki płynącej po drugiej stronie działu wodnego. Zjawisko przejęcia jednej rzeki przez drugą (szybciej erodującą) nazywamy kaptażem rzecznym.

Drugim miejscem, gdzie zachodzi erozja wsteczna są wodospady i progi skalne. Woda i niesiony wraz z nią materiał skalny spadając z progu wodospadu może niszczyć podstawę tego progu - powstaje tam nisza, która może doprowadzić do oberwania się progu i cofania się wodospadu w stronę źródła rzeki.

DZIAŁALNOŚĆ TRANSPORTOWA  I AKUMULACYJNA RZEK
Ilość i rodzaj materiału transportowanego przez rzekę zależy od dwóch podstawowych czynników: spadku rzeki (prędkości nurtu) oraz od wielkości przepływów (ilości wody płynącej rzeką). Transport materiału może odbywać się poprzez wleczenie po dnie rzeki, saltację (ruch skokowy drobnego materiału po dnie rzeki), unoszenie w wodzie lub przenoszenie w formie rozpuszczonej. Im mniejszy spadek rzeki tym materiał przez nią transportowany jest drobniejszy. Materiał skalny, którego rzeka nie jest w stanie dalej przenosić jest osadzany w korycie rzeki. Osady te nazywamy aluwiami. Tworzą one różnego typu mielizny, łachy, które z czasem mogą przekształcać się wyspy (kępy) porośnięte roślinnością typu łęgowego. Przy znacznej ilości osadzanych aluwiów rzeka może rozdzielać się na szereg ramion - taką rzekę nazywamy rzeką roztokową. Podczas wyższego stanu wody w rzece, gdy woda zalewa także terasy zalewowe, osadzany jest zazwyczaj drobniejszy materiał (muły wraz z substancjami organicznymi). Na nich później wytwarzają się żyzne mady (gleby aluwialne).
Specyficznym miejscem akumulacji osadów jest ujście rzeki. Jeżeli mamy do czynienia z ujściem dopływu o charakterze rzeki górskiej (czyli rzeki o dużej zdolności transportowej) do rzeki nizinnej (czyli o mniejszej zdolności transportowej) to powstaje wówczas stożek napływowy zbudowany z aluwiów. Osady aluwialne są przeszkodą dla płynącej wody - dopływ może rozgałęziać się przy ujściu na wiele ramion, a koryto rzeki głównej może być spychane. W przypadku rzek głównych powstają wówczas delty, czyli rozległe stożki napływowe. Część delty jest wynurzona ponad wodę(mogą się tam znajdować znaczne obszary płytkich depresji), ale większość znajduje się pod wodą (patrz rysunek obok). Warunkiem ich powstania są odpowiednie cechy zbiornika wodnego. Powinien być on płytki i nie powinny w nim występować zbyt silne ruchy wody (prądy i pływy). Kształt delty zależy głównie od zarysu linii brzegowej. Przeważają delty włożone, czyli zasypujące stopniowo zatokę morską (np. delta Wisły). Występują również delty wysunięte. Najbardziej znaną deltą wysuniętą jest palczasta delta Missisipi. Niektóre rzeki główne tworzą delty śródlądowe. Powstają one w przypadku, gdy rzeka płynie po obszarze bezodpływowym i wysycha w kotlinie o charakterze pustynnym. Przykładem jest delta rzeki Okawango znajdująca się w Kotlinie Kalahari.

Część rzek głównych uchodzących do głębokich zbiorników morskich, w których na dodatek występują wysokie pływy morskie tworzy ujścia lejkowe zwane estuarium. Podczas przypływu fala pływowa wdziera się w górę rzeki niszcząc brzegi i poszerzając jej koryto. Natomiast podczas odpływu materiał aluwialny osadzony przez rzekę w jej ujściu jest przenoszony przez ruch wody morskiej i osadzany daleko od brzegu, gdzie morze jest głębokie.

TERASY RZECZNE

Terasy to formy rzeźby powierzchni Ziemi występująca powszechnie w dolinach rzecznych. Terasa jest zasadniczo formą równinną, całkowicie poziomą lub (częściej) lekko nachyloną w kierunku osi doliny lub brzegu akwenu. Powstanie terasy jest efektem naprzemiennego występowania dwóch rodzajów procesów morfologicznych: najpierw erozji bocznej rzeki, tworzących powierzchnię równinną, a następnie, po obniżeniu podstawy erozyjnej (dna doliny) - procesów wcinania się koryta rzeki (erozja wgłębna), wskutek czego powstaje krawędź ograniczająca powierzchnię terasy. Efektem kilkakrotnych zmian poziomu podstawy erozyjnej jest schodowe występowanie kilku poziomów terasy, oddzielonych od siebie mniej lub bardziej wyraźnymi progami. Ze względu na budowę terasy i procesy, które doprowadziły do jej powstania, wyróżniamy różne rodzaje teras, m.in.:

-  erozyjne - powstałe na skutek erozji (bocznej, a następnie wgłębnej) rzeki w skale litej,

-  akumulacyjne - powstałe w efekcie wypełnienia dna doliny osadami aluwialnymi, a następnie wcięcia się w nie koryta, przy czym rozcięcie nie dochodzi do skały litej w podłożu (jest to najczęściej występujący rodzaj terasy na obszarze Polski).
-  akumulacyjno-erozyjne - powstające podobnie jak akumulacyjne, ale erozja wgłębna doprowadziła do wcięcia się koryta rzeki nie tylko w aluwia, ale również w podłoże skalne znajdujące się pod osadami rzecznymi.

PRZEŁOMY RZECZNE

Przełom - odcinek doliny rzecznej o wąskim dnie i stromych zboczach, w którym ciek wodny (rzeka) pokonuje przeszkodę obecną na jej drodze (np. pasmo górskie lub inna wypukłość terenu)
Rodzaje przełomów:

 - antecedentny (przetrwały) - powstaje, gdy na drodze rzeki zaczyna tworzyć się wypiętrzenie tektoniczne, a ruch wznoszący jest na tyle wolny, że erozja wgłębna wód nadąża z wcinaniem koryta rzeki w podłoże. Często przełomy te mają kręty, meandrowy przebieg, pokrywający się z biegiem rzeki przed rozpoczęciem procesu podnoszenia się terenu. (np. przełom Dunajca w Pieninach, przełom Wagu przez Małą Fatrę, przełom Hornadu w Słowackim Raju, przełom rzeki Kolorado, przełom Popradu przez Beskid Sądecki);
 - epigeniczny (odziedziczony), powstały na obszarze, gdzie pierwotnie dawniej płynąca rzeka rozcięła wzniesienie, następnie cały teren został zasypany osadami i nowa sieć rzeczna stopniowo wcinała się w podłoże, a dotarłszy do rozciętego uprzednio wzniesienia utworzyła przełom
 - strukturalny - ściśle związany z budową geologiczną obszaru, powstaje, gdy rzeka natrafia na osady o większej odporności co powoduje wyraźne przewężenie doliny (np. przełom Wisłoka przez pas Pogórzy);
 - przelewowy - powstanie przez rozcięcie zapory spiętrzającej wodę rzeczną. Zaporę tę stanowić mogą wały morenowe, jęzory osuwiskowe, strumienie lawy lub jęzory spływów moren ablacyjnych bądź rygle skalne (np. przełom Warty koło Częstochowy);
 - regresyjny - powstaje w wyniku erozji wstecznej źródeł rzeki, co doprowadza do przecięcia działu wodnego i połączenia się dwóch rzek (np. przełom Soły przez Beskid Mały);
 - epigenetyczny - powstaje, gdy rzeka rozwija się na powierzchni zbudowanej ze skał osadowych pokrywających ukrytą pod nimi starą rzeźbę. Rzeka wzdłuż swojego grzbietu odpreparowuje stare, odporne grzbiety. Przecinając je tworzy przełomy (np. przełom Dunaju przez Masyw Czeski, przełom Bobru poniżej Jeleniej Góry);
 - pozorny - powstaje poprzez odpreparowanie rowu zapadliskowego na obszarze o rzeźbie zrębowej (np. przełom Renu, przełom Wisły koło Tyńca).

GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA