Freelancer to wiadomości ze świata, które wymagaja umiejętności twórczych w zakresie różnych dziedzin życia. To również odkrywanie sposobu na ciekawą pracę w dobrym towarzystwie. Znajdziesz tutaj ponadto informacje z szeroko rozumianych nowych technologii, nauk społecznych.

Słownik terminów socjologicznych

antyspołeczność – czynne występowanie przeciwko społeczeństwu; zachowanie agresywne skierowane przeciwko innym ludziom lub grupom społecznym, stanowiące zagrożenie dla ich życia i mienia. Na podstawie etycznej, prawnej i społecznej oceny działań tego typu wyodrębnia się syndrom osobowości antyspołecznej (antyspołecznego zaburzenia osobowości, psychopatii antyspołecznej lub socjopatii). Charakteryzuje się on ciągłym podejmowaniem zachowań agresywnych wobec innych ludzi (agresja słowna, stosowanie przemocy, a nawet zabójstwo), naruszaniem norm prawnych, używaniem kłamstw, niedotrzymywaniem zobowiązań finansowych, brakiem rozwagi, obojętnością wobec losu ofiar, brakiem poczucia winy. \”Socjopaci są osobami, których interakcje wydają się zachodzić jak gdyby bez udziału świadomości i którzy nie są zdolni do empatii oraz identyfikacji z innymi. Socjopaci cechować się mogą osobistym urokiem i inteligencją, a także niemożnością myślenia irracjonalnego, jednak uwidacznia się również brak poczucia wstydu lub wyrzutów sumienia oraz niezdolność do uczenia się z doświadczeń karzących. Osoby tego typu może cechować ogólne ubóstwo reakcji emocjonalnych, a także niezdolność do identyfikowania się z jednostkami, grupami lub wartościami społecznymi”.

Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości odznaczają się niezdolnością do stabilizacji życia rodzinnego – członkowie rodziny traktowani są w sposób brutalny, niekiedy rodzina jest porzucana, obserwuje się nieumiejętność utrzymania związku monogamicznego dłużej niż przez rok, nieumiejętność pełnienia roli rodzica lub opiekuna (pozostawianie małoletnich dzieci bez opieki, bez środków do życia, rozrzutne wydawanie pieniędzy na własne potrzeby, a nie na zapewnienie podstawowych artykułów dla domu itp.). Podobny brak stabilizacji dotyczy sfery zawodowej – praca podejmowana jest na krótko, częste są porzucenia pracy lub zwolnienia dyscyplinarne. Osoby antyspołeczne zazwyczaj nadużywają alkoholu lub innych środków odurzających, prowadza chaotyczne życie seksualne. Różnice indywidualne miedzy poszczególnymi jednostkami zaliczanymi do tego typu są niekiedy znaczne, tym niemniej elementem wspólnym jest chłód uczuciowy oraz wrogość lub obojętność wobec drugiego człowieka. Osoby te rzadko w sobie widzą źródło własnych niepowodzeń; u innych ciągle dostrzegają wady i konieczność zmiany. Sadzą, że ich trudności wynikają z zewnętrznych okoliczności, pecha lub nieporozumień. Bezczelność, brak skrupułów i egoizm to charakterystyczne cechy osobowości antyspołecznej. Osoby antyspołeczne często postrzegają występek jako cnotę, podziwiają takie cechy, jak bezwzględność, zastraszanie, oportunizm i brak skrupułów.

Cechy osobowości antyspołecznej uwidaczniają się już w okresie dzieciństwa. Bardzo często występują wówczas zaburzenia zachowania, m.in. zaniedbania w nauce, ucieczki ze szkoły, ucieczki z domu, stała tendencja do kłamstw, kradzieże, zachowania chuligańskie, brutalne traktowanie słabszych, okrucieństwo wobec zwierząt. Wystąpieniekilku z wymienionych objawów pozwala na rozpoznanie syndromu osobowości antyspołecznej.

Szacuje się, że osoby antyspołeczne stanowią 2-3% populacji. Ten typ osobowości najczęściej rozpoznawany jest wśród mężczyzn. Zachowaniami antyspołecznymi są różnego typu działania przestępcze (szacuje się, ze 75% przestępców charakteryzuje się antyspołecznym zaburzeniem osobowości).

aspołeczność – termin odnoszony do zachowań, postaw lub cech osobowości, charakteryzujących się unikaniem zaangażowania jednostki w związki grupowe i (lub) realizacje celów grupowych. Aspołeczność przybierać może różne formy – od całkowitego wycofania z życia społecznego (czasowego lub stałego), połączonego z odizolowaniem przestrzennym, docelowego unikania kontaktów społecznych i niechęci do angażowania się w bliższe stosunki z innymi. Jeśli izolacja społeczna nie jest wynikiem dążeń jednostki, to takie osamotnienie trudno uznać za przejaw aspołeczności. Należy także odróżnić aspołeczność od antyspołeczności.

anomia – stan zaniku lub załamania norm społecznych regulujących działania społeczne. Termin \”anomia\” (gr. nόmos – prawo) u Platona oznacza stan bezprawia, natomiast termin \”eunomia\” – dobry ustrój społeczny. Do socjologii pojęcie wprowadzone zostało przez Emila Durkheima, który wskazywał, iż anomia występuje w okresie zmian społecznych spowodowanych przez narastający w społeczeństwie podział pracy i wzrost specjalizacji. Zmiany te prowadza do przekształceń więzi społecznej; następuje przejście od tzw. solidarności mechanicznej (podporządkowanie jednostki wynika z nacisków tradycji oraz opinii publicznej) do solidarności organicznej (więzi opierają się nie na konformizmie, lecz na wzajemnej wymianie usług i świadczeń). Jednym z przejawów anomii są samobójstwa. W klasycznym studium poświeconym temu zjawisku E. Durkheim wskazywał, ze jego wielkość zależy w dużym stopniu od cech grupy, do której samobójca należy. Wyróżniał samobójstwa typu egoistycznego (wywołane odosobnieniem jednostki od grupy), altruistycznego (wywołane całkowitym wchłonięciem jednostki przez grupę; jednostka zatraca swą indywidualność i zdolna jest poświęcić swe życie dla dobra grupy) oraz anomiczne (wywołane nagłą dezorganizacją grupy, rozkładem jej więzi wewnętrznej spowodowanym przez takie zjawiska, jak kryzysy społeczne, przewroty polityczne, załamania gospodarcze, itp.).

Robert K. Merton wyróżnia 2 typy anomii: anomię deprywacji i anomię sukcesu. Szybka zmiana może rodzić anomię – zmiana ta może przybierać nie tylko formę regresu, lecz także gwałtownego postępu. Anomia w ujęciu Mertona jest teorią zachowań dewiacyjnych. W zależności od akceptacji lub odrzucenia kulturowego określonych celów i środków ich osiągania, Merton wyróżnia następujące typy indywidualnego przystosowania: konformizm, innowację, rytualizm, wycofanie i bunt.

Koncepcja anomii próbuje wyjaśniać działania indywidualne przez ukazanie ich uwarunkowań makrosrukturalnych. Tendencja do załamania lub rozpadu norm występuje w wypadku braku integracji struktury kulturowej i społecznej.

definicja sytuacji – (ang. definition of the situation), sposób postrzegania i oceniania rzeczywistości społecznej przez jednostkę lub grupę, wyznaczający podejmowane działania. Termin wprowadzony do socjologii przez Williama I. Thomasa oraz Floriana Znanieckiego dla określenia ogółu warunków (zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych) wpływających na wybór rodzaju działań i zachowań podmiotu. \”Każda konkretna działalność jest rozwiązaniem sytuacji.” Działania zależą wiec od sposobu zdefiniowania przez podmiot sytuacji, w jakiej się on znajduje.

W pojęciu \”definicja sytuacji\” nie chodzi, zatem o odpowiedź na pytanie, „co to jest sytuacja?\”, chociaż W.I. Thomas i F. Znaniecki podają takie określenie, lecz głównie o to, w jaki sposób podmiot definiuje sytuację, w której się znalazł. Przykładowo, określone zachowanie drugiej osoby jednostka traktować może jako zachowanie wobec niej wrogie lub jako przyjazne (np. jako żart). Zależnie od interpretacji tego zachowania, a więc od przyjętej definicji sytuacji, dalsza reakcja jednostki przebiegać będzie w odmienny sposób.
Jak wskazuje W.I. Thomas: ”Każdy samozdeterminowany akt zachowania poprzedzony jest zawsze stadium badania i zastanawiania się, które nazwać możemy definicją sytuacji. W istocie rzeczy od definicji sytuacji zależą nie tylko konkretne czyny, stopniowo cała polityka życiowa i osobowość samej jednostki kształtuje się jako wynik serii takich definicji.”

Tworzenie definicji sytuacji dokonywać się może spontanicznie, z uwzględnieniem specyficznych cech konkretnej sytuacji postrzeganej przez podmiot, lub w wyniku wykorzystania gotowych definicji, jakich dostarcza społeczeństwo. Zadanie podmiotu polega wówczas na zaklasyfikowaniu danej sytuacji do określonej kategorii. Pojecie ”definicja sytuacji” ujmowane jest, zatem w 2 znaczeniach: 1) w ujęciu podmiotowym – jako sposób interpretacji przez działający podmiot sytuacji, w której się znajduje; 2) w ujęciu kulturowym lub społecznym – jako określony przez kulturę bądź społeczeństwo sposób postrzegania i interpretacji podobnych sytuacji. Definicja sytuacji w ujęciu kulturowym staje się częścią definicji sytuacji podmiotu. Dokonuje się to w wyniku procesu socjalizacji, polegającego w tym przypadku na uczeniu się sposobów definiowania sytuacji. ”Zdefiniowana sytuacja obejmuje wspólne dane ludzkiego doświadczenia, zaobserwowane fakty obecne i przewidywane fakty przyszłe; wybór i ocena owych danych przez definiującego, obserwacja i antycypacja faktów, ich ocena jako pożądanych lub niepożądanych, są kulturowo uwarunkowane i przekazywalne innym ludziom.” (F. Zaniecki).

Podobne znaczenie do pojęcia definicji sytuacji ma termin \”dynamiczne oszacowanie\” (dymanic assessment) wprowadzony przez Roberta M. McIvera. Jest on jednak w socjologii rzadziej używany. Również pojęcia \”znaczenie\” Maxa Webera oraz \”orientacja\” (orientatio) Talcotta Parsonsa wykazują zbieżność z pojęciem \”definicja sytuacji\”.

Znaczenie koncepcji definicji sytuacji w wyjaśnianiu socjologicznym polega na tym, że jednostka nie jest traktowana tylko jako istota reaktywna, której zachowanie można wytłumaczyć wyłącznie przez odwołanie się do oddziaływań środowiska. W tych samych warunkach obiektywnych, w zależności od sposobu zdefiniowania sytuacji, zachowanie może przebiegać całkowicie odmiennie. Uwzględnia się tu, zatem wpływ \”czynników subiektywnych\” na zachodzące obiektywnie zachowania, a w konsekwencji także na procesy społeczne. \”Sadzimy, iż każda sytuacja winna być studiowana przez badacza tak, jak doświadcza jej poszczególna jednostka ludzka posiadająca świadomość tej sytuacji. Dla uniknięcia nieporozumień proponujemy odróżnienie sytuacji w tym rozumieniu od obiektywnych warunków, w jakich jednostki ludzkie żyją i działają. Jednostka mająca do czynienia z pewną sytuacją może nie brać pod uwagę warunków, które – wzięte pod uwagę – radykalnie zmieniłyby jej koncepcję sytuacji; często też uwzględnia fakty nie będące częścią warunków obiektywnych. Nawet w przypadku fałszywego (błędnego) zdefiniowania sytuacji, ta przyjęta definicja – w wyniku podjętych działań – powoduje pewne realne następstwa. \”Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi w swoich konsekwencjach.\” (R. Merton). To twierdzenie W. Thomasa stanowi podstawę mechanizmu samospełniających się przepowiedni.

Sposób wyjaśniania działań podmiotowych zawarty w koncepcji \”definicji sytuacji\” stanowi istotny element wielu humanistycznych nurtów współczesnej socjologii, m.in. socjologii fenomenalistycznej i etnometodologii, interakcjonizmu i in.

dewiacja – zachowanie odbiegające od normy. Dewiacja może przybierać 2 formy: pozytywną (nadnormalną) i negatywną (podnormalną). Z tego względu pojecie dewiacji jest zakresowo szersze od pojęcia patologii społecznej, które oznacza tyko zjawiska dewiacji podnormalnej. Podkreśla się, że dewiacja umożliwia dokonanie się zmiany społecznej; bez zachowań odbiegających od społecznie akceptowanych norm społeczeństwo uległoby petryfikacji. Nadmierna jednak ilość zachowań dewiacyjnych może prowadzić do stanu anomii i dezorganizacji.

Wyróżnić można 2 typy teorii wyjaśniających zjawiska dewiacji: pierwsze – to teorie typu biologicznego lub psychologicznego zorientowane na samą dewiację; drugie – to teorie zorientowane na grupę społeczną, w której zachowania dewiacyjne powstają. W ramach tego drugiego ujęcia podkreśla się oddziaływanie czynników środowiskowych na występowanie zachowań dewiacyjnych. Te wpływy środowiskowe mogą być tłumaczone na różne sposoby: np. wskazuje się, że dewiacja przekazywana jest przez grupę, w której jednostki uczestniczą, dokonuje się tu, bowiem proces uczenia się zachowań dewiacyjnych (jest to tzw. koncepcja zróżnicowanych przynależności lub zróżnicowanych powiązań Edwina Sutherlanda). Ludzie stają się dewiantami, ponieważ żyją wśród dewiantów, („z jakim przestajesz, takim się stajesz\”). Inne koncepcje odwołują się do teorii subkultury – grupa uznaje odmienne wartości i normy, co powoduje, że zachowania jej członków postrzegane są przez otoczenie społeczne jako dewiacyjne. Trzeci typ ujęć nawiązuje do teorii kontroli społecznej – załamanie się mechanizmów kontroli społecznej prowadzi do zachowań dewiacyjnych. Inne wyjaśnienia odwołują się do koncepcji anomii oraz teorii naznaczania społecznego. W ramach tego ostatniego ujęcia wyróżnia się dewiację pierwotną i wtórną. Dewiacja pierwotna to zachowanie naruszające normy społeczne; dewiacja wtórna to społeczne naznaczanie kogoś jako dewianta i zmuszanie go do odgrywania tej roli. Innymi słowy, to społeczeństwo kreuje dewiantów.

dysonans poznawczy – to postrzegana niezgodność w obrębie uznawanych przez jednostkę przekonań. Wypracowana przez Leona Festingera teoria dysonansu poznawczego próbuje wyjaśnić, w jaki sposób podmiot stara się nie dopuszczać do ujawnienia się w jego systemie poglądów wzajemnie sprzecznych opinii, a także, w jaki sposób te sprzeczności są rozwiązywane. Zakłada się, że występowanie dysonansu poznawczego wytwarza w jednostce stan napięcia, który usiłuje ona zredukować. Usuniecie sprzeczności uznawanych poglądów (ocen, opinii itp.) powoduje redukcję napięcia.

Jednym ze sposobów obrony przed dysonansem poznawczym jest niedopuszczanie do jego ujawniania się. Jednostka może nie dostrzegać wzajemnej sprzeczności uznawanych poglądów. Ponadto pewnych faktów i informacji, które mogą wywołać dysonans, nie przyjmuje się do wiadomości. Tego typu postawa wpływa na zakłócenia procesów poznawczych podmiotu. Jeśli jednak dysonans poznawczy zostanie już wytworzony, to jego rozwiązanie polegać może na przypisaniu mniejszego znaczenia jakiejś \”niewygodnej\” informacji lub na zmianie systemu poglądów (opinii). Zakres i stopień natężenia dysonansu zależy od ważności spraw, których dotyczy. Ważność ta ustalana jest do pewnego stopnia przez sam podmiot na podstawie jego subiektywnych ocen.

Teoria dysonansu poznawczego znalazła szerokie zastosowanie badawcze. Na jej podstawie wyjaśniano procesy zmiany postaw, zachowania konformistyczne, podatność na przyjmowanie nowych informacji, procesy podejmowania decyzji. W tym ostatnim przypadku, przy założeniu, ze podjecie każdej decyzji wywołuje dysonans poznawczy (nie wszyscy się z tym założeniem zgadzają), uwaga skoncentrowana jest głównie na badaniu następstw podjęcia decyzji i sposobach rozwiązywania wytworzonego dysonansu; wskazuje się tu przede wszystkim, w jaki sposób badani utwierdzają się, co do słuszności podjętej decyzji.

Szereg zależności wskazywanych przez teorię dysonansu poznawczego rozpatrywać można w ramach szerszego ujęcia, odwołującego się do równoważenia struktur poznawczych, zaproponowanego przez Jeana Piageta.

efekt uodpornienia – przeciwdziałanie zmianie postaw przez uczenie sposobów obrony przed argumentacją strony przeciwnej. Uodparnianie odbywa się nie tylko przez podawanie argumentacji potwierdzającej słuszność danego stanowiska, lecz także, w uproszczonej formie, argumentów przeciwnych. Dzięki temu podmiot uczy się sposobów odpierania możliwych zarzutów, a przez to uodparnia się na kontrpropagandę posługująca się już rozwiniętą argumentacją. Sytuacje te można porównać do szczepień ochronnych stosowanych w medycynie – stąd nazwa. Efekt uodpornienia zaobserwował i zbadał William McGuire.

efekt usypiania – zanikanie zmian wywołanych w postawach społecznych i stopniowy powrót do postawy pierwotnej. Występowanie efektu usypiania skłania niektórych badaczy do kwestionowania możliwości skutecznej zmiany postaw.

facylitacja – wpływ obecności innych osób na przebieg i rezultaty działań jednostki. Obecność innych polegać może na obserwacji i (lub) kontroli jakichś działań – określa się to jako \”wpływ widowni\” – lub na wykonywaniu przez inne osoby tych samych działań – wpływ równoczesnego działania. Zaobserwowano, że wydajność pracy może wzrastać tylko, dlatego, że ta sama czynność wykonywana jest w otoczeniu społecznym, a nie w izolacji. Zarazem jednak zdarzają się przypadki odwrotne, gdy obecność innych osób oddziałuje w sposób negatywny na możliwe do osiągnięcia rezultaty. Jak podkreśla Robert B. Zajonc facylitacja polega na nasileniu tzw. reakcji dominujących. Oznacza to, że obecność innych przyczynia się do osiągania korzystniejszych rezultatów wówczas, gdy działania te są wcześniej dobrze opanowane i wyćwiczone. Natomiast w przypadkach odwrotnych obecność innych spowoduje uzyskanie rezultatów znacznie gorszych. Wynika z tego, że facylitacja wpływa niekorzystnie na tempo uczenia się nowych działań oraz na skuteczność rozwiązywania nowych problemów, natomiast prowadzi do zwiększenia rezultatów działań rutynowych.

grupa społeczna – pewna liczba osób charakteryzująca się obiektywną, zewnętrznie postrzegalną wspólnotą pewnego typu (np. wspólnota krwi, wspólnota terytorium, wspólnota ideologii czy też wspólnota celu), strukturą i organizacją wewnętrzną, podobieństwem uczestników pod względem istotnej cechy (cech) związanej z udziałem w grupie oraz świadomością przynależności do grupy i jednocześnie świadomością odrębności od innych grup (świadomością \”my\”).

Grupa społeczna stanowi system społeczny o znacznym stopniu złożoności i jako system zawiera w sobie elementy prostsze: działania społeczne, pozycje, role stosunki i osobowości społeczne. Pamiętać należy, że grupa, zgodnie z zasadą emergentyzmu, jest z jednej strony całością jakościowo odmienną od sumy swych elementów, z drugiej strony, elementów grupy nie można pojmować tylko jako części większej całości. Względna izolacja grupy jako systemu wynika z jej struktury, tj. \”wszystkich związków, które łącza elementy systemu w sposób, w jaki żaden z nich nie jest połączony z jakimkolwiek przedmiotem zewnętrznym.\”(F. Znaniecki) Warunkiem istnienia struktury grupowej jest wspólnie uznawana zasada odrębności, która kierując się uczestnicy grupy świadomie podzielają doświadczenia i czynności innych uczestników, wyłączając z udziału nie-członków.

Podobieństwo uczestników grupy jest rezultatem 2 okoliczności. Po pierwsze, czynników selekcji doboru operujących w procesie rekrutacji do grupy. Po drugie, wykonywania powtarzających się czynności w grupie, co urabia także właściwości samych wykonawców; specyficzne cechy osobowościowe (zarówno psychiczne jak i fizyczne) zaznaczają się po pewnym czasie uczestniczenia w danej grupie lub grupie określonego typu. Znane jest, dla przykładu, zjawisko tzw. deformacji zawodowej, tj. wyraźnego, czasem zbyt jednostronnego, ukształtowania osobowości w wyniku długotrwałego wykonywania zawodu.

Człowiek jako uczestnik grupy to nie osobnik – całość w sensie biopsychicznym, lecz tylko pewien fragment konkretnej jednostki – to osoba społeczna w swojej roli. Osobnik konkretny może pełnić kilka ról społecznych (w różnych grupach) i działając, manifestować w tych rolach – stosownie do wymagań tej lub innej grupy – różne konstelacje swoich cech osobowościowych. Wyłania się tu interesujący problem dynamiki osobowości kultury, wynikającej z uczestnictwa w wielu grupach i w różnych sferach kultury – dynamiki polegającej na możliwości wykorzystania doświadczeń nabytych w jednej sferze i zastosowania ich w innych dziedzinach, w których jednostka uczestniczy. Ujmując zagadnienie od strony grupy jako całości, można powiedzieć, że jest ona systemem ról społecznych (owych fragmentów osobowości) realizowanych przez pewną liczbę osób – ról, których funkcje są, (choć w różnym stopniu) zintegrowane i podporządkowane jednej funkcji kolektywnej. Elementami systemu grupy są w ostatniej instancji role (serie skoordynowanych, powtarzanych działań), a nie jednostki ludzkie, jakkolwiek zawsze działają jacyś konkretni ludzie.

Grupa społeczna może nią być w różnym stopniu. Dla określenia liczby i natężenia zmiennych o tym decydujących używa się niekiedy terminu \”grupowość\” (groupness). Agregat jest już grupą, choć w stopniu minimalnym. Można dostrzec, że charakteryzuje się on pewną liczebnością, zasadą doboru uczestników, (kto powinien i kto może należeć do grupy), posiada ośrodki centralizacji (wspólne podstawowe wartości), symbole, centralne osoby. Ujecie grupy jako agregatu może być dokonane z punktu widzenia obserwatora zewnętrznego.

Grupa jako organizacja społeczna to już system działań wykonywanych przez osoby w swoich rolach. Powtarzalność działań jest podtrzymywana przez instytucjonalizację czynności, polegającą na tym, że zostaną one uschematyzowane i normatywnie podtrzymane – instytucjonalizacja zapewnia wykonywanie tak określonych czynności niezależnie od konkretnych wykonawców. Zakres schematyzacji, a wiec i zakres oryginalności wynikający z cech indywidualnych wykonawców, jest zróżnicowany, zależy on także od charakteru czynności. Grupa jest systemem społecznym o tyle, o ile każdy jej uczestnik jest nastawiony pozytywnie do tych, z którymi współdziała, o ile czyni on rzeczy, które umożliwiają działanie innym i są jakimś wkładem do tego, co czynią inni, a także o tyle, o ile uczestnicy grupy powstrzymują się od czynienia czegokolwiek, co mogłoby zakłócać działania współuczestników systemu. Ta warstwa egzystencji grupowej jest dostępna w pełni tylko jej uczestnikom.

Grupa jako związek moralny stanowi jedność, której uczestnicy świadomie dążą do realizacji wspólnych ideałów. Grupa posiada wówczas wiedzę o swojej przeszłości, o czynnikach swej ewolucji i kryteriach swojego rozwoju. W ujęciu grupy jako agregatu i jako organizacji abstrahuje się od procesów i czynników jej zmienności. Poznanie tych aspektów życia grupowego jest zazwyczaj udziałem tylko niektórych, najbardziej powiązanych z grupa, jej uczestników.

grupa pierwotna – grupa społeczna, którą charakteryzują: 1) wyłącznie kontakty bezpośrednie, 2) niewielka liczebność, 3) niewyspecjalizowany charakter,4) względna trwałość, 5) osobisty lub intymny osobowy charakter kontaktów miedzy uczestnikami.

Termin \”grupa pierwotna\” (primary group) pojawił się po raz pierwszy w 1909 r. w pracy C. Cooleya \”Social Organization\”. Wg Cooleya w grupach pierwotnych, takich jak rodzina (dla dzieci), dziecięce grupy zabawy i zbiorowości sąsiedzkie, jednostka może doświadczać po raz pierwszy przeżyć wspólnoty oraz identyfikacji grupowej, wyrażającej się w świadomości \”my\”. \”Jaźń grupowa to , które włącza inne osoby, kształtowana jest w grupie pierwotnej. W tym sensie grupy pierwotne są źródłem ideału moralnej całości, moralnej wspólnoty. Jest to pierwszy ze społecznych ideałów, będący podstawą współżycia społecznego ludzi. Cooley nadaje prawom człowieka ograniczoną interpretację, różną od teorii kontraktu społecznego Rousseau. Nie ma suwerennych jednostek poza społeczeństwem i nie ma wolności poza organizacją społeczną. Natura ludzka i organizacja społeczna – jaźń społeczna i grupa pierwotna – tworzą wg Cooleya organiczną całość. Społeczeństwo i jednostki są tylko fazami wspólnej całości.\”

Określenie \”pierwotna\” oznacza podstawową, pierwszorzędną w sensie logicznym, a także początkową w sensie chronologii życia ludzkiego.

grupa wtórna – późniejsza w doświadczeniu społecznym jednostki od grupy pierwotnej, charakteryzuje się wyraźniej zarysowanymi i wyspecjalizowanymi celami, większą racjonalnością i sformalizowaniem życia grupowego, na ogól większą liczebnością, występowaniem kontaktów pośrednich o charakterze rzeczowym. Przedsiębiorstwo, zrzeszenie, armia stanowią przykłady grup tego typu.

grupowe myślenie – (ang. groupthink), specyficzne właściwości procesu podejmowania decyzji przez grupę społeczną. Szczególną uwagę poświęca się badaniu tych procesów zachodzących w grupie, które prowadzą do wypracowania decyzji błędnych. Zauważono, że niejednokrotnie postanowienia podejmowane grupowo, przez rozmaite zespoły, komisje itp. są mniej korzystne, niż gdyby decyzje podejmowane były przez indywidualnych członków tych grup. Formułując problem bardziej dosadnie, chodzi tu o wyjaśnienie, jak to się dzieje, że grupa złożona z mądrych ludzi podejmuje nieracjonalne decyzje. Irving L. Janis wskazuje na zakłócenia obiegu informacji w grupie, które mogą prowadzić do podejmowania niewłaściwych decyzji. Zakłócenia te polegają m.in. na: zawężeniu liczby alternatywnych rozwiązań branych pod uwagę przez grupę, lekceważeniu rozwiązań, które początkowo zostały ocenione negatywnie, zwracaniu uwagi na informacje i fakty podtrzymujące przyjęty kierunek działania, a pomijaniu niezgodnych z akceptowaną linią działania, nieuwzględnianiu możliwych zakłóceń w realizacji planu.

Wystąpienie tego typu zakłóceń informacyjnych zależy od stopnia spoistości grupy (im wyższa spoistość, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia zakłóceń) oraz od stopnia konformizmu wobec norm grupowych. Warto zauważyć, że wskazane przez I.L. Janisa czynniki – spoistość oraz konformizm – są w znacznym stopniu tożsame; cechą spoistości grupy jest wysoki konformizm wobec norm, jak i odwrotnie – konformizm doprowadza do spoistości. Niebezpieczeństwo myślenia grupowego pojawia się, gdy w grupie ukształtują się normy chroniące jedność grupy. W ich wyniku zaczyna działać autocenzura (jednostka pomniejsza znacznie własnych wątpliwości i kontrargumentów), wyłaniają się jednostki odgrywające rolę \”stróżów poprawnego myślenia\” (nie dopuszczają do dopływu niepomyślnych informacji), wytwarza się w grupie iluzja jednomyślności i wszechmocy, grupa ignoruje etyczne konsekwencje swoich decyzji. Obrona przed wystąpieniem syndromu myślenia grupowego polega głównie na świadomym przeciwdziałaniu poszukiwania przez grupę zgodności.

Niektóre cechy myślenia grupowego charakterystyczne są także dla większych zbiorowości społecznych, zwłaszcza dla tłumu. Dlatego wydaje się, że pojęcie to powinno być stosowane w szerszym zakresie, nie tylko w odniesieniu do procesów zachodzących w małych grupach. Wiele prawidłowości sformułowanych przez klasyków tzw. psychologii tłumu wykazuje znaczny stopień zbieżności z wynikami badań I. Janisa. Ponadto warto zauważyć, ze wpływ grupy na podejmowane decyzje może być także pozytywny. Obecność innych członków grupy wpływa niejednokrotnie inspirująco na aktywność (w tym aktywność poznawczą) poszczególnych członków. Świadczy o tym zjawisko facylitacji . Wzajemne pobudzanie się w kierunku poszukiwania nowych rozwiązań jakiegoś problemu uwidacznia się w przypadku jednej z technik heurystycznych, jaka jest tzw. burza mózgów.

homo oeconomicus – model człowieka, w którym zakłada się, że wszystkie zachowania jednostki, a zwłaszcza zachowania w sferze gospodarki, przebiegają zgodnie z zasada minimaksu, tzn. zmierzają do maksymalizowania własnych korzyści i minimalizowania nakładów. Zakłada się, że jednostka zawsze woli więcej aniżeli mniej, że wykorzysta do maksimum posiadane środki, by osiągnąć cel. Zasada ta stanowić może kryterium racjonalności zachowań, a także podstawę wyboru miedzy różnymi celami.

Model homo oeconomicus jest idealizacją. Przyjęte założenia na temat \”natury człowieka są – zdaniem krytyków – zbyt daleko idącym uproszczeniem, a ponadto ujmują człowieka jako twór skrajnie egoistyczny i aspołeczny. Przyjęta tu koncepcja racjonalności jest zbyt wąska – jest to wyłącznie racjonalność typu instrumentalnego. Tym niemniej, na podstawie tego modelu możliwe jest prognozowanie z duża trafnością zachowań w sferze ekonomicznej, a zwłaszcza zachowań konsumentów. Jednak nie wszystkie realne działania ludzi są z nią zgodne, zwłaszcza w sferach innych niż gospodarka. Z tego względu próbuje się wypracować modele ekplanacyjne oparte na innych założeniach i przezwyciężające zawarte w nim ograniczenia. Widoczne to jest także w ekonomii, gdzie model ten odegrał zasadnicza role.

homogenizacja – proces wzajemnego upodabniania się poszczególnych elementów (np. jednostek, grup społecznych). Pojecie to stosuje się nie tylko do opisu przekształceń dokonujących się wewnątrz zbiorowości, lecz dotyczyć może także innych dziedzin. Antonina Kłoskowska mówi o homogenizacji w obrębie kultury masowej. Homogenizacja oznacza tutaj wymieszanie elementów kultury \”wyższej\” i \”niższej\” i zatarcia dystansu miedzy nimi. Na podobnej zasadzie można wyodrębnić homogenizację typu aksjologicznego, tzn. wymieszanie i brak zróżnicowania między tym, co ważne i błahe. Efektem procesu homogenizacji jest homogeniczność, czyli stan ujednolicenia, jednorodność lub podobieństwo elementów.

ideologiczny model postawy – wzorcowy przykład słusznego myślenia o sytuacji, której dotyczy (F. Znaniecki).

Definicje sytuacji formułowane przez jednostki w związku z konkretnymi czynnościami można, wg F. Znanieckiego, nazwać \”postawami realistycznymi\”, natomiast definicje ujawniane tylko w wypowiedziach słownych to \”postawy ideacyjne\”. O ile postawy realistyczne mogą być badane tylko w związku z działaniem, o tyle postawy ideacyjne mogą być badane same w sobie, gdyż nie dotyczą bezpośrednio czynności, lecz myślenia o czynnościach – są ideami, które mogą być doświadczane, nawet gdyby nie miały być zastosowane w praktyce (można definiować sytuacje nie działając).

Doniosłe znaczenie dla zrozumienia istoty działania oraz zmiany kulturowej i społecznej mają tzw. definicje zastępcze, tj. werbalne definicje sytuacji kreowane przez autorów (polityków, koneserów, wychowawców itd.), zawierające wzory wartości i normy postępowania w określonych sytuacjach. Wyrażone w ten sposób wartości i standardy działań akceptowane przez pewną liczbę ludzi nazywane są ideologicznym modelem postawy.

interakcja – wzajemne oddziaływanie jednostek na siebie. Podstawowe pojecie mikrosocjologii. Niektórzy autorzy (zwłaszcza amerykańscy) całą socjologię definiują jako naukę o interakcjach, uznając je za podstawowy przedmiot badawczy tej dyscypliny. Badaniem interakcji zajmuje się głównie tzw. socjologia życia codziennego, a w jej obrębie interakcjonizm symboliczny, etnometodologia, teoria dramaturgiczna.

Interakcja jest procesem komunikowania, w wyniku, którego jednostki nawzajem modyfikują swoje działania. Komunikacja ta ma charakter werbalny oraz (lub) niewerbalny – gesty, mimika, ruchy ciała, wygląd zewnętrzny itp. Nieodłącznym składnikiem procesu interakcji jest definiowanie sytuacji oraz interpretowanie zachowań partnera. Każda ze stron interakcji przyjmuje pewne założenia na temat partnera (np., kim jest, do czego zmierza), które w trakcie przebiegu interakcji mogą okazać się błędne i mogą wymagać modyfikacji. Ponadto jednostka stara się antycypować przebieg interakcji, a zwłaszcza przewidywać reakcje partnera na własne zachowania. Przewidywania te w znacznym stopniu zwrotnie określają przebieg realizowanego działania.

internalizacja – proces przyswojenia przez jednostkę określonych norm i wartości społecznych. Internalizacja to także rezultat tego procesu, oznaczający silne wewnętrzne przekonanie o konieczności przestrzegania pewnych norm społecznych, regulujących stosunki jednostki z innymi ludźmi, grupą społeczną lub szerszą zbiorowością. Wartości i normy zinternalizowane, czyli \”uwewnętrznione\”, stają się bardzo skutecznymi regulatorami działań społecznych. Internalizacja wartości i norm jest elementem procesu socjalizacji.

jaźń subiektywna – względnie trwałe i spójne wyobrażenia człowieka o sobie ukształtowane zarówno pod wpływem oddziaływań innych ludzi, jak i w wyniku własnych dążności osobotwórczych. Autonomizacja jaźni subiektywnej dokonuje się w dłuższym czasie, w pierwszych okresach życia, poprzez szereg przemyśleń i przewartościowań, kiedy osobnik zaczyna już trwale wierzyć, że jest \”naprawdę\” tak, jak to sobie wyobraża, kiedy akceptuje ten fakt i, w sytuacjach wymagających dokonania wyboru – podjęcia decyzji, stara się działać konsekwentnie \”w zgodzie ze sobą samym\”. Posiada on wówczas zdolność przeciwstawienia się naciskom otoczenia, a także możliwość wpływu na to otoczenie. Należy jednak zauważyć, że owa możliwość zamanifestuje się tylko wtedy, kiedy autentyczne poczucie samego siebie (jaźń subiektywna) ma odpowiednią moc w porównaniu z wyobrażeniami o osadach i oczekiwaniach innych na temat swej osoby – czyli w relacji do jaźni odzwierciedlonej.

jaźń odzwierciedlona – koncepcja sformułowana pierwotnie przez Charlesa H. Cooleya, obraz lub wyobrażenie człowieka o sobie samym, obraz, jaki powstaje wówczas, gdy realizując swoją rolę społeczną (jedną ze swoich ról) osoba uświadamia sobie, że jest przedmiotem zainteresowania i oceny współuczestników grupy społecznej. Człowiek nie może realizować danej roli społecznej, jeśli nie uświadomi sobie, że współuczestnicy grupy charakteryzują go i oceniają, i jeżeli nie myśli o tym, jak inni go postrzegają, jakie cechy krąg mu przypisuje i jakie tym cechom nadaje znaczenie. W różnych grupach, w których jednostka uczestniczy, a wiec też w różnych rolach różne właściwości, tak fizyczne jak i psychiczne, traktowane są jako ważne. Może zdarzyć się, że te same cechy są oceniane dodatnio w związku z pełnieniem jakiejś roli, a ujemnie w związku z pełnieniem innej roli. Dla przykładu, w sporcie należy być \”agresywnym\”, co nie jest dobrze widziane np. w rodzinie. W każdej ze swych ról człowiek prezentuje wiec odmienną konstelacje swoich właściwości. Jednostka, realizując określoną rolę pragnie, na ogół, pozytywnej oceny ze strony innych ludzi. Może wówczas podporządkowywać swoje zachowanie zgodnie z oczekiwaniami otoczenia. Mówimy wtedy o przewadze jaźni odzwierciedlonej nad jaźnią subiektywna, co łączy się z pragmatycznym konformizmem, pewną elastycznością moralna i zmniejszonym poczuciem podmiotowości. Możemy mówić o wielości jaźni odzwierciedlonych pojedynczego człowieka – ich liczba odpowiada liczbie ról pełnionych przezeń w różnych społecznych grupach. William James zaproponował, by w osobowości człowieka uwzględniać tyle jaźni, ile jest osób wyrażających doń jakieś wyobrażenie czy osąd o nim. Propozycja ta byłaby jednak niezwykle trudna do empirycznej weryfikacji. O jaźni subiektywnej skłonni jesteśmy mówić w liczbie pojedynczej.

klasy społeczne – wielkie zbiorowości społeczne charakteryzujące się zróżnicowanym dostępem do bogactwa, władzy i wiedzy. Zróżnicowanie to ma charakter trwały (samoodtwarzający się). W innych ujęciach klasy społeczne to zbiorowości różniące się interesami. Ks. Władysław Piwowarski klasę społeczną określa jako \”społeczny podmiot, którego członkowie odznaczają się strukturalnie podobnym miejscem w procesie gospodarowania i podobnym społecznym położeniem oraz wspólnymi interesami i w pewnych warunkach także wspólną świadomością swego położenia.

Klasy społeczne to jeden z podstawowych elementów struktury społecznej, odnoszący się do zasadniczych podziałów (zróżnicowań) występujących w obrębie współczesnych społeczeństw. Ujmując problem odwrotnie – każde społeczeństwo jest zwykle wewnętrznie zróżnicowane; najistotniejsze czynniki zróżnicowania uznać można za podstawę wyodrębnienia klas społecznych. Klasy uznawane są za wielkie grupy społeczne lub zbiorowości społeczne, warstwy społeczne natomiast za zbiory lub kategorie społeczne.

Klasy mogą być wyodrębniane na podstawie rozmaitych kryteriów. Najczęściej wskazuje się kryteria ekonomiczne, społeczne i świadomościowe. Uwzględnianie wyłącznie czynników ekonomicznych, a zwłaszcza kryterium własności środków produkcji jest (było) charakterystyczne dla ujęć marksistowskich, w których kryteria wyodrębniania klas społecznych zawarte w pismach K. Marksa i F. Engelsa próbuje się stosować do analizy współczesnych społeczeństw. \”Współwystępuje ono również w postaci poglądów akcentujących nie tylko liczebny wzrost, wewnętrzny awans i przodującą rolę klasy robotniczej, ale także nadrzędność jej perspektywicznych, a nawet doraźnych interesów wobec reszty społeczeństwa.\”

Ralf Dahrendorf przez klasy rozumie grupy pozostające w konflikcie – \”termin oznacza grupy konfliktu generowanego przez zróżnicowaną dystrybucję władzy (authority) w imperatywnie skoordynowanych związkach (associations)\”.

Stanisław Ossowki analizując problem struktury klasowej w społecznej świadomości, wyodrębnił 3 zasadnicze typy ujęć: 1) ujęcia dychotomiczne – wyodrębnia się w nich 2 przeciwstawne klasy (np. bogaci – biedni, rządzący – rządzeni, wyzyskujący – wyzyskiwani); 2) schemat gradacji – wyodrębnia się przynajmniej 3 klasy: 2 biegunowe i pośrednią. Biorąc pod uwagę wyłącznie jedno kryterium – zazwyczaj ekonomiczne (lub kryterium własności) – tworzy się schemat gradacji prostej. Jeśli pod uwagę bierze się więcej czynników -oprócz kryteriów ekonomicznych także takie czynniki, jak poziom wykształcenia, pochodzenie, styl życia itp. – wówczas tworzony jest schemat gradacji syntetycznej. W jego obrębie braki jednej cechy mogą być kompensowane przez \”nadwyżkę\” innych cech; 3) ujęcia funkcjonalne – kładące nacisk na komplementarność klas; klasy oprócz interesów przeciwnych mają także interesy wspólne (nadrzędne). W ujęciu tym klasy są sobie nawzajem potrzebne, gdyż każda z nich pełni określone funkcji (zadania),których realizacja jest niezbędna dla istnienia całego systemu społecznego. Przykładem ilustrującym ten typ analizy jest funkcjonalna teoria stratyfikacji K.Davisa i W.Moore\’a. Ujęcia funkcjonalne są niejako przeciwieństwem ujęć dychotomicznych, w których celowo dokonuje się uproszczenia struktury klasowej do dwóch biegunów, aby zmobilizować \”masy\” do zmiany istniejącego, niesprawiedliwego porządku społecznego. Ujęcia funkcjonalne służą natomiast raczej podtrzymaniu status quo.

Zmiany struktury społeczeństwa polskiego w okresie powojennym przedstawiane były w kategoriach zaniku podziałów klasowych, nakładania się na podziały klasowe nowych podziałów społeczno-zawodowych lub opisu stanów nierówności i zróżnicowania. Po 1989 r. zaczęto podkreślać znaczenie klasy średniej w obrębie struktury społecznej; upatruje się w niej czynnik stabilizujący procesy zmian społecznych. Zarazem jednak pojawiają się głosy, że \”zbyt duże są różnice miedzy ludźmi zaliczanymi do i zbyt mało mają oni ze sobą wspólnego, aby można było sensownie twierdzić, że razem wzięci faktycznie tworzą odrębna klasę.\”

Włodzimierz Wesołowski nawiązując do rozróżnień dokonanych przez Maxa Webera, wyróżnia w obrębie współczesnego społeczeństwa polskiego następujące klasy: klasę robotnicza, klasę chłopską, drobna burżuazję, inteligencję i specjalistów, klasy uprzywilejowane dzięki własności i edukacji. Ryszard Dyoniziak jako zasadnicze elementy struktury społeczeństwa polskiego wskazuje: klasę robotniczą, klasę chłopską, inteligencję i pracowników umysłowych, warstwę rządzącą, warstwę prywatnych producentów (poza rolnictwem) i handlowców, warstwę spółdzielców oraz warstwę sprzedawców ulicznych.

Zaobserwować można pewną niechęć do używania pojęcia \”klasa społeczna\”. Pojawiają się głosy, że klasy w ogóle nie istnieją. Z jednej strony uwidaczniają się tu reakcje na wieloletnią dominację ideologii marksistowskiej, z drugiej natomiast wyraźnie rysuje się potrzeba ścisłego określenia lub zredefiniowania pojęcia klasy społecznej. Sam termin jest przy tym kwestią drugoplanową – niezależnie od nazwy istotnym czynnikiem, który winien być uwzględniony w analizach socjologicznych, jest wewnętrzne zróżnicowanie i podział społeczeństwa na zasadnicze grupy (lub ewentualnie zbiory).

koncepcja dekompozycji – jeden ze sposobów analizy i opisu przekształceń struktury społecznej. Dekompozycja odnosi się do cech położenia społecznego (pochodzenie, poziom dochodów, wykształcenie, styl życia itp.) członków jakiejś zbiorowości. Podkreśla się, że współczesne klasy lub warstwy społeczne charakteryzują się mniejszą wewnętrzną jednorodnością (homogenicznością) tych cech niż dawniej. Osoby z różnych warstw lub klas społecznych wykazywać mogą znaczne podobieństwo, jeśli chodzi o pozom wykształcenia, wysokość, rodzaj uzyskiwanych dochodów, styl życia. Zasadniczą własnością przemian struktury społecznej jest – w tym ujęciu – zacieranie się różnic klasowych, zanikanie podziałów, przeciwieństw i sprzeczności interesów. W związku z tym mówi się o amorficzności (tj. bezkształtności) struktury społecznej. Ujęcia alternatywne w stosunku do koncepcji dekompozycji akcentują konieczność badania nowych typów nierówności występujących w obrębie społeczeństwa.

koncepcje człowieka w socjologii – zespól cech i właściwości przypisywanych jednostce, stanowiący istotny element procesów eksplanacyjnych, a także tworzonych modeli rzeczywistości społecznej i programów działań. Józef Kozielecki wskazuje na przykładzie ujęć psychologicznych, że różnego typu koncepcje człowieka składają się z 3 rodzajów twierdzeń ogólnych: twierdzeń dotyczących osobowości, działań społecznych oraz środowiska. W ujęciach socjologicznych wyraźniej uwzględnia się wpływ struktury społecznej, kultury oraz oddziaływanie różnego typy procesów społecznych. Kierunek tych oddziaływań jest dwustronny – nie tylko jednostka jest formowana przez oddziaływania zewnętrzne, ale także jej działania (i działania wielu innych jednostek) kształtują te zewnętrzne uwarunkowania.

W każdej teorii lub koncepcji socjologicznej przyjmuje się, w sposób bardziej lub mniej wyraźny, jakieś przekonania na temat \”natury człowieka\”. Przekonania te wyznaczać mogą stosunek do drugiego człowieka, znajdujący swój wyraz w relacjach interpersonalnych lub przyjętych rozwiązaniach instytucjonalno-organizacyjnych. Niejednokrotnie akceptacja tych rozwiązań i procedur wiąże się implicite z akceptacją zawartej w nich koncepcji człowieka.

W różnych orientacjach teoretycznych przyjmowane są często odmienne poglądy na temat człowieka. Opierają się one na pewnych przesłankach filozoficznych i etycznych. Zróżnicowanie stanowisk w tej kwestii widoczne jest już w poglądach starożytnych (Platon, Arystoteles). Szczególnie wyraźny związek występuje między przedstawianymi propozycjami rozwiązań ustrojowych, projektami zmian, zasadami polityki, w tym zasadami sprawowania władzy, a poglądami na temat natury człowieka.

Sformułowane np. przez Niccolo Machavellego na przełomie XV i XVI w. zasady skutecznego sprawowania władzy wynikają w znacznym stopniu z przyjętej koncepcji człowieka. \”Można, bowiem o ludziach w ogóle powiedzieć, że są niewdzięczni, zmienni, kłamliwi, unikający niebezpieczeństw i chciwi zysku; gdy im czynisz dobrze, wszyscy są ci oddani, lecz odwracają się, gdy się w potrzebie znajdziesz\”. Tego typu obraz człowieka usprawiedliwia rezygnację ze skrupułów moralnych w życiu politycznym. \”Zapewne gdyby wszyscy ludzie byli dobrzy, ten przepis nie byłby dobry, lecz ponieważ są oni nikczemni i nie dotrzymywaliby tobie wiary, więc ty także nie jesteś obowiązany im jej dotrzymywać\” Skuteczne sprawowanie władzy musi, więc opierać się głównie na sile, umiejętnym stwarzaniu pozorów, wyrachowaniu i zimnej kalkulacji, a także posługiwaniu się w razie potrzeby kłamstwem, oszustwem i podstępem. Warto zwrócić uwagę, że u Machiavellego zaobserwować można stosowanie \”technik neutralizacji\”, polegających na manipulowaniu obrazem podmiotu społecznego (grupy, jednostki), wobec którego zamierza się stosować przemoc lub innego typu prześladowania. Przypisywanie jednostce cech negatywnych prowadzi do dehumanizacji wizerunku \”przeciwnika\”, a przez to umożliwia stosowanie represji i przemocy.

Różnego typu rozwiązania społeczne i polityczne były uzasadniane przez odwołanie się do wskazania pozytywnych bądź negatywnych cech istoty ludzkiej. Najbardziej znane są koncepcje Thomasa Hobbesa i Jeana Jacques\’a Rousseau. T. Hobbes przyjmował, że dominującą cechą natury człowieka jest dążenie do realizacji egoistycznych interesów, nieustanna walka z innymi, traktowanie drugiej osoby jako wroga (\”człowiek człowiekowi wilkiem\”). Stąd wyrastała potrzeba państwa (władzy zwierzchniej) jako instytucji zdolnej przeciwdziałać walce \”wszystkich ze wszystkimi\”. J.J. Rousseau głosił poglądy przeciwstawne – człowiek jest z natury dobry, ulega natomiast zepsuciu pod wpływem cywilizacji. Podobne założenie o pozytywnej naturze człowieka przyjmował August Comte w swoim systemie filozofii pozytywistycznej. Przy tej okazji warto wskazać konstatację jednego ze współczesnych psychologów: \”przekonanie, że człowiek jest z natury dobry – mimo jego humanistycznego wydźwięku – nie ma uzasadnienia empirycznego\” (J.Kozielecki) Oczywiście z tego nie wynika, że należy akceptować koncepcje T. Hobbesa.

We współczesnych teoriach socjologicznych odrzuca się koncepcję natury ludzkiej. Nie wiadomo, bowiem, na ile takie założenie (o istnieniu stałych cech) jest uprawnione. \”Nie ma natury ludzkiej w znaczeniu ustalonego biologicznie podłoża, przesądzającego zmienność układów społeczno-kulturowych\” (P.L.Berger, T.Luckmann) Zamiast o naturze ludzkiej (pojecie to sugeruje pewien biologizm lub niejasny podział na to, co naturalne i sztuczne) chętniej mówi się wyłącznie o osobowości człowieka lub jego tożsamości. Widoczne jest tu, zatem przez formułowanie podstawionego pytania odrzucenie koncepcji natury człowieka; nie jest jednak definitywne; do kwestii tej nawiązuje, bowiem socjobiologia, badająca wpływ zróżnicowania w obrębie wyposażenia genetycznego człowieka na formy społecznej organizacji i kultury.

konflikt społeczny – proces wzajemnego oddziaływania na siebie podmiotów, w którym występuje świadomość faktycznej lub wyimaginowanej niezgodności celów i interesów, zmierzający do wymuszenia zmiany podjętych lub zamierzonych działań drugiej strony oraz (lub) do zaszkodzenia przeciwnikowi.

Na podstawie przedstawionej definicji można wskazać następujące cechy tego zjawiska: 1)konflikt jest działaniem społecznym – tzn., że międzypodmiotowe animozje, niechęci czy uprzedzenia nie są jeszcze konfliktem; 2) warunkiem koniecznym wybuchu konfliktu jest pojawienie się świadomości konfliktu – obiektywnie istniejące sprzeczności interesów nie muszą prowadzić do zajścia tego zjawiska; 3) cele stron biorących udział w konflikcie mogą być takie same lub rozbieżne (schizma).

Druga z wyróżnionych cech wskazuje na niektóre czynniki warunkujące zajście konfliktu. Czynniki obiektywne (sprzeczne bądź niezgodne interesy i cele miedzy podmiotami) tworzą tzw. sytuację konfliktową. Występowanie sytuacji konfliktowej nie musi jeszcze prowadzić do wybuchu konfliktów. Znane są liczne sytuacje, gdy pomimo obiektywnej sprzeczności interesów konflikty nie wybuchają. Sytuacja konfliktowa może łatwo przekształcić się w otwarty konflikt, gdy istniejące sprzeczności zostaną dostrzeżone. Równocześnie dosyć częste są przypadki odwrotne – konflikty wybuchają, chociaż nie występują żadne sprzeczności interesów. Konflikty te określa się jako irracjonalne – wytworzona została świadomość konfliktu, mimo braku obiektywnych podstaw do działań zorientowanych przeciwko drugiej stronie.

Poszukując obiektywnych czynników warunkujących zajście konfliktu społecznego, często wskazuje się na ograniczoność dóbr jako jeden z czynników określających sytuację konfliktową. Do konfliktu dochodzi, dlatego, że pewne dobra (rzadkie zasoby, pozycje) mogą być dostępne tylko dla niektórych jednostek lub grup. Wśród tych rzadkich dóbr szczególne znaczenie ma władza. Walka o władzę może być głównym przedmiotem konfliktu, a równocześnie – jak się podkreśla – każdy konflikt niezależnie od jego przedmiotu jest konfliktem o władzę (lub może być w ten sposób interpretowany). Wg stanowiska Michela Croziera i Ralfa Dahrendorfa stosunek władzy jest elementem, a nawet przedmiotem każdego konfliktu.

Innym czynnikiem warunkującym zajście konfliktu jest powstanie poczucia względnej deprywacji. Pogorszenie warunków życiowych jakiejś zbiorowości nie musi bezpośrednio prowadzić do wybuchu konfliktu społecznego (na tego typu zależność wskazywał w swoich pracach Karol Marks). Subiektywny sposób postrzegania tych czynników, a także przekonanie, że podjęte działania są w stanie zmienić te niekorzystne sytuacje, stają się warunkiem wybuchu konfliktu. Jak podkreślał Alexis de Tocquevile, konflikty (rewolucje) wybuchają wówczas, gdy sytuacja bytowa ulega poprawie. Dzieje się tak, dlatego, że niewspółmiernie szybciej wzrastają oczekiwania ludzi. Gdy rozbieżność miedzy poziomem życia a oczekiwaniami społecznymi staje się zbyt duża, dochodzi do wybuchu konfliktu. Jak uczą doświadczenia polskie z okresu powojennego, konflikty społeczne wybuchają także i w tym celu, aby nie dopuścić do obniżenia poziomu życia.

Oprócz wskazanych uwarunkowań powstawania konfliktów nieodzownym czynnikiem dopełniającym zajście tego zjawiska jest wystąpienie punktu zapalnego, czyli zdarzenia, które w krótkim okresie zmobilizuje energię stron konfliktu. Punktem zapalnym stają się niekiedy zdarzenia błahe lub nawet przypadkowe. Zdarzenia takie bywają niejednokrotnie świadomie prowokowane przez jedną ze stron.

Przebieg konfliktu w znacznym stopniu zależy od sposobu reagowania stron konfliktu na działania przeciwnika. Pierwsze reakcje mają przy tym często decydujące znaczenie. Jeśli reakcja przewyższa wywołujący ją bodziec, to następuje eskalacja konfliktu. Drobny incydent szybko przekształca się w walkę na śmierć i życie. Przebieg konfliktu charakteryzowany jest przez jego natężenie i gwałtowność. Natężenie konfliktu to stopień zaangażowania uczestników w dany konflikt; zaangażowanie to wiąże się z kosztem ewentualnej porażki oraz stopniem uwikłania osobowości w konflikt. Gwałtowność konfliktu określana jest przez środki, jakich strony używają (lub są skłonne użyć), aby pokonać przeciwnika lub wyrazić swą wrogość. Natężenie i gwałtowność konfliktu nie zawsze są zbieżne – wysokie natężenie konfliktu wiązać się może z niewielką gwałtownością, jak i odwrotnie. Gwałtowność konfliktu nie zależy, bowiem od natężenia, lecz raczej od poczucia stopnia deprywacji oraz warunków organizacyjnych grupy (w tym dostępu do urządzeń technicznych typu militarnego). Natężenie konfliktu wiąże się z niektórymi cechami struktury społecznej, zwłaszcza z otwartością lub zamkniętością klas, określającą warunki ruchliwości pionowej oraz systemu dystrybucji nagród i ułatwień. Te cechy struktury społecznej w znacznej mierze określają rozłączność lub nakładanie się konfliktów na siebie. Przebieg konfliktu jest odmienny w społeczeństwach o strukturze sztywnej i elastycznej. W pierwszym przypadku (są to zazwyczaj społeczeństwa typu monocentrycznego) konflikty są tłumione i nakładają się na siebie (w różnych kontekstach te same jednostki zajmują ciągle pozycje uprzywilejowane lub odlegle). W tym typie społeczeństw konflikty pojawiają się rzadko, lecz jeśli dojdzie do ich wybuchu, to zagrażają one istnieniu dotychczasowego porządku społecznego. Inaczej w systemach pluralistycznych (elastycznych), gdzie liczne konflikty krzyżują się z sobą i przez to wzajemnie neutralizują. Grupa zmierzająca do zmiany istniejącego porządku społecznego musi liczyć się z tym, że wystąpią przeciwko niej wszystkie pozostałe grupy. Mechanizm ten zapewnia większą trwałość systemów elastycznych.

Konflikt pełni różne funkcje w obrębie systemu społecznego. Jak podkreśla Lewis A.Coser, obok funkcji negatywnych (związanych głównie ze stosowaniem przemocy w stosunkach międzyludzkich) konflikt pełni szereg funkcji pozytywnych, m.in. umożliwia dokonanie zmian społecznych.

konformizm – podporządkowanie jednostkowych zachowań i opinii rzeczywistym lub wyobrażonym naciskom wywieranym przez grupę społeczną. Termin ten używany jest w dwóch znaczeniach: w pierwszym oznacza zmianę zachowań lub opinii jednostki w kierunku zgodnym z oczekiwaniami grupy, w drugim – rezultat tych zmian, a więc pewne upodobnienie (uniformizację) zachowań oraz przekonań członków grupy.

W licznych eksperymentach, wśród których najważniejszy był eksperyment Solomona Ascha ustalono różne czynniki mające wpływ na zachowania konformistyczne jednostek. Stopień nasilenia konformizmu zależy od cech grupy społecznej, która wywiera nacisk, cech zadania i cech osób, które poddane są naciskowi grupowemu. Wśród cech grupy istotną rolę odgrywa jej liczebność (najsilniejszy nacisk wywiera grupa 3-4 osobowa)oraz spoistość (im bardziej spoista jest grupa, tym większy wywiera wpływ). Nacisk grupowy jest tym skuteczniejszy, im trudniejsze i mniej jasne jest zadanie lub sprawa, której nacisk dotyczy. Skuteczność oddziaływań grupy zależy także od cech osób, które poddane są naciskowi – przekonanie o własnych kompetencjach, wiara we własne siły, zdolność do abstrakcyjnego myślenia, wysoka pozycja w grupie są cechami, które sprzyjają odporności na nacisk grupy.
Grupa dysponuje dosyć bogatym arsenałem środków pozwalających zmusić jednostkę do przestrzegania uznawanych w niej norm, a więc do zachowań konformistycznych. Skala możliwych sankcji przebiega od łagodnych napomnień, przez wyśmianie – do próby użycia siły fizycznej.

Pewien stopień konformizmu, związany z przestrzeganiem ustanowionych norm i wartości społecznych, jest niezbędny dla normalnego funkcjonowania życia społecznego. Życie w społeczeństwie składającym się z samych nonkonformistów, będących w opozycji do każdej normy społecznej, raczej trudno sobie wyobrazić. \”Jeśliby nie istniał jakiś zbiór wartości podzielanych przez oddziałujące na siebie jednostki, to istniałyby stosunki społeczne – jeśli można nazwać w ten sposób nie uporządkowane interakcje -lecz nie społeczeństwo\” (R.K. Merton). Konformizm stanowi jeden z typów indywidualnego przystosowania, w którym podmiot akceptuje zarówno pewne cele kulturowe, jak i zinstytucjonalizowane środki ich osiągania. Jednak pełny konformizm wszystkich członków danej zbiorowości prowadzi także do negatywnych następstw. Powszechna uniformizacja uniemożliwia zmianę społeczną; prowadzi do petryfikacji . Z tego względu obie przedstawione skrajności uznać trzeba za równie niebezpieczne dla trwałości społeczeństwa. Robert K. Merton oprócz konformizmu wyróżnił także inne sposoby indywidualnego przystosowania: innowacje, rytualizm, wycofanie i bunt.

makrostruktura, mikrostruktura – struktura społeczna – układ różnorodnych elementów oraz procesów i relacji występujących miedzy nimi. Elementami tymi są najczęściej zbiorowości społeczne, grupy, społeczności lokalne, instytucje, role społeczne itp. Jan Szczepański strukturę rozumie jako \”budowę\”: \”oznacza ona taki sposób ułożenia elementów składowych, aby mogły one wykonywać swoje funkcje uzupełniając się i harmonizując, tak, aby grupa jako całość mogła się utrzymać i rozwijać\”. W pracach socjologów polskich struktura społeczna rozumiana jest najczęściej – za Stanisławem Ossowskim – jako \”system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak organizacyjnej formie\”. Zależności, o których mowa, wynikać mogą z funkcji pełnionych przez dany element – jednostkę lub grupę – w ramach podziału pracy lub z tytułu posiadanej władzy. Struktury społeczne, oprócz kultury i przyrodniczo-ekonoicznego \”podłoża\”, stanowią zasadnicze elementy każdego społeczeństwa.
W socjologii wyodrębnia się 3 typy struktur społecznych: makro-, mezo- i mikrostruktury. Makrostruktury to duże struktury społeczne, których elementami są zbiorowości (grupy). Do makrostruktur zalicza się takie zbiorowości, jak naród, klasy, warstwy, zbiorowości terytorialne, wyznaniowe, etniczne itp. Wyjaśnianie zasad funkcjonowania systemu społecznego oraz jego przekształceń musi uwzględniać procesy zachodzące na poziomie makrostrukturalnym. Zwraca się tu uwagę głownie na przeobrażenia, jakim podlegają poszczególne typy zbiorowości, oraz zachodzące między nimi stosunki. Mezostruktura (gr. msos – środkowy) to struktura pośrednia pod względem rozmiarów i cech między makro- i mikrostrukturą. Mikrostruktury to małe struktury społeczne. Zasadniczą cechą mikrostruktur są relacje bezpośrednie (face-to-face) miedzy jej członkami. Najważniejszym typem mikrostruktur są małe grupy społeczne (rodzina, grupy rówieśnicze, towarzyskie, pracownicze itp.). Z uwagi na to, że w obrębie mikrostruktur dokonują się procesy socjalizacji, transmisji kulturowej, kontroli społecznej, kształtowania osobowości i wzorów zachowań, zjawiska zachodzące w tej sferze wywierają istotny wpływ na cały system społeczny.

Badania struktury społecznej zmierzają do identyfikacji zasadniczych elementów danego społeczeństwa, występujących między nimi relacji oraz zachodzących zmian. Radykalna zmiana społeczna wiąże się zwykle ze zmianami struktury społecznej. Rewolucje komunistyczne programowo zakładały eliminowanie klas społecznych mogących stanowić przeszkodę we wprowadzaniu nowego porządku społecznego. Istotnym elementem transformacji ustrojowej wiodącej od systemu opartego na gospodarce sterowanej centralistycznie do gospodarki rynkowej są zmiany zachodzące w obrębie struktury społecznej – rozrost \”klasy średniej\” jest tego najbardziej widocznym przejawem.

Teorie struktury społecznej stanowią jedną z zasadniczych form wyjaśniania socjologicznego w ujęciu holistycznym. Zakłada się, że określony kształt struktury społecznej (szczególnie makrostruktury) oraz zachodzące w jej obrębie relacje w zasadniczy sposób warunkują przebieg różnorodnych procesów społecznych. W obrębie ujęć marksistowskich związek ten uznawany był za ściśle deterministyczny, a zależności za jednokierunkowe, tzn. makrostruktura wyłącznie determinowała zjawiska w pozostałych sferach życia społecznego. W wyjaśnianiu wszelkich zjawisk społecznych starano się uwzględniać przede wszystkim aspekt makrospołeczny. W ujęciach współczesnych wyraźniej akcentuje się współzależność zjawisk makro- i mikrospołecznych. Podejście integrujące ujęcia makro- i mikrospołeczne (zwłaszcza teorie działań społecznych i interakcji) widoczne jest wyraźnie w działalności teoretycznej Jrgena Habermasa.

Wiele uwagi poświęca się badaniom zmian zachodzących w obrębie struktur społecznych – procesom formowania się poszczególnych jej elementów, i chęć przekształceń, zjawiska ruchliwości społecznej. Struktura nie jest czymś sztywnym i niezmiennym. Bogdan W.Mach i Włodzimierz Wesołowski wyróżniają dystrybucyjne (lub atrybutywne) i relacyjne ujęcia struktury społecznej. W ujęciach dystrybucyjnych podstawowym kryterium wyróżniania poszczególnych grup jako elementów struktury jest stopień partycypacji tych grup w podziale dóbr. Pod uwagę bierze się zagregowane dane dotyczące atrybutów różnych kategorii społecznych – ich poziomu dochodów, zasobu, wykształcenia- i bada się stopień ich nierównej dystrybucji w obrębie zbiorowości. W ujęciach relacyjnych pod uwagę bierze się stosunki społeczne występujące między poszczególnymi grupami społecznymi. Struktura charakteryzowana jest przez procesy, w wyniku, których dochodzi do formowania się poszczególnych elementów tej struktury. Struktura jest \”zbiorem relacji o dającym się odczytać wyraźnym wzorze.\”

Problem trwałości struktury społecznej wyjaśniany jest w kategoriach jej reprodukcji. Analizuje się mechanizmy prowadzące do odtwarzania istniejącego kształtu struktury społecznej – dziedziczenia uprzywilejowanej (bądź upośledzonej) pozycji społecznej. Dokonuje się to m.in. w wyniku transmisji wzorów kulturowych w rodzinie kontroli procesu kształcenia, ustanowienia kryteriów i mechanizmów selekcji kadr, ograniczeń instytucjonalnych w tym zwłaszcza funkcjonowania rynku pracy. Niejednokrotnie podkreśla się, że w niektórych typach struktur występujące nierówności społeczne mają tendencję do pogłębiania się, co może prowadzić do szeregu negatywnych następstw, m.in. marginalizacji i wykluczenia szerokich grup lub konfliktów społecznych. Lewis A. Coser wskazuje na cechy struktur społecznych prowadzących do powstania konfliktów społecznych. W strukturach elastycznych występuje wielość konfliktów, które krzyżują się wzajemnie, co nie prowadzi do załamania tej struktury. W strukturach sztywnych konflikty są tłumione, co powoduje ich nakładanie się, w efekcie zaistnienie konfliktu stanowi zagrożenie dla istnienia struktury.

Badanie struktury społecznej uwzględniać może także aspekt subiektywny – rozpoznanie, w jaki sposób struktura społeczna jest ujmowana w społecznej świadomości. Pod uwagę bierze się wówczas liczbę wyodrębnionych przez respondentów elementów struktury i wzajemne powiązania miedzy nimi, kryteria rozróżniania, stopień nierówności, typ relacji występujący miedzy nimi (np. harmonia, dysharmonia), możliwości kontaktu itp.

model zmiany postaw – model operacyjny proponujący kolejne etapy postępowania i dostarczający ogólnych dyrektyw.

Jeden z takich modeli został początkowo sformułowany przez Kurta Lewina, a następnie rozwinięty przez Edgara h. Scheina. Model ten opiera się na podstawowej zasadzie traktowania zmiany postaw jako trójetapowego procesu: rozmrażanie, zmiana, ponowne zamrażanie.

Rozmrażanie rozumiane jest tutaj jako etap naruszenia ustabilizowanych sądów o świecie, o innych ludziach, o wartościach. Z jednej strony chodzi o spowodowanie dysonansu poznawczego poprzez np. wprowadzenie informacji naruszających podstawy istniejących wyobrażeń o świecie i stosunku do rzeczywistości, z drugiej zaś o wywołanie niepokoju wiążącego się z zachwianiem dotychczasowej pozytywnej samooceny. Wzbudzamy w ten sposób motywacje do: przyjmowania nowych informacji, analizowania siebie, swoich poglądów w kontekście zmienionych warunków, analizowania własnych możliwości adaptacyjnych i wreszcie – motywacje do akceptowania konieczności zmiany postaw.

Można wskazać następujące mechanizmy oddziałujące na tym etapie zmiany postaw:

1) kształtowanie poczucia braku sprawności i efektywności działań wg dotychczasowych wzorów oraz poczucia nieadekwatności i niestosowności posiadanych przez jednostek opinii; 2) zachwianie poczucia własnej wartości jednostki poprzez wytworzenie sytuacji, w których nie może ona siebie zaakceptować, np. postrzegając własną osobę jako przyczynę negatywnych zjawisk; 3) zapewnianie poczucia bezpieczeństwa jednostce ujawniającej własne negatywne uczucia i oceny, tak, aby ułatwić niezbędną dla zmiany postaw otwartość. Klasycznym przykładem może być tu spowiedź w Kościele katolickim, która odbywa się w warunkach akceptacji, a także bezpieczeństwa płynącego z zasady tajemnicy spowiedzi.

Oczekiwanym efektem rozmrażania jest gotowość jednostki do przyjęcia nowych informacji, nowych kryteriów ocen oraz zaakceptowania konieczności wprowadzenia zmian w swoim sposobie myślenia, definiowania sytuacji, działania.

Proces zmieniania rozpoczyna się od poszukiwania informacji o własnych zachowaniach. Jednostka odbiera te informacje z otoczenia, sama również komunikuje się z innymi w tym zakresie, i wreszcie, za pomocą zdobytej wiedzy modyfikuje sposób postrzegania swoich zachowań i działań, przyswaja sobie nowe reakcje, nowe uczucia i nowe poglądy. W wyniku takich oddziaływań zewnętrznych oraz własnych ustaleń jednostka dokonuje ponownego samookreślenia.

Można wyróżnić 2 główne mechanizmy tego procesu: 1) identyfikowanie się z osobami stanowiącymi dla jednostki źródło informacji. Mechanizm ten wiąże się z pojęciem autorytetu. Identyfikacja wyraża się w naśladowaniu postaw, przyjmowaniu gotowych wzorów zachowań lub tez w przyjmowaniu jako obowiązujących narzucanych przez autorytet ocen, wzorów zachowań (nawet, jeśli samych zachowań jednostka podporządkowująca się nie postrzega);

2) identyfikowanie się z treścią informacji bez względu na osobę (osoby) nadawcy. Ten mechanizm wiąże się z poszukiwaniem treści potwierdzających zmodyfikowany sposób widzenia zarówno siebie jak i innych, oceny wartości, zachowań, przekonań. Wiąże się to także z poszukiwaniem nowych źródeł informacji, które do tej pory były pomijane lub nie akceptowane, a które ze względu na przekazywane treści mogą dostarczyć aktualnie potrzebnych uzasadnień. Oba te mechanizmy można określić jako odpowiedz na zwiększoną, w sytuacji dokonywania reorientacji i przewartościowań, wrażliwość na informacje, które potwierdzają zachodzące procesy zmian postaw.

Trzeci etap wprowadzania zmian w postawach określany jest jako zamrażanie, czyli utrwalenie nowo nabytych cech osobowości, nowych sposobów oceny, nowych wzorów zachowań. Zmiany postaw mają tym trwalszy charakter, im bardziej zostały zinternalizowane i im bardziej dokonały się w rezultacie własnych przemyśleń, własnych wyborów jednostki. Zawsze jednak, choć w różnym stopniu, niezbędne jest podtrzymywanie i wzmacnianie nowych postaw ze względu na tendencje powracania do postaw pierwotnych. Ponadto, ciągłej zmianie ulegają warunki, w których jednostka działa, środki, które ma do dyspozycji, a więc niejako w naturalny sposób zagrożona jest trwałość postaw nowo nabytych.

potrzeba – stan niezaspokojenia lub braku odczuwany przez podmiot (aktora). Pojęcie to często stosowanie jest do wyjaśniania motywacji działań społecznych. Tworzone są rozmaite teorie potrzeb, chętnie wykorzystywane w analizach ekonomicznych. Najbardziej znana jest koncepcja Abrahama Maslowa, przedstawiająca hierarchię potrzeb od najniższych (potrzeby biologiczne, fizjologiczne), do najwyższych (potrzeby duchowe, kulturowe, psychiczne). Warunkiem zaspokojenia potrzeb wyższych jest wcześniejsze zaspokojenie potrzeb niższych.

Koncepcja A. Maslowa była krytykowana z powodu abstrakcyjności i pewnej sztuczności. Jak wskazuje Ryszard Dyoniziak, założenie, że każdy typ potrzeb (poza potrzebami fizjologicznymi) kształtuje się po zaspokojeniu poprzedniego typu, odbiega od danych empirycznych, z których wynika, że: 1) mogą pojawiać się u danej osoby potrzeby \”wyższe\” (np. potrzeba samorealizacji), chociaż nie zaspokojona została wcześniej potrzeba \”niższa\”, 2) kilka typów potrzeb może występować równocześnie (np. potrzeby fizjologiczne i potrzeby estetyczne), a ponadto 3) na skutek odmiennych doświadczeń życiowych i odmiennej socjalizacji kolejność ważności danej potrzeby może być inaczej odczuwana, zwłaszcza w rożnych okresach życia człowieka. Schemat Maslowa może sprawdzać się w warunkach wyraźnie skrajnych (człowiek wygłodzony zapewne będzie odczuwał przede wszystkim chęć zaspokojenia potrzeb fizjologicznych, zanim zrodzi się u niego potrzeba wiedzy czy przynależności). Jednak w warunkach \”normalnych\” (tzn., gdy człowiek ma zaspokojone elementarne potrzeby fizjologiczne, społeczne i konsumpcyjne), chociaż występują wszystkie sformułowane przez A.Maslowa typy potrzeb, to jednak w różnej hierarchii, kolejności i często we współwystępowaniu łącznym kilku typów potrzeb, w zależności od odmiennych sytuacji, w jakich dany człowiek się znajdzie.

Teoria funkcjonalna Bronisława Malinowskiego także oparta jest na gradacji potrzeb. Wyróżnia on potrzeby podstawowe, pochodne (instrumentalne) i integratywne. W ujęciu B.Malinowskiego konieczność zaspokojenia potrzeb prowadzi do różnych reakcji kulturowych. Z tego względu kultura traktowana jest jako narzędzie zaspokajania potrzeb. Jest to jej zasadnicza funkcja – dlatego stanowisko to określa się jako instrumentalną teorię kultury.

William I.Thomas sformułował koncepcje 4 pragnień (4 wishes), przedstawiającą w istocie typologię potrzeb jednostki. Te 4 pragnienia to pragnienie uczucia, uznania, bezpieczeństwa i nowych doświadczeń. Wszelkie działania jednostkowe wyznaczane są przez dążenia do ich realizacji. Brak zaspokojenia tych potrzeb może prowadzić do zachowań dewiacyjnych.

Również marksizm kładzie nacisk na konieczność zaspokajania potrzeb – zwłaszcza podstawowych potrzeb bytowych – jako na zasadniczy motyw aktywności ekonomicznej ludzi.

W stosunku do wyjaśnień odwołujących się do kategorii potrzeb nasuwa się szereg wątpliwości dotyczących zasad wyodrębniania ich podstawowych typów. Wątpliwości dotyczą nie tyle samego istnienia potrzeb – zwłaszcza bytowych (gdyż każdy musi oddychać, jeść itd.) – ile sposobów wyjaśniania odwołujących się do tych koncepcji. Zakłada się tu, bowiem swoisty redukcjonizm. Ponadto w różnych ujęciach wyodrębnia się odmienne typy potrzeb, co w konsekwencji może prowadzić do ich nadmiaru – każde działanie będzie wyjaśniane przez inną potrzebę. Stan taki prowadzi do obniżenia wartości eksplanacyjnej tych teorii (podobny proces nastąpił w wypadku teorii instynktów).

Należy podkreślić, że niektóre potrzeby mogą być wytwarzane sztucznie przez czynniki kulturowe lub społeczne. W skrajnym przypadku te sztuczne wytworzone potrzeby przybierają postać uzależnienia (np. alkoholizm, narkomania, nikotynizm). Jednym z instrumentów kreowania nowych potrzeb jest niekiedy reklama.

rola społeczna – zespól oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby zajmującej daną pozycję w strukturze społecznej lub ogół praw i obowiązków wiążących się z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem. Jan Szczepański rolę społeczną definiuje jako \”względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających wg mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru.\” Osoba pełniąca daną rolę społeczną zobowiązana jest zachowywać się w określony sposób, wykonywać pewne czynności; z tytułu odgrywanej roli posiada ona pewne uprawnienia, które innym nie przysługują. Równocześnie osoby pozostające w kontakcie z jednostką pełniąca daną rolę społeczną oczekują, że będzie się ona zachowywać zgodnie z określonym wzorcem postępowania. Wzorzec ten zwykle zostawia jednostce pewien margines dowolności w zakresie odgrywania roli. W jednych przypadkach margines ten jest większy, w innych bardzo wąski. Przekroczenie granic dotyczących stopnia swobody w wykonywaniu roli naraża jej wykonawcę na negatywne sankcje społeczne. Zespół oczekiwań ze strony środowiska społecznego stanowi czynnik, który w silny sposób wpływa na zachowania jednostki. Pełnienie danej roli społecznej prowadzi dosyć szybko do identyfikacji z nią jednostki. Oddziaływania obu tych czynników (oczekiwań otoczenia i identyfikacji) powoduje, że odgrywanie roli społecznej stanowi dosyć skuteczny instrument zmiany zachowań i postaw jednostki.

Role społeczne pełnią funkcję kontroli społecznej. Modyfikują one z jednej strony zachowania, sposób myślenia, samoocenę jednostki, stanowiąc \”kanał\” przekazywania jednostce pewnych wartości i norm społecznych, z drugiej strony, przyjęcie pewnej roli modyfikuje postrzeganie danej osoby przez innych, co ma z kolei wpływ na jej zachowania, autopercepcję itd.

O tym, jak silny jest wpływ pełnionej roli na zachowania, przekonuje eksperyment Philipa Zibardo. W jednym z amerykańskich uniwersytetów zorganizowano niby-więzienie. Studentów, którzy dobrowolnie (za odpłatnością) zgodzili się wziąć udział w badaniach, podzielono losowo na 2 grupy: \”strażników\” i \”więźniów\”. Zadaniem badanych było odgrywanie przypisanej im roli. Jak relacjonuje P. Zimbardo: \”po upływie zaledwie 6 dni musieliśmy zlikwidować nasze niby-więzienie, gdyż to, co ujrzeliśmy, było przerażające. Nie było już jasne ani dla nas, ani dla większości badanych, gdzie jeszcze są oni sobą, a gdzie zaczynają się ich role. Większość istotnie stała się <<więźniami>> lub <<strażnikami>>, niezdolnymi już do wyraźnego rozróżnienia między odgrywaną rolą a samym sobą. Wystąpiły dramatyczne zmiany w prawie każdym aspekcie ich zachowania, myślenia i odczuwania\”.

Rola społeczna – obok kulturowego ideału osobowości, jaźni subiektywnej i jaźni odzwierciedlonej – stanowi element osobowości społecznej. Długotrwałe pełnienie roli – np. roli zawodowej – wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Wpływ ten może przejawiać się dwojako. Z jednej strony sposób postrzegania rzeczywistości oraz zachowania wyuczone w trakcie ogrywania roli społecznej przenoszone są, w wyniku generalizacji, na inne sytuacje życiowe człowieka; są one internalizowane i stają się immanentną cechą danego człowieka. Z drugiej strony długotrwałe pełnienie roli społecznej może prowadzić do łatwiejszego podejmowania zachowań kompensacyjnych; są to zachowania przeciwstawne do tych, jakie wymagane są w trakcie odgrywania roli. Występuje tu wiec swoisty mechanizm obronny, mający na celu utrzymanie równowagi mentalnej jednostki. Można przyjąć, że oba te – częściowo przeciwstawne – procesy współwystępują.

Relacje miedzy rolą a osobowością społeczną są dwustronne. Rola stanowiąc element osobowości społecznej, kształtuje w znacznej mierze tę osobowość, zarazem jednak osobowość jednostki uwidacznia się w pełnionej roli (lub poprzez tę rolę). Z tego względu ta sama rola społeczna może być zupełnie inaczej wykonywana (oczywiście wpływ na to mają nie tylko cechy osobowościowe, lecz także indywidualne umiejętności, kwalifikacje, talent itp.). W skrócie można powiedzieć, że rola kształtuje osobowość społeczną, a osobowość rolę społeczną.

Rola społeczna stanowić może także formę instytucji społecznej, a przez to element więzi społecznej w ujęciu obiektywnym. W tym wypadku szczególnie istotne są powtarzające się regularnie zachowania, co w konsekwencji zapewnia możliwość realizacji donioslych funkcji społecznych.

Role społeczne mogą być rozpatrywane z różnych perspektyw teoretycznych. Bruce J.Biddle wskazuje na 1) funkcjonalną teorię roli, 2) perspektywę symbolicznego interakcjonizmu, 3) strukturalną teorię roli (przez strukturę rozumie się tu trwałe organizacje zespołów jednostek, przejawiających utrwalone zachowania – \”role\” – skierowane w stronę innych zespołów jednostek), 4) ujecie charakterystyczne dla teorii organizacji, 5) poznawczę teorię roli.

Odgrywanie roli może przybierać rożne postacie. W początkowej fazie następuje przystosowanie do roli. Jednostka stara się zorientować, na czym polega pełnienie roli, zachowywać się zgodnie z jej wymaganiami. W takim przypadku można mówić o \”wchodzeniu\” w rolę. Podjęcie roli jest procesem. Jego końcowym efektem może być pełna identyfikacja z rolą lub nawet fetyszyzacja roli (odgrywanie roli dla niej samej).

\”Dystans roli\” to sytuacja niepełnej identyfikacji z rolą. Jednostka odgrywa daną rolę, ale zachowuje wobec niej swoisty dystans – polegać to może na tym, że onieśmielają ją pewne uprawnienia przynależne jej z tytułu pełnienia roli lub, że pewne zachowania wiążące się z rolą sprawiają jej trudność. Dystans roli stopniowo zanika lub prowadzi do porzucenia danej roli. Niektóre role społeczne są jednostce narzucone przez otoczenie społeczne – jest to tzw. wdrukowanie roli, zachodzące w następstwie procesu stygmatyzacji.
Negacja roli to świadome odrzucenie jakiejś roli i – co więcej – postępowanie przeciwne do jej wymagań. Liczne zachowania młodzieży wyjaśniać można przez odwołanie się do negacji roli \”typowego obywatela\”. Analogiczna sytuacja występuje w przypadku ruchów feministycznych, negujących tradycyjne rozumienie roli kobiety.

Wielość odgrywanych ról społecznych przez jednostkę może prowadzić do wytworzenia się sytuacji, że niemożliwe staje się pogodzenie rozbieżnych oczekiwań wiążących się z różnymi rolami. Sytuację taką określa się jako konflikt ról. Najczęściej jest on rozumiany jako \”równoczesne występowanie dwóch, bądź większej liczby, sprzecznych rodzajów oczekiwań dotyczących zachowań jednej osoby\” Przykładowo, konflikt ról może występować w przypadku sprzecznych oczekiwań wiążących się z pełnieniem roli zawodowej i roli rodzica. Następstwem konfliktu ról jest zazwyczaj stres.

Jacek Szmatka wskazuje na znamienną ewolucję teorii ról społecznych. W początkowych koncepcjach – prezentowanych przez Ralpha Lintona każdej pozycji społecznej odpowiadała jedna rola. W ujęciu Roberta K. Mertona każdej pozycji społecznej towarzyszy wielość ról; wiązka ról społecznych wokół każdej pozycji tworzy swoistą substrukturę społeczną (przykładowo, rola osoby zajmującej pozycję dyrektora, na czym innym polega w stosunkach z szeregowymi pracownikami, na czym innym w kontaktach z kadra kierowniczą, a na czym innym w kontaktach z własnymi zwierzchnikami lub osobami postronnymi; jest to ciągle rola dyrektora, ale składa się ona w istocie z wielu ról). Peter Blau zaproponował koncepcję kompletu statusów związanych z danym zespołem ról. W ujęciu tym pod uwagę bierze się dodatkowo status, czyli społeczne uznanie, jakim wykonawca roli cieszy się w relacjach z wszystkimi typami środowisk, z którymi na mocy pełnionej roli pozostaje w kontaktach (status dyrektora może być zupełnie odmienny w oczach podwładnych, kontrahentów, zwierzchników lub innych dyrektorów). Jacek Szmatka uznaje, że rozwój teorii ról społecznych dokonuje się zgodnie z zasada korespondencji. Świadczy to, iż mikrosocjologia osiągnęła stadium paradygmatyczne – jest, zatem \”dojrzałą nauką\”

samospełniające się przepowiednie – (ang. self-fulfilling prophecies), pojęcie wprowadzone do socjologii przez Roberta K.Mertona, oznaczające jedną z osobliwości zjawisk społecznych, polegającą na tym, że prognozy, przepowiednie lub proroctwa na temat przyszłych zdarzeń stając się elementem świadomości członków jakiejś zbiorowości, wpływają na podejmowane przez poszczególne jednostki działania, a przez to przyczyniają się do urzeczywistnienia tej prognozy, nawet, gdy pierwotnie była ona błędna. Przykładowo, pojawienie się pogłoski o niewypłacalności jakiegoś banku może doprowadzić do jego faktycznego bankructwa, gdyż, jeśli w płotkę tę uwierzy dostateczna liczba osób, które – w jej efekcie – zaczną wycofywać swoje wkłady, to w rezultacie bank stanie się niewypłacalny. Działanie mechanizmu samospełniających się przepowiedni obserwować można również w zachowaniach ludzi na rynku – pojawienie się przekonania o mającym nastąpić braku jakiegoś towaru może doprowadzić do jego wykupienia i spełnienia się prognozy; pogłoska o podwyższeniu cen może spowodować podwyżkę cen w wyniku wzmożonego popytu. Brak wiary w skuteczność działań reformatorskich może prowadzić do działań zorientowanych na uzyskanie doraźnych korzyści, które – w następstwie – uniemożliwiają powodzenie zamierzonych przedsięwzięć reorganizacyjnych.

Mechanizm samospełniających się przepowiedni ukazuje wagę czynników subiektywnych (uznawanych opinii, przekonań, postaw) w kształtowaniu realnych procesów społeczno-ekonomicznych. To, co jest \”tylko\” subiektywne, wpływając na ludzkie działania, doprowadza do obiektywnych następstw. Jak wskazywał William I.Thomas, działania społeczne zależą w znacznej mierze od przyjętej przez podmiot definicji sytuacji. Nawet, jeśli przyjęta definicja sytuacji jest błędna, to działanie, które z niej wynika, prowadzi do realnych konsekwencji. Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi.

Na podobnej zasadzie opierają się tzw. przepowiednie samounicestwiające się – są to prognozy ostrzegawcze, wskazujące na pewne negatywnie oceniane stany lub procesy, które mogą zaistnieć, jeżeli nie zostaną podjęte żadne przeciwdziałania. Celem formułowania prognoz ostrzegawczych (samounicestwiających się) jest zwrócenie uwagi na pojawiające się zagrożenia, aby nie dopuścić do ich zajścia. Jeśli prognoza taka stanie się elementem definicji sytuacji dostatecznej liczny osób, to doprowadzi do własnej falsyfikacji. Uwidacznia się tutaj wpływ rezultatów badań na badaną rzeczywistość, stanowiący wg Stanisława Ossowskiego jedną z osobliwości nauk społecznych.

socjalizacja – proces przyswajania przez jednostkę wiedzy, umiejętności i dyspozycji, czyniący ją zdolną do życia w społeczeństwie. Oddziaływania ze strony środowiska zmierzają do przekazania jednostce wzorów zachowań, norm, wartości oraz zdolności do samodzielnego utrzymania się i wykonywania określonych ról społecznych. Dzięki socjalizacji możliwy jest miedzygeneracyjny proces transmisji kulturowej.

Socjalizacja to nie tylko zamierzone oddziaływania środowiska na jednostkę, lecz wszelkie wpływy, w tym również i takie, które uznawane są za negatywne. Z tego względu nie można utożsamiać socjalizacji z wychowaniem, czyli intencjonalnym kształceniem osobowości wg przyjętego w grupie ideału wychowawczego, jak i kształceniem, czyli przygotowaniem do pełnienia określonej roli społecznej. Kształcenie i wychowanie zaliczyć można do tzw. socjalizacji jawnej. Oprócz niej wyróżnić można jeszcze socjalizacje ukrytą, w trakcie, której dokonuje się nie tylko przekazywanie wartości i norm społecznie uznawanych lub pożądanych przez grupę, lecz także i tych, które są faktycznie realizowane. Między tymi dwoma typami wartości nie zawsze występuje zgodność. W wyniku socjalizacji dziedziczone są nie tylko wyłącznie pozytywne wzory zachowań i wartości, lecz także normy i wartości o charakterze dewiacyjnym.

Przebieg procesu socjalizacji podzielić można na 2 etapy: fazę socjalizacji pierwotnej – występującej w okresie dzieciństwa – oraz fazę socjalizacji wtórnej, która dotyczy osób już w jakiś sposób ukształtowanych przez społeczeństwo. Wg George\’a H. Meada okres socjalizacji pierwotnej kończy się, gdy jednostka ukształtuje w swojej świadomości pojecie \”uogólnionego innego\”, tzn., gdy staje się zdolna do identyfikacji nie tylko z konkretnymi \”znaczącymi innymi\”, lecz z ogółem innych. Przejście z jednej fazy do drugiej, onacza zazwyczaj, iż jednostka zyskała poczucie własnej tożsamości. Socjalizacja jest procesem ciągłym, który nie ogranicza się wyłącznie do początkowego okresu życia człowieka. W przypadku naruszenia przez jednostkę wartości i norm tkwiących u podstaw porządku społecznego, poddawana jest ona zabiegom resocjalizacji. Zmierzają one do ponownego socjalizowania jednostki, a zwłaszcza przystosowania jej do przestrzegania przyjętych w społeczeństwie standardów akscjonormatywnych.

W klasycznych ujęciach socjalizacja ujmowana jest jako proces przebiegający jednokierunkowo – jednostka niczym bierny przedmiot kształtowana jest przez otoczenie. Współcześnie coraz wyraźniej akcentuje się aktywizm podmiotowy – jednostka nie jest tylko biernym efektem oddziaływań środowiskowych, lecz sama, do pewnego stopnia przynajmniej, kształtuje siebie, dobierając wpływy, którym chce ulęgać. Odchodzi się, zatem od behawioralnej koncepcji człowieka, a równocześnie dopuszcza się możliwość autodeterminizmu.

socjologia – termin wprowadzony przez Augusta Comte\’a na określenie \”nauki o społeczeństwie\” (łac. societas – społeczeństwo, towarzystwo i gr. lgos – nauka, wiedza). Z uwagi na to, że badaniem społeczeństwa zajmują się także inne nauki – historia, antropologia społeczna, politologia, ekonomia itp. – oraz ze względu na to, iż socjologia nie zawsze zajmuje się społeczeństwem jako całością, lecz bada również zjawiska i procesy zachodzące w jego obrębie, proponowane są także odmienne określenia przedmiotu tej dyscypliny. Obecnie najczęściej przez socjologię rozumie się naukę o zbiorowościach, interakcjach, stosunkach społecznych, strukturach grupowych, procesach społecznych, zachowaniach (działaniach) społecznych, życiu społecznym, zjawiskach społeczno-kulturowych. Jeszcze inne przykłady określające przedmiot tej dyscypliny zaczerpnąć można z historii socjologii: Emil Durkheim określił ją jako naukę o faktach społecznych, George Simmel i Leopold von Wiese jako naukę o formach społecznych, Morris Ginsberg jako naukę o instytucjach. Za większością tych określeń kryje się pewna propozycja teoretyczna, z której wynika stanowisko dotyczące tego, co jest (lub powinno być) \”właściwym\” przedmiotem socjologii, i w jaki sposób należy badać rzeczywistość społeczną. Socjologię traktować można także jako formę samowiedzy – poznania tego, co \”społeczne\”, przez członków społeczeństwa (Janusz Ziółkowski).

Biorąc pod uwagę orientacje metodologiczne, wyróżnia się w socjologii nurt pozytywistyczny oraz humanistyczny (antypozytywistyczny). Pozytywizm zmierza do uzyskania wiedzy pewnej, ścisłej, wolnej od założeń metafizycznych; w tym ujęciu socjologia powinna być uprawiana podobnie jak nauki przyrodnicze (naturalizm) i zmierzać do wykrywania ogólnych praw (nomotetyzm). Nurt humanistyczny wskazuje, iż z uwagi na specyficzny przedmiot socjologii (jest nim człowiek lub grupy społeczne) nauki społeczne, w tym socjologia, powinny wypracować odmienne metody badawcze niż tzw. nauki o naturze (antynaturalizm). W wyjaśnianiu zjawisk społecznych należy uwzględniać cele, motywy, dążenia i wartości działających podmiotów. Zmierza się tu, zatem nie tyle do \”wyjaśnienia”, co do \”rozumienia\” (verstehen) zachowań społecznych – jest to podstawa tzw. socjologii rozumiejącej. Z uwagi na jednostkowy i niepowtarzalny charakter zjawisk społecznych nie zawsze możliwe jest dotarcie do ogólnych praw (idiografizm). Warto zaznaczyć, że nie wszyscy zwolennicy orientacji humanistycznej opowiadają się za idiografizmem (np. Florian Znaniecki).

W socjologii wyodrębnić można jeszcze 2 inne typy wyjaśniania – podejścia psychospołeczne i ujęcia abstrahujące od psychologicznych determinant podmiotowego działania. Spór między tymi wersjami wyjaśniania zapoczątkowany został polemiką między Gabrielem Tarde\’em i Emilem Durkheimem. Umownie można go określić jako spór psychologizmu (jego rzeczni kem był G.Tarde) z socjologizmem (E.Durkheim). Echa tego sporu widoczne są do dzisiaj. Z jednej strony w obrębie socjologii wyraźnie widoczny jest nurt psychospołeczny, próbujący wyjaśniać zjawiska i procesy społeczne w powiązaniu z występującymi stanami świadomości, motywacją, postawami, uznawanymi wartościami itp. działających jednostek. Tutaj sytuuje się także – tak widoczny w społecznym odbiorze – nurt badań opinii publicznej, usiłujący rozpoznać społeczne zróżnicowanie poglądów i stanowisk w różnorodnych kwestiach. Z drugiej strony w ramach socjologii próbuje się wyjaśniać procesy i zjawiska społeczne przyjmując założenie, że działający podmiot nie musi znać rzeczywistych pobudek swojego działania, że nie jest w stanie w pełni rozpoznać czynników, które determinują jego działania. Z tego względu zasadniczym przedmiotem zainteresowania socjologii winno być badanie zmiennych sytuujących się poza obszarem możliwym do rozpoznania przez sam podmiot. Wskazać można rożne sposoby podejścia. Najczęściej podkreśla się wpływ zróżnicowań w obrębie struktury społecznej na działania jednostek lub grup. W innych ujęciach (np. teoria strukturalno-funkcjonalna T.Parsonsa) próbuje się ustalić warunki sprawnego funkcjonowania systemu społecznego i następnie badać, w jaki sposób system \”dopasowuje\” jednostki do swoich celów. Z perspektywy strukturalistycznej lub psychoanalitycznej można poszukiwać przejawów oddziaływania \”nieuświadamianych struktur ludzkiego myślenia\” lub archetypów na zachowania indywidualne bądź zbiorowe. W tego typu modelach eksplanacyjnych dosyć daleko obchodzi się od perspektywy działającego podmiotu.

Jacek Szmatka analizując sposób rozwoju teorii naukowych w obrębie mikrosocjologii, dochodzi do konstatacji, iż dyscyplina ta znajduje się już w fazie \”nauki dojrzalej\”. Stanowisko to uogólnia na całą socjologię. \”Myślę, iż można uznać, że socjologia wkroczyła w fazę nauki dojrzałej w momencie, gdy czysto filozoficzna refleksja nad społeczeństwem ustąpiła miejsca teoriom społeczeństwa. Jest to właśnie także faza, w której w socjologii pojawia się metoda idealizacji; faza, w której socjologia zaczyna zajmować się analizą modeli idealnych realnych obiektów.\” W odróżnieniu od nauk przyrodniczych przejście socjologii w fazę nauki dojrzałej dokonało się nie za sprawa pojedynczego autora, lecz grupy badaczy i było długotrwałym procesem, trwającym ok. 100 lat (od 1830 r. prace A.Comte\’a – do lat 30-tych XX w. – prace G.H.Meada).

Inni autorzy zaznaczają, że socjologia jest nauką wieloparadygmatyczną. \”Świadczy o tym fakt jej podziału na rozmaite szkoły i orientacje rozmijane równoległe i pozostające nieraz w poważnej wzajemnej sprzeczności\”. Jako przykłady odmiennych paradygmatów wskazuje się orientacje neopozytywistyczną, funkcjonalistyczną, które w pewnych momentach zyskiwały pozycje dominującą w obrębie socjologii.

Socjologia dzieli się na szereg subdyscyplin (ok. 50). Różnorodne zjawiska i procesy badane przez socjologię zachodzą w makroskali (lub w makrostrukturach). Śledzi się także wzajemne zależności między tymi poziomami. Warto zaznaczyć, że najniższym (lub podstawowym – jak chcą niektórzy) poziomem analizy w teorii socjologicznej jest poziom działań społecznych. Tym, co łączy rozmaite nurty w obrębie socjologii, jest dążenie do poznania stanu faktycznego i jego opisu (socjografia), wykrywanie prawidłowości oraz wyjaśnianie (w tym i \”rozumienie\”) zjawisk i procesów zachodzących w obrębie kultury i społeczeństwa. Socjologia jest nauką empiryczną (aposterioryczną) o charakterze indukcyjnym – uogólnienia oraz prawa nauki stara się formułować opierając się na faktach, na podstawie badania rzeczywistości społecznej, a nie w wyniku spekulacji typu apriorycznego. (Tym niemniej należy mięć na uwadze, że przyjmowane implicite założenia poznawcze i ontologiczne wpływają w znacznej mierze na uzyskiwane rezultaty procesu badawczego. Z tego względu przedstawiony podział nie może być ujmowany absolutystycznie).

W obrębie socjologii wypracowane zostały dosyć liczne stanowiska teoretyczne. Wymieni tu można np. funkcjonalizm, teorie konfliktu, interakcjonizm symboliczny, etnometodologię, teorię działań społecznych, teorię ról, teorię zmiany i rozwoju społecznego oraz inne. Jak widać, kryteria wyodrębniania poszczególnych ujęć teoretycznych są dosyć zróżnicowane. Wewnętrznie zróżnicowana jest także sama socjologia. Wielość stanowisk teoretycznych skłania niektórych autorów do powątpiewania w istnienie jednolitej perspektywy socjologicznej (zamiast o socjologii należałoby raczej mówić o socjologiach). Z tego względu wyodrębnianie w ramach innych dyscyplin tzw. perspektywy socjologicznej czy wyjaśniania socjologicznego wiąże się często z nadmiernym uproszczeniem i nie uwzględnia pluralizmu teoretycznego występującego w socjologii. Warto podkreślić, że w ujęciach tych socjologia występuje najczęściej w wersji zdroworozsądkowej – jej założenia ukazali i poddali krytyce William I.Thomas i Florian Znaniecki. \”Socjologiczny punkt widzenia\” utożsamiany jest często z enwironmentalizmem oraz determinizmem jednoczynnikowym. \”Społeczeństwo\” – ujmowane jako pewna całość, bez uwzględniania jego zróżnicowania – traktowane jest jako jedyny, bądź zasadniczy czynnik wpływający na przebieg badanego zjawiska. Stanowisko takie – określane na dodatek jako \”socjologiczne\” – ma niewiele wspólnego z samą socjologią, zwłaszcza ze współczesnymi kierunkami w jej obrębie.

socjologia ekonomiczna – (socjologia życia gospodarczego), jedna z subdyscyplin socjologii, badająca wzajemne zależności i oddziaływania występujące miedzy zjawiskami ekonomicznymi (gospodarczymi) a społecznymi. Jak się podkreśla, zjawiska ekonomiczno-gospodarcze w znacznym stopniu wpływają na przebieg wielu procesów społecznych. W skrajnej postaci stanowisko to przyjmuje formę determinizmu lub redukcjonizmu ekonomicznego, w którym wszystkie zjawiska i procesy społeczne zależne są \”w ostatniej instancji\” od ekonomii i gospodarki. Do tego nurtu zaliczana jest często teoria marksistowska.

Dosyć często wskazuje się jednak na odwrotny kierunek oddziaływań. Czynniki społeczne, warunkując przebieg działań podejmowanych przez jednostkę lub grupę, wpływają tym samym w istotny sposób na kształt procesów ekonomicznych. Postawy, wzory zachowań, normy i wartości kulturowe, kształtując podmiotowe działania, wywierają zarazem realny wpływ na zachodzące procesy ekonomiczne. Szeroko znana jest teza Maxa Webera, ukazująca wpływ etyki protestanckiej na rozwój gospodarki kapitalistycznej. Stanowisko to, pomimo że do dzisiaj wzbudza liczne kontrowersje, stanowić może ilustrację oddziaływania zjawisk społecznych na ekonomiczne. Innym przykładem jest mechanizm samospełniających się proroctw (przepowiedni). Czynniki subiektywne, traktowane niejednokrotnie jako \”mało ważne\”, mogą przesądzać o powodzeniu skomplikowanych przedsięwzięć ekonomicznych, takich jak np. reforma gospodarki czy transformacja systemowa.

Z tego m.in. względu w obrębie socjologii ekonomicznej podejmuje się badania dotyczące społecznych postaw wobec zróżnicowania ekonomicznego. Próbuje się np. ustalić, do jakiego stopnia istniejące różnice są tolerowane, a kiedy i przez jakie środowiska traktowane są one już jako przejaw niesprawiedliosci. Zróżnicowanie ekonomiczne stanowi jeden z podstawowych elementów podziałów klasowych. Jednakże kryteria wyłącznie ekonomiczne nie pozwalają na wyodrębnienie klas społecznych. Należy uwzględniać również czynniki o charakterze społecznym, kulturowym i świadomościowym. Ten sposób podejścia widoczny jest wyraźnie u czołowych przedstawicieli tego nurtu – Karola Marksa, Maxa Webera, Stanisława Ossowskiwgo i in.

W obrębie socjologii ekonomicznej zmierza się także do ukazania społecznych następstw zachodzących procesów ekonomicznych. Georg Simmel, charakteryzując mentalność mieszkańców wielkich miast, podkreśla społeczne następstwa gospodarki pieniężnej, prowadzącej do rzeczowości w traktowaniu ludzi i przedmiotów, sprowadzaniu różnic jakościowych do ilościowych, \”niwelacji\” wartości (pieniądz staje się wspólnym mianownikiem wszystkich wartości) Często podkreśla się, że pieniądz pełni nie tylko funkcje utylitarna, lecz także symboliczną. Traktowany jest on nierzadko jako wskaźnik osiągnięć. Przybiera to – jak wskazywał T. Veblen – formę tzw. ostentacyjnej konsumpcji, czyli konsumpcji na pokaz.

socjologia rozumiejąca – orientacja teoretyczno-metodologiczna zapoczątkowana przez Maxa Webera. W ujęciu tym podkreśla się, że zasadnicza cecha wyjaśniania zjawisk społecznych (a zwłaszcza działań) jest tzw. rozumienie (verstehen). Oznacza ono próbę poznania motywów, celów, dążeń, postaw i wartości, którymi kieruje się działający podmiot (aktor). Tylko w ten sposób badacz może zrozumieć w pełni czyjeś działania. Rozumienie jest jedną z osobliwości nauk społecznych. Niekiedy podkreśla się, że typem rozumienia działań społecznych jest empatia. Rozumienie nie jest jednak tożsame z empatią, ani nie jest przez nią warunkowane. Z uwagi na specyfikę zjawisk społecznych, która nie występuje w obszarze nauk przyrodniczych, przeciwstawia się niekiedy \”wyjaśnianie\” i \”rozumienie\”. W gruncie rzeczy jednak rozumienie jest pewnym rodzajem wyjaśniania. Orientację tę zalicza się do humanistycznego, a zarazem antynaturalistycznego, nurtu w socjologii (wyjątkiem jest stanowisko teoretyczne F. Znanieciego).

wyuczona bezradność – ograniczona zdolność lub brak zdolności odpowiedniego reagowania w nowych sytuacjach, w zmieniających się warunkach, jedna z negatywnych konsekwencji zjawiska biurokracji i procesu biurokratyzacji. Termin \”wyuczona bezradność\” (trained incapacity) został wprowadzony przez Thorsteina Veblena. Ludzie zatrudnieni w organizacji biurokratycznej, w ramach niekiedy bardzo ścisłego zaawansowanego i wciąż postępującego podziału czynności, uczą się \”rozwiązywać problemy\” prawie wyłącznie na podstawie tych samych przepisów i regulaminów, które stosują w sposób mechaniczny, bezwzględny i pozbawiony wyobraźni w bardzo nieraz odmiennych, wymagających indywidualnego potraktowania sprawach. Powoduje to, po pierwsze spadek efektywności całej organizacji biurokratycznej, szczególnie w czasach szybszych przemian społecznych. Postępująca specjalizacja jest i przyczyną, i wynikiem rozpowszechniania się postaw asekuranckich, ucieczki od odpowiedzialności, co może w rezultacie przyczynić się do coraz większego braku kontaktu między organizacją biurokratyczną a rzeczywistością – organizacja zamiast realizować cele zewnętrzne, do których została powołana, coraz bardziej ześrodkowuje działania na samej sobie. Po drugie, pracownicy wyuczeni tego sposobu działania mają poważne trudności w przystosowaniu się do jakiegokolwiek innego miejsca pracy w przypadku konieczności zmiany zatrudnienia.

Nauki Humanistyczne Społeczne

Ściąga z socjologii
prof. Januszek, PWSZ, Konin

SOCJOLOGIA JAKO NAUKATermin „socjologia” po raz pierwszy użył August Comte w 4 tomie „Kursu filozofii pozytywnej” wydanym we Francji w 1837 r. Użył tego pojęcia dla określenia nauki o człowieku jako gatunku społecznym, a nie tylko biologicznym, nawiązując w ten sposób do zrodzonego już w starożytności nurtu myślowego traktującego człowieka jako istotę społeczną (Arystoteles).Etymologicznie rzecz biorąc pojęcie „socjologia” składa się z 2 słów: ocios-społeczeństwo i logos-nauka, czyli w dosłownym tłumaczeniu to tyle, co nauka o społeczeństwie. Współcześnie jednak na takim określeniu socjologii nie można poprzestać, ponieważ społeczeństwem zajmuje się nie jedna nauka, a wiele nauk zwanych naukami społecznymi lub naukami humanistycznymi (historia, prawo, ekonomia, psychologia, socjologia, kulturoznawstwo i inne). Wszystkie te nauki zajmują się badaniem człowieka w węższych lub szerszych zbiorowościach.Tak jak historia zajmuje się badaniem tego, co było wśród ludzi, prawo określa to, co być powinno między ludźmi, ekonomia zajmuje się racjonalnym gospodarowaniem, tak socjologia bada współżycie społeczne, funkcjonowanie węższych i szerszych zbiorowości ludzkich, bada człowieka wśród ludzi.Socjologia jest to nauka zajmująca się badaniem współżycia społecznego, jego materialnych i niematerialnych wytworów, czynników powodujących ich powstawanie, rozwój i zanika, badaniem osobników ludzkich, ale tylko o tyle, o ile są przez to współżycie są zdeterminowani (uwarunkowani).W ramach socjologii powstały 2 nurty: nurt kontraktualistyczny i nurt realistyczny.Kontraktualiści (Demokryt, J.J.Roussou) twierdzą, że współżycie społeczne jest wyrazem swoistej umowy społecznej.Realiści twierdzą, że współżycie społeczne jest faktem genetycznie pierwotnym, tzn. człowiek żył zawsze w szerszych lub węższych zbiorowościach ludzkich, w pojedynkę żyć bowiem nie można. Przemawiają za tym następujące fakty:*względy natury biologicznej, tzn. człowiek rodzi się niezdolny do samodzielnego życia*język*wszystkie cechy charakteryzujące człowieka, jednostkę ludzką są uwarunkowane kulturowoWytworem materialnym i niematerialnym współżycia ludzi jest kultura.Z powyższego wynika, że przedmiot i zakres badań socjologii jest bardzo szeroki. Jest tak bogaty, jak bogate jest życie ludzi. W związku z tym w ramach socjologii ogólnej wyodrębniły się różne zakresy badawcze, które z czasem usamodzielniły się w odrębne dyscypliny socjologiczne, i tak powstały np. socjologia wsi, socjologia miasta, pracy, kultury, medycyny itp.PODSTAWOWE POJĘCIA SOCJOLOGICZNEWspółżycie społeczne oznacza, że każdy człowiek jest członkiem określonej zbiorowości społecznej. Pojęcie zbiorowości społecznej jest zatem najogólniejszym określeniem używanym w socjologii. Co prawda niektórzy socjologowie jako terminu ogólniejszego dla oznaczenia różnych trwałych form życia zbiorowego używają pojęcia społeczeństwo. Jednakże termin ten ma inne historyczne ustalenia i znaczenia, i posługiwanie się nim wywołuje czasami różnego rodzaju nieporozumienia. Pojęcie zbiorowość społeczna jest zatem określeniem bardziej neutralnie obejmującym różnorodne zbiory ludzi.Wśród zbiorowości społecznych możemy wyróżnić takie ich rodzaje jak: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność, klasa, warstwa społeczna itd.Zadaniem socjologii jest zatem dokonanie klasyfikacji tych różnych rodzajów zbiorowości, opisanie ich trwałych cech, struktur i procesów w nich zachodzących, bowiem chociaż zbiorowości społeczne są tworami historycznymi, tzn. powstają w określonym czasie na skutek warunków charakterystycznych dla tego okresu i noszą cechy charakterystyczne dla okresów dziejowych, w których powstały, to jednak niektóre cechy ich struktur i procesów w nich zachodzących są trwałe i powtarzalne. Analizując zatem zbiorowości społeczne należy wskazać na ich typy i struktury, czyli obiektywne strony ich istnienia i rozwoju oraz wzajemne podporządkowanie. Jednocześnie należy wskazać na rozróżnienie zbiorowości społecznych od prostych zbiorów ludzkich.Zbiór społeczny to zbiór ludzi wyodrębniony w praktyce współżycia społecznego, czyli jest to zbiór obejmujący ogół ludzi posiadających jakąś wspólną cechę wyodrębnioną przez obserwatora zewnętrznego bez względu na to, czy ludzie ją sobie uświadamiają czy nie. Zbiór społeczny różni się od zbioru logicznego tym, że jest wydzielony nie na podstawie dowolnej cechy przyjętej przez badacza, lecz na podstawie cechy wydzielonej w nich na podstawie kryteriów wydzielonych przez członków zbioru. Podstawowe rodzaje zbiorów społecznych to zbiorowisko społeczne, społeczna kategoria członkostwa i indywidualne typy psychologiczno-społeczne.Zbiorowość społeczna to zbiór ludzi przebywających mniej lub więcej stale w pewnych określonych ramach przestrzennych takim skupieniu, że praktycznie możliwa jest styczność bezpośrednia członków tego zbioru ze sobą.Kategoria społeczna członkostwa to zbiór ludzi w rozumieniu dystrybutywnym wydzielonych w praktyce życia społecznego w obrębie danego zbioru ze względu na określone cechy, takie jak: płeć, wiek, miejsce pracy, stan cywilny, stan rodzinny, wykształcenie, zawód itd. Kategoria społeczna członkostwa ściśle wiąże się rolą i pozycją społeczną.Rola społeczna oznacza zespół działań, funkcji, które członek zbioru może wykonywać, inaczej mówiąc określa ogół obowiązków, które dany człowiek realizuje.Pozycja społeczna natomiast to ogół uprawnień, jakie z tytułu roli i pełnionej funkcji dana jednostka posiada.Zbiorowością społeczną nazywamy taki zbiór ludzi, między członkami którego występują jakieś powiązania ze względu na przynależność do nich. Podstawowe typy zbiorowości społecznych to: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność.Grupą społeczną jest wszelki taki zbiór ludzi, który obejmuje co najmniej 3 osoby wykazujące w swoim współżyciu organizację społeczną.Organizacja społeczna ujawnia się w następujących momentach:*w zróżnicowaniu działań, czyli w podziale pracy*w dopełnianiu się tych zróżnicowanych działań*w powtarzalności zróżnicowanych działań*interpersonalności działań*systemie sankcji w postaci nagród i karOrganizacja zbioru ludzi ujawnia się:*w normach społecznych określających każdemu jej członkowi co mu wolno, a czego nie przejawiać w swoich zachowaniach*zachowaniach sankcjach społecznych Normy organizacyjne określają zarówno to, co powinno zachodzić w działaniach członków danej grupy, jak i to, co nie powinno zachodzić. Stanowią one pewne wzory postępowania dla członków grupy. Rozróżniamy wzory idealnie pozytywne wyrażające ideał członka grupy i wzory idealnie negatywne określające czego nie należy przejawiać członkom grupy w zachowaniach, wzory przeciętne wyrażające minimum właściwości, które członek grupy powinien przejawiać. Od wzorów społecznych należy odróżniać stereotypy społeczne.Stereotypy społeczne są to względnie ustalone schematy przedstawiania sobie osób, rzeczy, sytuacji czy grup społecznych, zawierające pewne wartościowanie, ale niemające charakteru normatywnego.Wszystkie wyżej wymienione elementy charakteryzujące szersze i węższe zbiorowości społeczne składają się na środowisko społeczne człowieka.Środowisko społeczne jest to ogół jednostek zbiorów i zbiorowości społecznych, materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi człowiek wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe lub przelotne, uregulowane i wyznaczone grupowo lub nieregulowane, ale oparte na stycznościach pośrednich i bezpośrednich z innymi ludźmi i grupami społecznymi.ROZWÓJ SOCJOLOGII-TWÓRCY I ICH TEORIEZa twórcę socjologii uważa się francuskiego filozofa Augusta Comte’a, który chciał wykorzystać stworzoną przez siebie naukę do naprawy schorzeń społecznych. Comte koncentrował się na 2 aspektach współżycia społecznego:*na porządku społecznym*na stabilizacji społecznejSformułował 2 zakresy badawcze socjologii:*statyka społeczna badająca jakie społeczeństwo jest, jak je opisywać*dynamika społeczna badająca jak się społeczeństwo zmienia, dlaczego się zmienia.Comte uważał, że głównym czynnikiem sprzyjającym stabilizacji jest wspólnota przekonań wszystkich członków społeczeństwa. Zmianę społeczną widział jako proces ewolucyjny, dzięki któremu społeczeństwo osiąga coraz wyższe stadia rozwojowe.Dzieło Comte’a zostało rozwinięte przez angielskiego socjologa Herberta Spencer’a (1820-1903). Spencer usiłował wyjaśnić porządek i zmiany społeczne przez porównanie społeczeństwa do żywego organizmu. Wg niego socjologia odkrywa podstawowe struktury społeczne i bada, jak ich funkcjonowanie wpływa na funkcjonowanie danego społeczeństwa. Szczególnym zainteresowaniem Spencer’a cieszyło się pojęcie „przetrwania najlepiej przystosowanych”. Spencer tym pojęciem posługiwał się w badaniach nad zmianami społecznymi, dając wyraz darwinizmowi społecznemu, w myśl którego w społeczeństwie wolnym od jakiejkolwiek interwencji państwa, rządu nieprzystosowani muszą zniknąć.Karol Marks (1818-1883) był kolejnym twórcą socjologii. Badacz ten uważał, że podstawowe prawa dotyczące życia społecznego można odnaleźć w strukturze ekonomicznej społeczeństwa. Wg niego społeczeństwo dzieli się na 2 klasy:*tych, którzy są właścicielami środków produkcji*tych, którzy tych środków nie posiadająPodział ten, jego zdaniem, nieuchronnie prowadzi do konfliktu klasowego, do sprzeczności, które wywołują kryzysy ekonomiczne, a te z kolei dają początek nowym strukturom społecznym. Pogląd Marksa jest nazywany materializmem sprzecznym.Kolejnym badaczem jest Francuz Emil Durkheim. Pod wpływem badań Spencer’a i Comte’a interesowało go to, co scala społeczeństwo, co powoduje określony porządek społeczny. Jego podejście określa się mianem funkcjonalistycznego. Durkheim wskazuje znaczenie różnych elementów życia społecznego dla zachowania spójności społeczeństwa, np. rolę spoiwa stanowią przekonania, wartości itd. Podobieństwa tworzą społeczeństwo, łączenie to Durkheim nazwał solidarnością mechaniczną. Jednocześnie wskazywał, że wraz z rozwojem i różnicowaniem się społeczeństwa, gdzie zaczęli wykonywać wyspecjalizowane zadania i stali się sobie nawzajem niezbędni. Ten rodzaj związku między członkami społeczeństwa, polegający na wzajemnym wsparciu i współzależności Durkheim nazwał solidarnością organiczną.Kolejnym badaczem wskazującym na nowe obszary współżycia społecznego jest Max Weber (1864-1920). Jest to badacz, który ma duże zasługi w rozwoju wiedzy społecznej i metodologii socjologicznej. Główną dziedziną jego badań były działania społeczne. Szczególnie interesowały go wartości, przekonania, zamiary, postawy, które kierują zachowaniami ludzkimi. Żeby wyjaśnić czyjeś zachowanie, powinniśmy go zrozumieć. Weber postulował socjologię wolną od wartościowania. Domagał się wyeliminowania z procesu badawczego założeń wstępnych i wszelkich uprzedzeń. Był twórcą tzw. typów idealnych, czyli takiej konstrukcji pojęciowej dowolnego zjawiska, która wyrażała najistotniejsze jego elementy i z którą można by było porównywać rozmaite zjawiska życia społecznego.Kolejnym socjologii był Georg Simmel (1858-1918). Odrzucił on spencer’owską analogię społeczeństwa do organizmu biologicznego. Uważał on bowiem, że społeczeństwo stanowi skomplikowaną pajęczyną wielokrotnych wzajemnych relacji między jednostkami, które pozostają ze sobą w ciągłych interakcjach. Forma tych interakcji jest głównym przedmiotem zainteresowania Simmel’a. Jego socjologię określa się mianem formalnej. Odkrył on w swoich badaniach wspólne elementy w strukturach formalnych ludzi, sformułował typy społeczne, a szczególnie analizował zjawisko „obcego”, jego rolę we współżyciu społecznym. Wg Simmel’a „obcym” jest ten, kto tylko śladowo angażuje się w życie grupy społecznej, formalnie jest jej członkiem, ale nie w pełni akceptowanym i nie potrafi się zintegrować z grupą.WSPÓŁCZESNE TEORIE SOCJOLOGICZNEPod pojęciem teorii rozumiemy powiązany ze sobą zbiór pojęć i twierdzeń dotyczących wyjaśnienia zjawisk i procesów zachodzących w rzeczywistości. Teoria socjologiczna jest to powiązany zbiór pojęć i twierdzeń dotyczących wyjaśnienia zjawisk i procesów społecznych. Dobra teoria socjologiczna pozwala:*odpowiedzieć na pytanie dlaczego zjawiska i procesy przebiegają w taki właśnie, a nie inny sposób*na tej bazie sformułować prognozę, jak będzie w przyszłości *odpowiedzieć na pytanie co robić, aby było tak jak chcemyTeorie socjologiczne w swojej strukturze obejmują najogólniejsze idee na temat:*czym jest społeczeństwo –teorie naturalistyczne-wszystkie teorie, które twierdzą, że społeczeństwo to twór analogiczny do organizmu biologicznego –teorie antynaturalistyczne-wszystkie teorie, które społeczeństwo przeciwstawiają zjawiskom biologicznym, przyrodniczym; podkreślają fakt, żre społeczeństwo cechuje się kulturą, wartościami, symbolami, językiem, a więc tymi cechami, które w świecie przyrody nie występują*jak badać społeczeństwo –teorie, które formułują postulat indywidualizmu, fizykalizmu- społeczeństwo należy badać tak, jak każdy element świata przyrody –teorie antynaturalistyczne, humanistyczne- społeczeństwo należy badać metodami właściwymi humanistyceWśród teorii socjologicznych najbardziej znanych w współczesnej socjologii można wskazać na takie teorie, które zajmują się badaniem i wyjaśnianiem zjawisk społecznych w skali makrospołecznej i takie, które badają zjawiska w skali mikrospołecznej. Z tego względu wyróżniamy teorie:*makropoziomowe- teoria strukturalno-funkcjonalistyczna, teoria konfliktu spo%B

Socjologia

1. PRZYRODNICZE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Przyrodnicze uwarunkowania życia społecznego nazywane są też biologicznymi. Wywierają wpływ na życie człowieka. Człowiek to istota społeczna, ale podlega prawom przyrodniczym takim jak: walka o przetrwanie, opieka nad potomstwem, hierarchia i dominacja osobników, porozumiewanie się, zorganizowana współpraca.

Czynniki przyrodnicze:

1/ biologiczne – procesy fizjologiczne
2/ geograficzne – środowisko
3/ demograficzne – od liczby cech ludzkich skupionych w zbiorowości zależy wiele procesów społecznych (procesy demograficzne zmieniają substancje człowieka).

2. EKONOMICZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Istnieje zespól elementów ekonomicznych koniecznych do utrzymania człowieka i całej zbiorowości przy życiu. Zespół warunków ekonomicznych, to sposób użytkowania zasobów środowisk. Narzędzia i maszyny, którymi ludzie się posługują w toku wykonywania pracy produkcyjnej. Są to środki zaspokajania potrzeb, są to umiejętności i sprawności, jakie rozwijają wśród pracujących przy organizacji pracy.

– praca i jej finał – produkcja dóbr materialnych takich jak jedzenie, ubrania – stanowią stałą i niezbędną podstawę życia społecznego.

Produkcja dóbr materialnych zależy od sił wytwórczych człowieka i społeczeństwa, czyli od jakości narzędzi, od umiejętności i kwalifikacji ( stanu tych sił wytwórczych).

Ludzie produkując oddziałują nie tylko na przyrodę, ale i na siebie pośrednio i bezpośrednio, świadomie i nieświadomie. Produkcja prowadzi do podziału pracy, wytworzonych dóbr, do organizacji pacy. W ten sposób tworzą się stosunki produkcji miedzy ludźmi.

Stosunki produkcji są złożoną siecią związków i zależności to przez nie powstaje złożona struktura ekonomicznych zależności między ludźmi, nad którą budują się inne układy stosunków i wzajemnych oddziaływań.

3. KULTUROWE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Kultura to ogól wytworów działalności ludzkiej. Materialnych i niematerialnych wartości, uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach i przekazywanych następnym zbiorowością ( kolejnym pokoleniom).
Kultura materialna – zwana kulturą bytu lub cywilizacji – to wszystkie wytwory społeczne służące zaspokojeniu naturalnych i bytowych potrzeb społeczeństwa. Obejmuje ona narzędzia pracy, przedmioty codziennego użytku, mieszkanie środki komunikacji i transportu.

Kultura niematerialna – zwana kulturą duchową, to wiedza, nauka, religia, idee, wartości i normy obyczajowe. Kultura niematerialna obejmuje wiedzę, przekonania wartości, normy, zwyczaje, obyczaje, znaki i symbole.

Kultura dała ludziom lepszy i szybszy sposób przystosowania się do zmian fizycznych, topologicznych i klimatycznych.

4. PRZEDMIOT I ZADANIA SOCJOLOGII

Termin socjologia dosłownie oznacza naukę o społeczeństwie. Został on wprowadzony do języka naukowego przez francuskiego filozofa Augusta Comte’a.

Przedmiotem socjologii są:

– przyczyny charakter, następstwa relacji międzyludzkich oraz mniej lub bardziej trwałych form, w jakich te relacje występują
– dynamika i procesy rozwoju
– siły skupiające i rozbijające zbiorowości
– zachowania, działania i losy ludzi, które zależą od ich powiązań z innymi ludźmi
– zmiany i przekształcenia zachodzące, w zbiorowościach.

Socjologia to nauka o społeczeństwie, zajmująca się faktami, zdarzeniami istotnymi dla człowieka, bada mechanizmy ludzkich zachowań. Socjologia bada trzy zasadnicze dziedziny: fakty istotne dla życia społeczeństwa, znamienne sytuacje, zdarzenia grupy.

Socjologia opisuje i wyjaśnia społeczne uwarunkowania i skutki społecznej działalności ludzi oraz skutki społeczne miedzy zbiorowościami i grupami społecznymi, oraz wewnątrz nich – konflikty, walkę, współpracę, współdziałanie.

Socjologia stawia sobie cele podstawowe i spełnia zasadnicze funkcje:

1/ funkcje poznawczą – budowanie wiedzy na temat świata społecznego, dzięki której łatwiej jest zrozumieć zjawiska i procesy zachodzące w społeczeństwie
2/ funkcje diagnostyczną – dostarcza wiedzy na temat stanu społeczeństwa, charakteryzuje zjawiska, stawia diagnozę w odniesieniu do jakiegoś fragmentu życia społecznego
3/ funkcja prognostyczna – może przewidzieć, co nastąpi w najbliższej przyszłości, lecz nie ocenia wydarzeń a tylko stwierdza fakt.
4/ funkcja socjotechniczna – udzielanie prostych porad
5/ funkcja demaskatorska – demaskuje i ujawnia rzeczywiste stany rzeczy, procesów, na które się zgadzamy.

5. POWSTANIE I ROZWÓJ SOCJOLOGII JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ

Początki socjologii jako nauki sięgają przełomu XVIII i XIX wieku, gdy nastąpiły radykalne zmiany społeczne wywołane upadkiem feudalnej struktury społecznej i zastąpieniem jej kapitalistycznymi formami życia społecznego. Nastąpił rozwój klasy robotniczej, dało się zauważyć olbrzymie nierówności społeczne mające źródło w warunkach społeczno – polityczno –kulturalnych i materialnych.

Nazwę socjologia wprowadził po raz pierwszy August Conte w 1837 r. Conte uważany za ojca socjologii określił ją jako „królową nauk”. Chciał niezawodnego sposobu zdobywania i klasyfikacji wiedzy. Traktował też socjologię jako program naprawy społeczeństwa.
Kolejnym twórcą socjologii był Emil Durkheim, który zapoczątkował jej specjalizację. Po raz pierwszy twierdził, że przedmiotem nauki nie jest społeczeństwo, lecz fakty społeczne ( jak religia, język, prawo, moda, wzorce zachowania). Rozwinął teorię więzi społecznej.

Mianem twórców polskiej socjologii określa się: Józefa Supińskiego, Władysława Piłata, Ludwika Krzywickiego, Edwarda Abramowskiego, Józefa Chałasińskiego, Floriana Znanieckiego, Leszka Gumplowicza, współcześnie: Jana Szczepańskiego ( twórcę metody biograficznej w socjologii), Antoninę Kłoskowską i Zygmunta Baumanna.

DWA PODSTAWOWE ETAPY MYSLI SOCJOLOGICZNEJ:

1/ przednaukowy – początki, formowanie się podstaw socjologii Az do uzyskania statusu dziedziny naukowej
2/ naukowy, rozpoczęty formalnymi narodzinami socjologii, obejmuje jej rozwój cechujący się postępującą instytucjonalizacją i specjalizacją oraz kumulowaniem wiedzy teoretyczno – metodologicznej.

6. NIEKTÓRE TEORIE CZŁOWIEKA

1/ Naturalizm- Człowiek i społeczeństwo są częścią przyrody i podlegają jej prawom, dlatego uważa się, ze człowieka należy badać tak jak bada się przyrodę
2/ antynaturalizm

Uważa się, że człowiek różni się od zwierzęcia, a istota życia społecznego jest zasadniczo różna od zjawisk zachodzących w przyrodzie. Człowiek stworzył przyrodę, kulturę i naukę i ona decyduje o jego człowieczeństwie.

Inne orientacje teoretyczne to:

3/ pozytywizm
Badanie tego, co jest obserwowalne, daje się zobiektywizować, pozwala wyjść poza subiektywny obraz rzeczywistości. Przetwarzanie informacji statystycznie w ramach modeli statystycznych
4/ antypozytywizm
Prezentuje stanowisko humanistyczne, sugeruje badanie empiryczne lub zrozumienia albo introspekcji. Zwolennicy tego poglądu uważają, ze, aby zrozumieć świat społ. Nie wystarczy poznać tego, co jest obserwowalne, ale należy sięgnąć głębiej do wewnętrznych stanów jednostki. W praktyce badawczej jest to opis zjawisk społecznych poprzez charakterystykę jednostki.

Z teoretycznych orientacji wyróżniamy 6 podstawowych, które we współczesnej socjologii istnieją:

1/ FUNKCJONALIZM

Twórca B. Malinowski ( współcześni to: Tlcott, Parsons, Robert Merton). Zakładają oni, że społeczeństwo tworzy wspólna całość, a każda część pełni istotną funkcje. Jest to wzajemnie powiązany podsystem, a naturalnym stanem jest stan ładu i porządku. Natomiast wszelkie naruszające ten stan zjawiska są zagrożeniem dla funkcjonowania systemu. W ramach systemu funkcjonują odpowiednie podsystemy. Maja one na celu eliminowanie negatywnych zjawisk, albo łagodzenie skutków.

2/ TEORIE KONFLIKTU

Stanem naturalnym jest konflikt, a społeczeństwo nie tworzy spójnej całości, ale tworzy grupy o różnych sprzecznych czasem interesach. Grupy silniejsze potrafią przeforsować działania korzystne dla siebie i podporządkować grupy słabsze. Trwa ciągła walka, ale jednocześnie nie ma ona podłoża głównego zagrożenia, natomiast jest elementem rozwoju społecznego i motorem napędowym. Przedstawicielami teorii konfliktu są: K. Marks i Max Weber.

3/ TEORIE WYMIANY SPOŁECZNEJ

Różnią się od powyższych teorii. Postrzegają społeczeństwo jako zbiór jednostek. Uwzględniają perspektywizm indywidualistyczny. Społeczeństwo jest widziane jako sieć wzajemnych powiązań, międzyludzkich interakcji. Każda ze stron dąży do osiągnięcia celu jak najniższym kosztem.

4/ SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM

Ma ona podejście indywidualistyczne. Różni się tym, ze jednostka jest aktywna i świadoma działań i sytuacji. Nie jest biernym podmiotem. Dzięki temu jest w stanie zrozumieć innych ludzi, zinterpretować ich zachowanie i zareagować w odpowiedni sposób.

5/ TEORIA DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO

Człowiek jest podmiotem racjonalnym tzn. podejmuje takie działania, które zgodnie z jego wiedzą prowadzą do preferowania określonych celów. Przedstawicielem jest Florian Znaniecki.

6/ TEORIA FENOMENOLOGICZNA I ETNOMETODOLOGICZNA

W tych teoriach twierdzi się ze istnieją jedynie stany świadomości jednostek, a zadaniem socjologii jest poznanie jak to się dzieje, ze jednostki upodabniają się do siebie – działając wg wspólnych wzorów.

7/ OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA I JEJ ELEMENTY SKŁADOWE

Osobowość społeczna – to wynik procesu socjalizacji, to zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka była wychowana i w których uczestniczy.

Elementy osobowości społecznej:

1/ elementy biogenne – to genetyka np. wzrost
2/ elementy psychogenne – jest to psychologiczne wyposażenie tj. inteligencja, pamięć, wola, wyobraźnia, temperament, spostrzegawczość
3/ elementy socjogenne – struktura norm wartości ( wyobrażenie o własnej osobie wytworzone zazwyczaj na podstawie innych ludzi), struktura pełnionych ról ( nasze wyobrażenia, co inni o nas sądzą), struktura jaźni ( subiektywna – jednostka sama dla siebie może być obiektem); odzwierciedlona – jak jednostka jest postrzegana przez innych ludzi)

8/ CHARAKTERYSTYKA TYPÓW OSOBOWOŚCI

Mamy do czynienia z 3 typami osobowości:

1/ osobowość przeciętna w sensie statystycznym
2/ osobowość przystosowana do warunków życia społecznego i zachowująca się zgodnie z kryteriami i wzorcami postępowania danej zbiorowości społecznej
3/ osobowość skoordynowana wewnętrznie i funkcjonująca sprawnie -miarą jej sprawności jest harmonijne przystosowanie się do warunków środowiska.
Możemy też podzielić osobowości następująco:
Twórcy – wnoszą idee, pomysły wynalazki, rozwiązania organizacyjne
Przeciętni – solidnie pracujący, nie modernizują niczego, robią swoje, bardzo dobrze,
Aktywni niepraktycznie – wandale, złodzieje,
Jednostki zdane na innych – starcy, inwalidzi, dzieci
Typy osobowości wg Hipokratesa
Sangwinik – żywe i zmienne usposobienie
Melancholik – mało uczuciowy i aktywny
Choleryk – pobudliwy, ale mało wytrwały w działaniu
Flegmatyk – mało pobudliwy, wytrwały i konsekwentny w działaniu
Typy osobowości wg Kretschmera ( związek budowy ciała z osobowością)
Pyknik – mały o okrągłych kształtach – łagodne usposobienie
Astenik – wysoki, wystające kości – mało życzliwy
Atletyk – dobrze zbudowany – zrównoważony psychicznie
Dysplastyk – nie kształtny, liczne anomalie w budowie wpływają na jego usposobienie
Typy osobowości wg Znanieckiego
Ludzie dobrze wychowani – kształtowani przez wychowawców z ideałami
Ludzie pracy – kształtowani przez warsztat pracy
Ludzie zabawy – kształtowani przez zabawę i grupę rówieśniczą
Ludzie zboczeńcy – kształtowani przez różne środowiska wychowawcze ( dewianci, margines społeczny, nonkonformiści)
Ludzie dobrzy i mądrzy – tworzący nowe systemy kulturowe

9/ KSZTAŁTOWANIE SIĘ OSOBOWOŚCI I JEJ ELEMENTY SKŁADOWE

Osobowość wg Jana Szczepańskiego, to zespól trwałych cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływów kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy. Nie ma precyzyjnej ostrej definicji osobowości, jest jednak określonym zespołem cech właściwych ludziom, struktura oparta na wzajemnych zależnościach cech od siebie i hierarchii.

Składa się z następujących elementów:

– elementy społeczne – kulturowy ideał osobowości ( nasze wychowanie, zachowanie, moralność), rola społeczna ( względnie stały i spójny system zachowań będący reakcjami na zachowania innych ludzi).
– elementy psychiczne – jaźń subiektywna ( wyobrażenia o sobie) i odzwierciedlona, ( co inni myślą o nas)
– elementy biologiczne – związane z natura człowieka ( instynkty wrodzone i społeczne)

10/ MIKRO I MAKROSPOŁECZNE UWARUNKOWANIA OSOBOWOŚCI

Formowanie się osobowości odbywa się w grupach pierwotnych: rodzinie, grupie rówieśniczej, społeczności lokalnej. – Mikrospołeczność
Rodzina wywiera wpływ na jednostkę od momentu narodzin przez cały okres dzieciństwa, jest podstawową grupą, zaspokaja potrzeby materialne, psychiczne i społeczne, zapewnia poczucie bezpieczeństwa.
Grupa rówieśnicza – zabawowa kształtuje poczucie równości i sprawiedliwości, dziecko uczestniczy w nich na zasadzie partnerskiego współdziałania i współzawodnictwa.
Sąsiedzkie społeczności lokalne – zaliczane do grup pierwotnych narzucają określony system wzorów wartości i norm, w warunkach względnej izolacji społeczności lokalnych wszystkie potrzeby jednostki były zaspokajane w ramach tej społeczności.
Makrospołeczność – Instytucje zawodowo – wychowawcze – pełnią funkcje socjalizacyjne w społeczeństwach uprzemysłowionych – żłobki, przedszkola, szkoły, uczelnie. A także kino, teatr, domy kultury
Wzrasta uzależnienie osobowości jednostki od ról odgrywanych przez nią w ramach organizacji formalnych.

11/ ZJAWISKA I PZEJAWY ZACHOWAŃ SPOŁECZNYCH

Szekspir napisał kiedyś „cały świat jest sceną a wszyscy ludzie aktorami, każdy ma swoje wejście i wyjście w przeznaczonym dla siebie czasie gra wiele ról”.

Zachowania społeczne to interakcje – każdy z nas staje się człowiekiem dzięki interakcjom z innymi ludźmi. Poprzez interakcje zdobywamy osobowość, uczymy się funkcjonować w społeczeństwie i kierować własnym życiem. Interakcje przebiegają w ramach struktur społecznych, w których duże znaczenie mają grane przez ludzi role. Zycie społeczne wymaga od nas gry a podczas tej gry wchodzenia w interakcje z innymi ludźmi.

Zachodzące w procesie socjalizacji oddziaływania grup reprezentujących określone podkultury mogą sprzyjać wytworzeniu się u jej członków działania aspołecznego – szkodliwego i sprzecznego z obowiązującymi w danej kulturze normami i zasadami postępowania.

Źródła działania aspołecznego

– wpływ podkultury,
– indywidualne właściwości psychofizyczne jednostki,
– zaburzenia procesów emocjonalnych,
– cechy osobowości,
– zdeformowany obraz własnej osoby
– zbyt silna potrzeba uznania społecznego

Przykładem działania aspołecznego jest agresywne zachowanie się dziecka w stosunku do rówieśników.

Można wyróżnić następujące rodzaje postaw aspołecznych

– izolacja – unikanie kontaktów społecznych z otoczeniem, brak współdziałania przy realizacji zadań grupowych
– egocentryzm – nadmierna koncentracja uwagi na własnej osobie, domaganie się dla siebie świadczeń przy równoczesnym braku na rzecz innych – dziecko chce być stale chwalone, nagradzane, wyróżniane
– wrogość – nieżyczliwe nastawienie wobec ludzi, podejmowanie szkodliwych dla nich działań, przeszkadzanie, utrudnianie, wydawanie szkodliwych opinii.
– egoizm – działanie do zaspokojenia swoich potrzeb i realizacji osobistych celów kosztem innych, lekceważenie i łamanie zasad praworządności, samowola
– sadyzm – sprawianie przykrości, zadawanie bólu jako źródło doznawanej przyjemności, chęć bezwzględnego panowania nad innym człowiekiem, poniżanie

Niektóre z postaw aspołecznych mogą być w pewnych okolicznościach społecznie neutralne: ani pożyteczne, ani szkodliwe.

Przejawianie postaw aspołecznych jest szkodliwe, dlatego konieczne jest oddziaływanie resocjalizujące, zmierzające do eliminowania postaw aspołecznych i wytworzenia u takiej jednostki zdolności do działania prospołecznego.

Do prawidłowego funkcjonowania najważniejsze są normy społeczne, poglądy, własne idee, system wartości własne zachowania i inni ludzie.

Brak kontaktu prowadzi do różnego rodzaju stanów alienacji:

– anomia – przekonanie, że normy społeczne nie pełnią funkcji regulacyjnych, nie są prawami życia społecznego (wg Merona – anomia – to załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej występujące, gdy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami a możliwością działania zgodną z nimi.
– bezsens i sens życia – poznawcze i emocjonalne oderwanie od wartości prowadzi do przeświadczenia o braku sensu życia
– bezradność- nasze zachowanie zależy od nas samych, lecz jest sterowane przez siły zewnętrzne np. los, fatum
– samowyobcowanie – rezygnacja z własnych idei i poglądów na rzecz idei innych, jest przeciwieństwem autonomii
– osamotnienie i izolacja – niska samoocena, poczucie pustki i niezrozumienia, niemożność nawiązania kontaktów z innymi, odczucie zagubienia

12/ POJĘCIE I KLASYFIKACJA GRUP SPOŁECZNYCH

Grupa społeczna to dwie lub więcej jednostek, między którymi istnieje określony stosunek społeczny. Wg Szczepańskiego grupą jest pewna ilość osób, najmniej 3, powiązanych systemami stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasada odrębności.

KLAYFIKACJA GRUP:

a/ Grupy pierwotne i wtórne
– pierwotne- pojawiły się w społeczeństwie jako pierwsze np. rodzina, grupa przyjaciół
– wtórne – pojawiły się w późniejszych fazach rozwoju społeczeństwa np. partia grupa studencka
b/ ze względu na rozmiar grupy
– małe – zlokalizowane w 1 miejscu obcujące ze sobą bezpośrednio np. rodzina
– duże – komunikowanie odbywa się ze sobą za pomocą pośredników np. naród
c/ ze względu na stopień trwałości więzi łączącej członków grupy
– krótkotrwałe – podróżni
– długotrwałe – grupy narodowe, zawodowe, klasa szkolna
d/ ze względu na charakter członkowstwa
– dobrowolne – grupa koleżeńska
– niedobrowolne – grupa rodzinna, narodowa, etniczna – niezależnie od swojej woli należy się do nich
d/ ze względu na stosunek do innych ludzi wynikający z przynależności do grupy
– wewnętrzna – np. zespół muzyczny – członek grupy się z nią identyfikuje
– zewnętrzna – grupa, do której przynależności jednostka nie akceptuje
e/ ze względu na znaczenie więzi grupowej
– grupy odniesienia – jednostka może nie należeć do danej grupy, ale identyfikuje się z nią i do której pragnie należeć
f/ ze względu na typ więzi łączącej członków grupy
– formalna – o przewadze więzi bezosobowych nad osobistymi np. partia polityczna
– nieformalna – członkowie utrzymują ze sobą stosunki nie z konieczności, ale z własnej ochoty przebywania wśród tych ludzi np. grupa rówieśnicza

13/ STRUKTURA I RODZJE GRUP SPOŁECZNYCH

Struktura grupy:

Funkcjonowanie grupy tworzy sieć wzajemnych oddziaływań, które determinują zachowania i działania jej członków. Charakter relacji i zależności zależą od funkcjonowania danej grupy. Udział poszczególnych osób w realizacji zadania jest różny. Każdy ma wyznaczone zadania cząstkowe, które musi realizować, a wszystkie z nich po zrealizowaniu tworzą wykonanie określonego zadania.

Struktura grupy to – układ wszystkich elementów, nie tylko członków i zasada ich wzajemnego podporządkowania.

Wyróżniamy – mikrostrukturę – rodzina

– mezostrukturę – społeczność lokalna, zakład pracy
– makrostrukturę –klasa społeczna

Podstawowymi elementami charakteryzującymi grupę są:

– liczebność grupy – jej członkowie, każda grupa składa się z określonej ilości osób, nie ma górnej granicy liczebności ( dolna granica z punktu widzenia psychologicznego to 2 osoby, z punktu widzenia socjologa to minimum 3 osoby w grupie)
– poczucie odrębności – identyfikacja z grupą – ludzie są świadomi przynależności, że tworzą pewną odrębną całość od innych – F. Znaniecki nazywa to: posiadaniem świadomości „My” i zasadą odrębności
– system własnych wartości, – co jest godne pożądania w danej grupie – grupa określa wzory moralne, zespół oczekiwań dotyczący zachowań cech osobowościowych kierowanych pod adresem jednostki wchodzącej w jej skład. Wzór moralny łączy się z zespołem wartości i norm.
– zadania grupy – grupa określa, jacy powinni być jej członkowie i stawia bardziej lub mniej konkretne wymagania np. dotyczące wyglądu zewnętrznego. Wymogi obejmują też, np. cechy fizyczne: wzrost, płeć, waga itp. (każdy stara się w większym lub mniejszym stopniu przestrzegać zasad)
– ośrodki skupienia – terytorium, lokal, odznaka, emblemat, sztandar, pieczęć

Funkcjonujemy równolegle w różnych grupach. Uczestniczymy w życiu różnych grup (członkowie rodziny, klubu społecznego, zakładu pracy). To kształtuje naszą tożsamość. Ludzie, z którymi jesteśmy w integracji odgrywają ogromna rolę w tworzeniu tego, jacy jesteśmy i jak postrzegamy otaczający nas świat.

Badania nad małymi grupami pokazują, jak ważna jest obecność innych osób. Dzięki grupie jesteśmy kimś określonym, utożsamiamy się z tą grupą ( jesteśmy w stanie odpowiedzieć na pytanie, kim jestem). Takie funkcjonowanie jest obarczone obowiązkiem np. odpowiedniego zachowania się. Jednostka musi spełniać określone zadania i wymogi, które są jej stawiane.

Każda zbiorowość ma określony wpływ na członka grupy, ale nie każda zbiorowość jest grupą.

14/ SPOŁECZNE ROLE I POZYCJA W GRUPIE

Rola społeczna – to jeden z elementów osobowości społecznej, jest to względnie stały i spójny wewnętrznie system zachowań przebiegających wg wzoru obowiązującego w danej grupie. System przepisów i oczekiwań dotyczący pożądanego zachowania jednostki w konkretnych sytuacjach, związanych z jej pozycją społeczną.

Jednostka może pełnić wiele ról społecznych, nie ma uniwersalnego modelu roli społecznej, są one impersonalne, gdyż mogą je wykonywać różne osoby, od których wymaga się tych samych zachowań np. rola syna, męża, ojca, pracownika, brata

Pozycja społeczna – miejsce w strukturze społecznej, wyznaczone przez układ norm i wartości, której towarzyszą społecznie formułowane oczekiwania, wymogi, przywileje.

Każdej pozycji jest przypisana rola, każda też pozostaje w ścisłym związku ze statusem społecznym jednostki

Rola i pozycja społeczna składają się na strukturę społeczną.

15/ POZYCJA SPOŁECZNA – PRZYWÓDCY I PODWŁADNI

Pozycja społeczna – to miejsce w strukturze społecznej, wyznaczone przez układ norm i wartości, której towarzyszą społecznie formułowane oczekiwania, wymogi, przywileje.

Każdej pozycji jest przypisana rola, każda też pozostaje w ścisłym związku ze statusem społecznym jednostki.

Przywódca – to jednostka wyróżniająca się szczególnym ugruntowanym instytucjonalnie autorytetem, zajmująca wysoką pozycję społeczną, może narzucać innym swój punkt widzenia, inicjuje interakcje w grupie, spełnia rolę głównego czynnika integrującego

Rodzaje przywództwa: – formalne – dyrektor szkoły

– nieformalne – gospodarz klasy
– nominalne – królowa
– pozycjonalne – starosta grupy

Podwładny – zajmuje niższą pozycję, nie ma wpływu na podejmowane decyzje, musi podporządkować się liderowi.

Wg Webera istnieją 3 idealne typy przywództwa:

– tradycyjne – pozycje przywódcy kształtuje tradycja – np. monarchia
– legalne – stosunki są regulowane szeregiem reguł prawnych
– charyzmatyczne – przywódca to człowiek obdarzony niezwykłymi zdolnościami oddziaływania na innych. Jego pozycja jest rezultatem wpływu na otoczenie, jest przede wszystkim mistrzem, nauczycielem, wodzem. Członkowie zajmują pozycję uczniów, wyznawców. Stosunek między przywódcą a grupą ma charakter psychologiczny, SA to oceny, wyobrażenia i oczekiwania członków grupy.

Są 4 sposoby podejmowania decyzji:

– sytuacja władzy –rozkaz, podwładni nie biorą udziału w podejmowaniu decyzji
-sytuacja kompromisu – rokowania dyplomatyczne, przyjęcie stanowiska względnie wspólnego dla wszystkich stron
– sytuacja głosowania – uzgodnienie różnicy stanowisk i przegłosowanie opcji
– sytuacja interakcji – decyzja powstaje w wyniku wypracowania wspólnego stanowiska

16/ GŁÓWNE FUNKCJE RODZINY

a/ funkcja prokreacyjna – polegająca na powiększaniu się rodziny i całego społeczeństwa
b/ funkcja produkcyjna ( materialno – ekonomiczna) – realizowana na rzecz rodziny umożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb jej członków, a na rzecz społeczeństwa dostarcza pracowników, siły twórcze i wytwórcze
c/ funkcja usługowo – opiekuńcza – służy zaspokajaniu potrzeb bytowych i usług codziennych ( wyżywienie, czystość mieszkania) członkom rodziny i zapewnieniu opieki tym członkom rodziny, które nie są w pełni samodzielne ze względu na wiek, chorobę, czy kalectwo
d/ funkcja socjalizacyjna – ma na celu przygotowanie członków rodziny do życia w społeczeństwie i pełnienia określonych ról: roli ojca, brata, męża, żony czy matki. Ma też na celu przekazywanie dorobku kulturowego, zwyczajów, obyczajów, obowiązujących wzorów zachowań i wartości moralnych
e/ funkcja psychohigieniczna – pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb emocjonalnych takich jak miłość, przynależność, poczucie bezpieczeństwa. Zapewnia też równowagę emocjonalną

17/ WAŻNIEJSZE CECHY RODZINY WSPÓŁCZESNEJ ORAZ JEJ ROLA SPOŁECZNA

Rodzina współczesna to najczęściej rodzina dwupokoleniowa, mała. Jest to rodzina partnerska, więzi rodzinne są bardzo luźne. Dzieci zazwyczaj szybko uniezależniają się od rodziców. Można też zaobserwować w niej zanik autorytetu ojcowskiego, a w niektórych rodzinach, ( co gorsze) walkę o autorytet (matka – ojciec). Rodzice na ogół pracują poza domem, następuje, więc zanik wspólnego gospodarstwa. Widoczna jest również zmiana pozycji dziecka – to wartość sama w sobie, w którą warto inwestować.

We współczesnych rodzinach dwupokoleniowych daje się również zauważyć wzrost wymagań, co do jakości życia rodzinnego.

W wielu rodzinach współczesnych naczelnym dobrem stała się jakość życia a nie trwałość rodziny. Można zaobserwować gwałtowny rozwój masowej kultury konsumpcyjnej, wygodnictwo, życie dla przyjemności, kult pieniądza, przywiązywanie dużej wagi do pracy oraz do własnej kariery.

Na takie przemiany w życiu rodzin współczesnych wpłynęły zmiany zachodzące w całym społeczeństwie takie jak: praca zawodowa kobiet, zmiany w kulturze materialnej związane z osiągnięciami techniki jak również ułatwienie dostępu do środków komunikowania się i podróżowania.

Coraz mniej czasu poświęca się członkom rodziny, a wzajemne stosunki pomiędzy nimi, więzi uczuciowe i emocjonalne słabną. Znacznie częściej zaobserwować można: wzrost konfliktów małżeńskich, ( co prowadzi do wzrostu ilości rozwodów), wzrost zatrudnienia kobiet (nie tylko z pobudek ekonomicznych, ale tez z dążności do ciekawszego życia i chęci samorealizacji), rozbieżność norm i wartości u poszczególnych członków rodziny, odrębność form aktywności i zainteresowań w rodzinie.

Coraz częściej widzimy rozwody, rodziny niepełne, czy konkubinaty.

Rola społeczna współczesnej rodziny to: wychowanie dzieci, kontynuowanie tradycji, włączanie w kulturę, przekazywanie dziedzictwa, socjalizacyjna

18/ STRUKTURA RODZINY I WEWNĄTRZRODZINNE STSUNKI SPOŁECZNE

Struktura rodziny to wg Adamskiego, stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowania małżeńsko – rodzinne.

Tyszka sądzi, że strukturę rodziny określa liczba i jakość członków rodziny, układ ich pozycji i ról społecznych, siła więzi, podział czynności oraz struktura władzy i autorytetu, a także rozkład miłości i względów.

Można wyróżnić różne typy rodziny:

a/ ze względu na liczbę partnerów
– monogamiczne
– poligamiczne
b/ ze względu na hierarchię prestiżu władzy
– patriarchalne
– matriarchalne
– egalitarne
c/ ze względu na dziedziczenie nazwiska i majątku
– matrylinearne – po żonie
– patrylinearne – po mężu
d/ ze względu na wielkość i stopień pokrewieństwa wchodzących w jej skład członków
– rodzina dwupokoleniowa – mała
– rodzina trójpokoleniowa – duża
– rodzina rozszerzona – występująca głownie na wsiach

Stosunki wewnątrzrodzinne:

– małżeństwo partnerskie, demokratyzacja stosunków wewnątrzrodzinnych
– stosunki pomiędzy rodzicami i dziećmi ( dziecko ma centralną pozycję w rodzinie, jest sensem i celem życia rodzicielskiego)
– stosunki między rodzeństwem

19/ POJĘCIE I ROLA PROCESÓW SOCJALIZACYJNYCH ROZWOJU JEDNOSTKI

Wśród czynników wpływających na kształtowanie jednostki wyróżnia się uwarunkowania:

Biogenne, psychogenne, socjogenne.
Socjalizacja jest składnikiem czynników, właśnie tych ostatnich. Jest to proces uspołeczniania, polegający na przekształcaniu przez instytucje społeczne jednostki biogennej w jednostkę społeczną, uczeniu jej norm, wartości, zasad uznawanych przez daną zbiorowość.

Socjalizacja wg socjologów to przede wszystkim:

– proces przekształcania biologicznego noworodka w aktywnego uczestnik życia społecznego
– proces uczenia się życia w społeczeństwie wśród innych
– wychowanie, czyli to wszystko, co wpływa na potencjalnego człowieka

Fazy socjalizacji:

– pierwotna – zasadniczy etap obejmujący dzieciństwo i wczesna młodość, w tym okresie jednostka przyswaja główne i podstawowe informacje oraz umiejętności potrzebne do sprawnego społecznego funkcjonowania. Towarzyszą jej silne związki uczuciowo – emocjonalne
– wtórna – nigdy niekończący się etap socjalizacji, obejmujący wiek młody i dojrzałość (życie dorosłe), wiąże się z poznawaniem złożoności świata społecznego, niezbędny w procesie zmiany ról społecznych, jedną z jej odmian jest socjalizacja antycypacyjna, – czyli proces uwewnętrzniania postaw, norm, wartości i wzorów zachowań funkcjonujących w kulturze – jest to faza mało intensywna

W toku socjalizacji:

– jednostka uczy się społecznie aprobowanych sposobów kierowania swoimi popędami
– uzyskuje sprawności techniczne niezbędne do życia w określonym społeczeństwie
– staje się zdolna do pożądanych sposobów komunikowania się z innymi ( język i kultura)
– kształtują się sposoby odczuwania i wyrażania emocji
– jednostka uczy się odgrywania ról społecznych, przyswaja wzory osobowe i kulturowe ideały osobowości

Wpływ socjalizacji na jednostkę może być

– pozytywny
– negatywny

Zależnie od treści norm, zasad postępowania i wzorów osobowych aprobowanych przez daną grupę.

Rozwój osobowości, ( czyli zaistnienie jakościowych jej przemian) występuje, gdy obecny jej stan można uznać za wyżej zorganizowany niż stan poprzedni.

Rozwój osobowości następuje w wyniku socjalizacji i wychowania, procesy te wprowadzają i czynią z jednostki biologicznej osobę społeczną, przystosowaną do życia i zachowań w grupie społecznej, zachowującej się zgodnie z pożądanym modelem.

20/ RELIGIA W UJĘCIU TEORII KONFLIKTU

Teorie konfliktu opisują wewnętrzne napięcia społeczne, które mogą spowodować zmiany w społeczeństwie.

21/ ZMIANY SPOŁECZNE W KONTEKŚCIE RELIGII

Religia jest pozytywną siłą w życiu społeczeństwa. Ponieważ spełnia ona ważne funkcje społeczne, istnieje w jakiejś formie we wszystkich społeczeństwach.

Spójność społeczeństwa – religia spaja społeczeństwo, ponieważ zapewnia wspólne przekonania, wartości i normy, na podstawie, których ludzie mogą stworzyć wspólną tożsamość. Staje się ona silą konsolidującą, ustanawiającą wspólne podstawy życia społecznego. Jest spoiwem społecznym, który wiąże grupy, zapewniając im wspólny system wartości.

Nadanie sensu życia – religia podejmuje problem życia i śmierci, wskazuje jak ludzie powinni żyć, określa sens życia i wyjaśnia, co dzieje się z ludźmi po śmierci. Jest jedyna instytucją potrafiącą odpowiedzieć na to pytanie

Kontrola społeczna – Normy społeczne często opierają się na przekonaniach religijnych. Większość z najważniejszych regulacji prawnych ma wymiar zarówno moralny jak i prawny. Są one osadzone w wartościach religijnych i mają religijne uzasadnienie

Wsparcie psychiczne – Religia zapewnia wielu ludziom wsparcie emocjonalne i psychiczne, dzięki czemu mogą przetrwać w niepewnej i złożonej rzeczywistości. Religia nadaje sens umieraniu i przynosi ulgą osieroconym, umożliwiając im rytualne opłakiwanie zmarłych.

22/ POWSZECHNE FORMY ORGANIZACJI RELIGIJNYCH

ORGANIZANCJA KATOLICYZMU – Kościół katolicki ma jednolita, scentralizowaną i hierarchiczną strukturę. Ukształtowaną w swoich podstawach w okresie średniowiecza.
Na czele kościoła stoi papież mający władzę absolutną.
Organem doradczym jest kolegium kardynałów
Organem wykonawczym – kuria rzymska
Organami kolegialnymi wydającymi opinie w wyjątkowo ważnych sprawach dla kościoła – sobór i synod biskupów – zbierające się z woli papieża.
W strukturach administracyjnych Kościoła ważną rolę pełnią archidiecezje, diecezje, dla których organem wykonawczym są kurie diecezjalne.
Parafie podlegają władzy biskupa i kurii diecezjalnej.
Ważną rolę odgrywają też instytuty świeckie.
Na odrębnych zasadach funkcjonują zakony męskie i żeńskie skupiające wyłącznie osoby duchowne.
Siedzibą głowy kościoła jest Watykan.
Siedziby archidiecezji i diecezji są określane bullami papieskimi.
W swojej strukturze organizacyjnej kościół posiada akademie, uczelnie, szkoły, wydawnictwa, instytucje charytatywne i inne podlegające w swoim działaniu władzom kościoła.
ORGAZACJA SEKT – sekta to grupa wyznawców zwykle otaczająca charyzmatyczną postać przywódcy.
Sekta różni się od kościoła lub ruchu religijnego – izolacjonizmem, dokładnym wykonywaniem przez wyznawców obowiązków płynących z doktryn i nakazów lidera oraz ostrą selekcją członków.
KULT – religijny najczęściej wyraża się w typowych czynnościach takich jak: ofiara, modlitwa, rozmaite oczyszczenia, obmycia, pielgrzymki, procesje.
Każda z religii zawiera przekazywane przez tradycje rodzaje kultu. Współcześnie SA one przekazywane najczęściej przez organizację wyznaniową, instytucję kapłańską, księgi święte i doktryny religijne oraz przepisy spełniania kultu.
WYZNANIE – to organizacja przypominająca kościół, ale nieprzypisująca sobie wyłącznego prawa do prawdy religijnej. Na ogół wyznania mają sformalizowane duchowieństwo i praktyki religijne traktują mniej poważnie.

23/ RELIGIE UNIWERALISTYCZNE I ICH ZNACZENIE SPOŁECZNE

Do religii uniwersalistycznych należą:
Chrześcijaństwo, islam, buddyzm, judaizm, – który jest zarazem religią narodową
Chrześcijanizm
Jedna z wiodących religii, wyznawana przez ok. 36 % ludności świata.
Powstała na Bliskim Wschodzie, w Palestynie, po śmierci Chrystusa. Podstawą religii chrześcijańskiej jest uznanie Biblii, składającej się ze Starego i Nowego testamentu, za objawienie boskie oraz uznawanie Jezusa Chrystusa za Syna Bożego, odkupiciela ludzkości.
Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się tylko w Palestynie, ówczesnej prowincji rzymskiej, w której żył i nauczał Chrystus. Następnie rozpowszechniło się w całym cesarstwie rzymskim, stając się religią ponadnarodową m.in. dzięki działalności Pawła z Tarsu. Na przełomie II i III w. powstał Kościół Katolicki z siedziba w Rzymie, który zjednoczył, luźne dotąd gminy chrześcijańskie.
W początkowym okresie wyznawcy religii chrześcijańskiej byli obiektem prześladowań. Dopiero edykt mediolański wydany przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza w 313r wprowadził swobodę wierzeń religijnych i położył kres represjom chrześcijan. W 380 Cesarz Teodozjusz uznał chrześcijaństwo za religię panującą w państwie rzymskim, co przyczyniło się do jej rozwoju i ekspansji na całe terytorium cesarstwa.
Chrześcijaństwo ulegało podziałom, spowodowanym początkowo przez odmienne podejście do dogmatów Wiery jak np. w przypadku Arian w IV w. których ruch spotkał się z potępieniem soboru nicejskiego ( 325) i soboru konstantynopolitańskiego I ( 381). W czasach późniejszych różnice polityczne, narodowościowe, kulturalne i religijne doprowadził do powstania zasadniczych trwających do dziś podziałów.
W wyniku tzw. schizmy wschodniej chrześcijaństwo podzieliło się na wschodnie ( prawosławne) zachodnie (katolickie). W efekcie ruchów reformatorskich, jakie miały miejsce w Kościele katolickim w XVI w, powstało szereg odłamów religii chrześcijańskiej (anglikanizm, luteranizm, kalwinizm), określanych wspólną nazwą protestantyzmu.
Tworzenie nowych Kościołów mających swe źródło w chrześcijaństwie miało miejsce także w latach późniejszych.
Obok tendencji odśrodkowych od połowy Xix rozwinął się w chrześcijaństwie ruch ekumeniczny, dążący do zjednoczenia wszystkich chrześcijan na drodze wzajemnego dialogu i eliminacji powstałych w ciągu wieków różnic konfesjonalnych.
Islam(mahometanizm)
Jedna z największych religii współczesnego świata obok chrześcijaństwa, hinduizmu, buddyzmu i taoizmu. Posiadająca charakter monoteistyczny. Liczbę wyznawców islamu szacuje się na około 900 mln., co daje mu drugie miejsce po chrześcijaństwie, we wszystkich jego odmianach.
Sama nazwa islam pochodzi od arabskiego rdzenia „Salama” i oznacza pogodzenie się z wolą Bożą, przystanie na Boga, poddania się Bogu. Nazywana jest tez od imienia jej założyciela Mahometa – mahometanizmem.
Doktryna islamu -Podstawa doktryny islamu jest Wiera w jedynego Boga Allacha, zaufanie do Koranu raz do tradycji. Człowiek jest stworzeniem i sługa Allacha. Jest obdarzony wolną wolą, zasługuje swym postępowaniem na zbawienie i pobyt w raju lub na wieczne potępienie.
Wyznawcą islamu można stać się poprzez wygłoszenie ze szczera intencją formuły „Niema Boga prócz Allacha a Mahomet jest jego prorokiem” ( są to równocześnie słowa, które jako pierwsze wpadają w ucho każdemu nowonarodzonemu niemowlęciu muzułmańskiemu i które są wymawiane nad grobem) i przyjęcie na siebie obowiązków wynikających z Koranu, tradycji i prawa.
Prawo islamu -Prawo w islamie jest fundamentem religii, filozofii, etyki i estetyki. Każdy czyn ludzki, każde zachowanie jest w nim przewidziane, sklasyfikowane i ocenione. Jest w nim ustanowione, co jest sprawiedliwe i niesprawiedliwe, słuszne i niesłuszne, dobre i moralnie piękne, co złe i moralnie brzydkie.
Buddyzm
Jedna z wielkich religii uniwersalistycznych – rozwijała się począwszy od Vw. P.n.e., a jej punkt wyjścia stanowiły nauki głoszone przez Buddę Śakjamuniego. Podstawą buddyzmu są tzw. Cztery Szlachetne Prawdy, objawione przez Buddę w jego pierwszym kazaniu w Benaresie (Waranami):
1/ wszelkie bytowanie to ból i cierpienie – bolesne są narodziny, starość, śmierć, połączenie z niechcianym, rozłączenie z miłym, niezaspokojenie pragnień
2/ źródłem cierpienia jest niewiedza, z której poprzez różne stadia pośrednie wyłania się pożądanie i przywiązanie do życia zamykające człowieka w kręgu wcieleń ( metempsychoza)
3/ istnieje możliwość poleżenia kresu cierpieniu
4/ stwarza ją tzw. Ośmioraka Ścieżka: należyty pogląd, należyty zamiar, należyta mowa, należyte działanie, należyty sposób życia, należyty wysiłek, należyta uwaga, należyta koncentracja
Judaizm (mozaizm)
Najstarsza monoteistyczna religia, prekursor chrześcijaństwa i islamu, narodowa religia Żydów. Wyznawcą jej może być tylko ten, kto urodził się z matki Żydówki. Bardzo rzadko dopuszcza się przyjmowanie wyznawców innego pochodzenia etnicznego.
Równocześnie judaizm jest zespołem wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji, obyczaju i religii Żydów.
Za założyciela religii judaistycznej uznającej za jedynego Boga – JAHWE, ( przy czym imienia Boga Jahwe- żydzi nie wymawiają) uchodzi Mojżesz (Mose). Od jego imienia judaizm jest tez nazywany mozaizmem.
Mojżesz dał ludowi Torę, obejmującą pięć ksiąg Mojżeszowych ( pięcioksiąg). Będąc założycielem religii był równocześnie prawodawca, kapłanem i przywódcą swojego ludu.
Został uznany za nosiciela Objawienia przez chrześcijaństwo i islam.
Etyka Judaizmu – Metafizyczna podstawa etyki są przykazanie, które ludziom dal Bóg. Kwintesencja etyki judaizmu zawiera się w dwóch sentencjach biblijnych:
Będziesz miłował twojego Boga Jahwe z całego serca i z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił, a bliźniego swego jak siebie samego.

24/ KULTURA W UJĘCU SOCJOLOGICZNYM

Kultura – to świadome, społecznie przekazywane dziedzictwo wytworów materialnych i niematerialnych wartości, które to dziedzictwo pomaga członkom danego społeczeństwa radzić sobie z pojawiającymi się problemami.
Kultura dała ludziom lepszy i szybszy sposób przystosowania się do wszelkich zmian.
Cechy kultury:
– to wzory zachowań, idee i wartości
– nie jest nauką
– jest wyuczona, ludzie nabywają ja od innych, począwszy od wczesnych etapów wychowania
– cechuje się zdolnością trwania i przekazywania w czasie
– ulega zmianom przystosowawczym, zmienia się tak jak zmienia się sytuacja
– jest sfera otaczającą człowieka ze wszystkich stron, z czego zazwyczaj nie zdajemy sobie sprawy
– ma istotny charakter społeczny, jest wspólna pewnej dziedzinie ludzi tworzących pewne zbiorowości.
Składniki kultury
– kultura materialna – wszystkie dotykane, konkretne wytwory społeczeństwa np. odkrycia archeologiczne. Obejmuje też różne obiekty: telewizor, ubrania. Bez względu na zachodzące zmiany składniki kultury materialnej są ważną częścią fizycznego środowiska
– kultura niematerialna – duchowe wytwory społeczeństwa, przekazywane z pokolenia na pokolenie, stanowiące ośrodek życia społecznego.
Na kulturę niematerialną składają się poglądy na temat świata, które są częścią dziedzictwa kulturowego wszystkich społeczeństw, wiedza, przekonania.
Podstawowymi zasadami kultury niematerialnej wg socjologów są:
– wartości – mówią one, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane
– normy – struktura przepisów i regulacji społecznych nakazujących odpowiednie zachowanie ludzi wobec siebie Normy dzielą się na:
a/ zwyczaje – rutynowe czynności życia codziennego ( budzenie o tej samej porze)
b/ obyczaje – normy uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa
c/ tabu – obyczaje określające, czego robić się nie powinno
d/ prawa – normy ustanowione i wymuszone przez władze polityczne państwa
– symbole – znaki konwencjonalne ( flaga narodowa)
– język – najważniejszy aspekt kultury niematerialnej
– gesty – ruchy ciała mające uzgodnione znaczenie.

25/ TRADYCJE KULTUROWE I TWORZENIE KULTURY

26/ ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA I JEJ ODMIANY

Świadomość społeczna jest efektem integracji gospodarczej, politycznej i kulturalnej. Uzewnętrznia się ona w postawach, zachowaniach a składają się na nią przekonania, wartości i oceny, które prowadzą do podziału na „swoich” i „obcych” – nienależących do narodu.
Podstawowe elementy wynikające ze świadomości społecznej:
1/ potrzeba patriotyczna – postawa solidarności i identyfikacji z narodem, przywiązania do własnego narodu, aktów poświęcenia się dla jego dobra
2/ postawa nacjonalistyczna – postawa idei stanowiących solidarność i służbę wobec narodu jako zadanie najważniejsze, ale połączone często z dążeniem do podporządkowania sobie innych narodów
27/ PRZESŁANKI POWSTANIA SOCJOLOGII JAKO NAUKI
Socjologia jest nauką liczącą około półtora wieku. Kształtowanie się socjologii stanowiło długotrwały proces, który można podzielić na dwa etapy:
1/ przednaukowy – prapoczątki, formowanie się podstaw socjologii. Geneza myśli społecznej i socjologicznej, wiedza, mądrość ludowa, refleksje mędrców
2/ naukowy – formalne narodziny socjologii
A. Comte nazwany honorowym ojcem socjologii. Jego udział w procesie tworzenia socjologii jako nauki – autonomicznej dyscypliny – był najbardziej znaczący. Był on, wieloraki, ale można go sprowadzić do trzech zasadniczych tez:
1/ nadanie nowej nauce stosunkowo szybko zaakceptowanej nazwy
2/ określenie przedmiotu badan socjologii
3/ zaoferowanie socjologii metod badawczych
Termin socjologia został wprowadzony w 1837r w IV tomie „Kursu filozofii pozytywnej” i generalnie uznano to za formalny moment powstania socjologii.
W znaczeniu entomologicznym – socjologia jest nauka o społeczeństwie.
August Conte chciał wykorzystać nową naukę do naprawienia nieprawidłowości społecznych, z którymi na bieżąco stykano się. Koncentrował się na dwóch aspektach życia społecznego:
1/ porządku
2/ stabilizacji ( inaczej statyka społeczna)
Oraz na zmianach społecznych ( określanych jako dynamika społeczna).
Te czynniki cementują społeczeństwo i stają się motorem zmian.
Głównym czynnikiem sprzyjającym stabilizacji jest wspólnota przekonań wszystkich członków społeczeństwa, a Conte zmianę społeczną widzi jako proces ewolucji, co pozwala osiągnąć coraz wyższe efekty rozwoju społecznego. Specyficzne poglądy Comte’a nie odgrywają żadnej roli współcześnie. Ważne jest wyeksponowanie zagadnień, które wiążą się ze zmianami społecznymi. Metodologia Comte’a wpływała na rozwój kolejnych socjologii.
W tworzeniu socjologii bardzo duży udział miał:
EMIL DURCHAIM – (1858-1917) – francuski uczony, zapoczątkował on specjalizację socjologii. Mówił, że socjologia nie jest nauką o społeczeństwie, ale o faktach społecznych, a to jest sposób działania zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu. Durchaim interesował się przyczynami samobójstw. Szczególnie interesowała go skala wartości społeczeństwa oraz problem porządku społecznego. Badał znaczenie funkcji różnych elementów życia społecznego, dla zachowania spójności społeczeństwa. Podkreślał ważność wspólnoty przekonań i wartości. Uważał, ze społeczeństwo zespolone jest to forma struktury społecznej. W społeczeństwach pierwotnych ludzie łączyli się ze względu na podobieństwa, robili podobne rzeczy ( byli wszechstronni). Durchaim nazywał to solidarnością mechaniczną. Współczesne społeczeństwa SA wyspecjalizowane. Wykonują swoje zadania i stają się sobie niezbędne. Jest to związek oparty na wzajemnym wsparciu i współzawodnictwie. Durchaim przyczynił się do rozwoju metodologii socjologicznej. Uważał, że socjologia musi badać fakty społeczne tj. siły istniejące poza jednostką i ograniczające je. Twierdził, że ludzi wtapiają wpływy społeczne we własną tożsamość i przekształcają kontrolę społeczną w samokontrolę.
Socjologia od narodzin była traktowana jako nauka o walorach praktycznych.

28/ GENEZA I MECHANIZMY POWSTANIA RUCHÓW SPOŁECZNYCH

Ruchy społeczne to zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu. Dążenia te SA świadome, celowe i wspólne. Działania te są mniej lub bardziej zorganizowane.
Mechanizm powstawania ruchu społecznego:
-, jeśli pewna ilość ludzi nie może zaspokoić swoich potrzeb rodzi to frustracje, niezadowolenie, zmobilizowanie energii na osiągnięcie środków pozwalających zaspokoić potrzebę.
Powstaje napięcie emocjonalne, ludzie porozumiewają się, uświadamiają sobie nawzajem swoje położenie, niepokój przeradza się w niepokój społeczny ( szukanie kontaktów, dyskusje) – to punkt wyjścia do rozwoju ruchów społecznych.
Wyróżniamy
a/ stare ruchy społeczne – formalne organizacje posiadające reprezentantów np. masoni; działają we własnym interesie, zajmują się ekonomią i bezpieczeństwem, wyznają wolność i bezpieczeństwo prywatnej konsumpcji, stosują politykę uzgadniania i regułę większości
b/ nowe ruchy społeczne – działają w szerszym interesie, nieformalne, spontaniczne, zajmują się pokojem, ekologią prawami człowieka, wyznają autonomie i tożsamość jednostki, stosują politykę protestu
Cechy ruchów społecznych: ideologia, organizacja, taktyka
Fazy funkcjonowania ruchów:
powstanie ( grupa aktywistów formułuje problem i wzywa do zmiany),
zjednoczenie ( popularyzacja ruchu i jego celów przez rozmaite formy działania takie jak zebrania, demonstracje),
biurokratyzacja (każdy ruch w miarę czasu nabiera cech organizacji biurokratycznej, rozwija zbiór zasad i procedur, wprowadza dokumenty, kartoteki tworzy hierarchiczna strukturę przywództwa),
schyłek ( większość ruchów społ. W pewnym etapie kończy działalność, ruch osiąga swoje cele i traci racje bytu, lub brakuje skuteczności w organizowaniu poparcia i środków finansowych, następuje rozłam spowodowany rozbieżnością poglądów, osłabienie zainteresowania społeczeństwa celami ruchu, zdławienie ruchu przez władzę lub przerost biurokracji w ramach ruchu)

29/ RODZAJE RUCHÓW SPOŁECZNYCH WG JANA SZCZEPAŃSKIEGO

Wg Szczepańskiego istnieją trzy rodzaje ruchów społecznych:

– reformatorskie –dążą do zmiany istniejącej sytuacji na drodze prawnej, legalnie, nie podważają podstaw ustrojowych, przyjmą postać zrzeszeń dobrowolnych, dzielą się na ruchy o celach ogólnych ( ruch emancypacji kobiet) i ruchy o celach szczegółowych (ruch antyalkoholowy). Inne przykłady ruchów reformatorskich to: ruchy oświatowe, ruchy filantropijne, ruch opieki nad zwierzętami
– rewolucyjne – w początkowej fazie mogą być podobne do ruchów reformatorskich, nie dążą do stopniowej zmiany istniejącej sytuacji społecznej, ale chcą ją obalić przy użyciu siły i przemocy, wbrew prawu. Ruchy rewolucyjne maja zawsze aspekt polityczny, gdyż zmiana struktury klasowej społeczeństwa nie jest możliwa bez opanowania aparatu państwa, stanowiącego podstawę i narzędzie panowania klasowego
– ekspresywne – ich celem jest manifestacja i zaspokojenie potrzeb estetycznych, religijnych i intelektualnych. Znane są we wszystkich epokach. Stanowią przejaw dążenia do wyrażenia postaw, przekonań, zaspokojenia potrzeby wyżycia popędów. Przenoszą się na zasadzie zarażenia emocjonalnego. Zaliczamy di nich ruchy odrodzenia religijnego, ruchy odrodzenia moralnego. Mogą to być tez takie ruchy jak: ruchy zwolenników jazzu, ruch hippis i inne.

Stan niepokoju zostaje wyładowany w tych ruchach formą postępowania: manifestacja niezadowolenia, protest, ale protest ten jest wyrażany strojem,zachowaniem się w codziennych sytuacjach. Ruchy ekspresywne niedużą do zmiany niczego, ani form, ani do rewolucji, ani do zmiany ustroju. Są wyrazem powstrzymania się od udziału w zjawiskach i procesach budzących niezadowolenie, lecz protest nie jest tu aktywny, ani wyraźnie formułowany.

30/ ETAPY PROCESU BADAWCZEGO

Każda praca badawcza ma kilka etapów:

1/ przygotowanie źródeł: należy tu dokonać bilansu wiedzy związanej z określonym tematem i zebrać całą istniejąca dokumentację, np. przy robieniu badań wyborów prezydenckich – należy wrócić do badań poprzednich, iż zwrócić uwagę, jakie były tendencje, analizuje się, co się wydarzyło od dnia badania do dnia wyborów, jakie okoliczności temu towarzyszyły.
2/ przygotowanie teoretyczne: konstrukcja przedmiotu badań w zależności od postawionych hipotez. Badanie może być zwieńczone sukcesem, tylko wtedy, kiedy od początku jasno sprecyzowane jest, czego dotyczy, (jeżeli chce się cos zbadać, trzeba wiedzieć, co chce się uzyskać, bo od tego zależy spsoć zadawania pytań)
3/ przygotowanie techniczne: wybór narzędzi i zdefiniowanie strategii badawczej. Do wyboru są badanie strategiczne, analiza i inne.
4/ zbieranie danych: może być stosunkowo krótkie, jeśli się zleci badanie biurom badania opinii publicznej lub długie, jeśli decydujemy się na technikę obserwacji bezpośredniej – uczestniczącej, ( czyli wtapianie się w tłum i obserwacja, badanie)- jest to najbardziej wnikliwa metoda badań.
5/ obróbka zebranych informacji:
– analiza danych ilościowa – posługiwanie się liczbami
– analiza danych jakościowa
6/ analiza danych i ich interpretacja: konfrontacja postawionych na wstępie hipotez z uzyskanymi rezultatami.
Każdemu z tych etapów poświęca się określoną liczbę czasu.

31/ METODY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

– obserwacje (zewnętrzne i wewnętrzne) jakiegoś obiektu – polega na studiowaniu działania jednostek lub grup społecznych przez intensywne przyglądanie się im.
-Zewnętrzne polegają na nie wtapianiu się w określoną grupę społeczną, za pomocą obserwacji zewnętrznej można badać tylko to, co odbywa się na forum publicznym.
– wewnętrzne – polegają na staniu się częścią określonej grupy i byciu aktywnym uczestnikiem sytuacji zachodzących w badanych grupach. Negatywne skutki takich obserwacji to, to, że obserwator może w pewnym momencie stać się bardziej uczestnikiem niż obserwatorem i zatracić swoją neutralność.
– eksperyment – zbieranie danych w kontrolowanych warunkach w celu stwierdzenia czy istnieje zależność przyczynowo – skutkowa między występującymi w danej sytuacji zmiennymi. Ta metoda wymaga istnienia grupy eksperymentalnej będącej przedmiotem badań i grupy kontrolnej niepoddanej badaniu.
– wywiady – przeprowadzane są w celu uzyskania informacji na temat postaw społecznych, wartości, zachowań oraz na postrzeganiu sytuacji i wydarzeń lub badania między faktami

Wyróżnia się wywiady – swobodny ( bez spisu pytań)

– kwestionariusz ( wybór spośród różnych odpowiedzi)
– wywiad zamknięty – wywiad o pytaniach zamkniętych)
– wywiad otwarty – (odpowiedzi respondentów własnymi słowami)
– ankieta

32/ TECHNIKA PRZYGOTOWANIA PYTAŃ W BADANIACH SOCJOLOGICZNYCH

BUDOWA PYTAŃ:
– pytania otwarte
– pytania zamknięte
Układanie pytań w badaniu ankietowym i rodzaje pytań:
1/ pytania otwarte – wymagają krótkich i szczegółowych odpowiedzi, odpowiedzi typu narracyjnego
2/ pytania zamknięte – wymagają odpowiedzi: tak, nie
3/ pytania wielokrotnego wyboru – przygotować odpowiedzi wzajemnie rozłączne, pytania takie powinny zawierać wskazówkę np. ile odpowiedzi zaznaczyć, odpowiedzi powinny być ułożone być w kolejności.
4/ zróżnicowanie znaczeniowe – ogólne obiektu – ocena w punktacji od 1 do 5 lub od 1 do 7, przy założeniu, że jeden to ocena najgorsza, a 5 lub 7 najlepsza. Przy konstruowaniu skali należy wziąć pod uwagę kilka czynników
a/ liczba możliwych odpowiedzi
b/ dystans psychologiczny
c/ kolejność prezentowanych odpowiedzi nie może być dwuznaczna
Mogą być skale jedno- i wielo- biegunowe

Wskazówki dotyczące zadawania pytań:

Pytania powinny być

– krótkie,
– rzeczowe,
– precyzyjne,
– jasno sformułowane,
– pojęcia zdefiniowane jasno,
– nie używać żargonu ( fachowego w szczególności),
– nie używać zaimków, unikać podwójnych przeczeń,
– unikać pytań o konstrukcji przysłówkowej, (jak, dlaczego, kiedy, gdzie, ile),
– zadawać pytania jednowymiarowe ( nie łącz 2 lub 3 pytań w jedno),
– odpowiedzi wzajemnie rozłączne- stosować, kiedy chodzi o wiek,
– nie pisać pytań obciążonych ( sugerujących odpowiedź),
– pisanie pytań powinno być poprzedzone lekturą badań z takiego samego tematu

33/ PROCES SOCJALIZACJI JAKO MECHANIZM WPŁYWU KULTURY NA ŻYCIE SPOŁECZNE

Jednostka przychodząca na świat jako organizm biologiczny, zostaje wchłonięta przez społeczeństwo i pod wpływem kultury ulega procesom socjalizacji i z istoty biologicznej staje się istotą społeczną.
Socjalizacja poza społeczeństwem, a tym samym bez kultury byłaby niemożliwa.
Kultura jest dla człowieka światem zastanym, do którego musi wejść ucząc się wielu rzeczy przez wiele lat. Od pierwszych chwil życia w określonej rodzinie jesteśmy pod wpływem istniejących przedmiotów, narzędzi, osób, poglądów oraz ustalonych sposobów zachowania, co ma zasadniczy wpływ na rozwój jednostki.
Proces socjalizacji obejmuje wpływ rodziny, rówieśników,prasy, kina itp.
Socjalizacja to pierwszy mechanizm wpływu kultury na życie społeczne, to ta cześć całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym.
Socjalizacja uczy dyscypliny, panowania nad popędami i potrzebami, wpaja aspiracje, czyli dążenia do tego, aby osiągnąć pewne rzeczy lub cechy. Uczy grania ról społecznych, daje niezbędną wiedzę, kwalifikacje zawodowe, prowadzi do konformizmu, czyli działa, aby zachowanie jednostki było zgodne z tym, czego grupa od niej oczekuje. Kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do życia w zbiorowości.
Kultura dostarcza człowiekowi symboli wartości i wzorców.
Wpływ kultury na społeczeństwo – polega na ustaleniu zachowania się, czyli reagowania na określone sytuacje.

34/ ETAPY ŻYCIA MAŁŻEŃSKIEGO

Małżeństwo to – instytucja społeczna, akt ustanawiający i sankcjonujący związek powinowactwa między 2 lub więcej osobami społecznie uprawnionymi do podejmowania współżycia seksualnego, legalizujący prokreację.
Związek taki tworzy najprostszy i najbardziej podstawowy typ rodziny
Cykle życia małżeńskiego:
1/ narzeczeństwo
2/ małżeństwo bezdzietne – na początku żyją dla siebie, poznają się i swoje wady, uczą się żyć wspólnie
3/ małżeństwo z dziećmi w wieku przedszkolnym – w tej fazie następuje przeorganizowanie trybu życia rodziny. Obowiązki rodzicielskie zmieniają układ więzi rodzinnych. Fakt posiadania dzieci wiąże rodziców nakładając na nich obowiązki, które muszą wspólnie wykonywać.
4/ małżeństwo z dziećmi w wieku szkolnym – charakterystyczne dla tej fazy jest tworzenie się stosunków i relacji między rodzicami i dziećmi. Ma to związek z wychowywaniem, a w późniejszym czasie z przygotowywaniem dzieci do rozpoczęcia samodzielnego życia.
4/ małżonkowie, których dzieci usamodzielniły się życiowo i odeszły – faza ta rozpoczyna się w momencie usamodzielnienia się ostatniego dorosłego dziecka. Następuje wówczas przeorganizowanie życia, zmienia się hierarchia wartości i celów.
Prawidłowe funkcjonowanie związku we wszystkich wymienionych powyżej fazach świadczy o spójności rodziny.

35/ PRZEDSTAWICIELE MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ

August Comte (1788-1857)
Za obowiązek filozofa pozytywisty uważał rozważanie tematów utylitarnych i działania na rzecz polepszenia życia.
Wprowadził termin socjologia oznaczając nim naukę o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwoju i metodach działania ( nazywany ojcem socjologii), określił przedmiot badań socjologii i zaoferował socjologii metody badawcze
Herbert Spencer (1820-1903)
Rozwinął dzieło Augusta Comte. Był pod pewnymi względami prekursorem myśli socjologicznej – strukturalistyczno – funkcjonalistycznej, której podstawowym założeniem jest stwierdzenie, że można wyjaśnić różne zjawiska, szczególnie struktury społeczne w kategoriach konsekwencji ich istnienia.
Karol Marks (1818-1883)
Jego poglądy stały się fundamentem socjologicznej „szkoły konfliktu”. Ujmował historie świata w kategoriach walki klas: ziemian przeciwko chłopom, właścicieli niewolników przeciwko niewolnikom. Pogląd ten nazywamy materializmem dialektycznym. Wpływ Marks na socjologię jest odczuwalny do tej pory
Emil Durkheim (1858-1917)
Autor postulatu badania i traktowania faktów społecznych jako rzeczy. Zapoczątkował specjalizację socjologii. Badał znaczenie funkcji różnych elementów życia społecznego dla zachowania spójności społeczeństwa
Twórca nowatorskiego studium nad samobójstwem
Max Weber (1882-1958)
Wyróżnił trzy typy władzy – legalna, tradycyjna i charyzmatyczna
Wyróżnił klasy społeczne: robotnicza, chłopska, burżuazyjna i inteligencja.
Stworzył koncepcję typu – realnego – precyzyjny język opracowania
Twórca biurokracji idealnej – podział pracy i specjalizacja
Florian Znaniecki (1882-1958)
Jako pierwszy zastosował w socjologii metodę dokumentów osobistych. Wysunął postulat rozpatrywania zjawisk społecznych jako aktualnego przedstawiciela czyichś czynności, zgodnie z tym socjolog powinien patrzeć na rzeczywistość „oczyma jej uczestników”, a nie „absolutnego obserwatora”.

36/ PRZEMOC W RODZINIE PRZYCZYNY

-Rodziny dysfunkcjonalne – takie, w których następuje ograniczenie lub zanik, wypełnianych dotychczas funkcji i ról rodziny ( zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci jak również dzieci wobec rodziców i między rodzeństwem). Brak w nich więzi, otwartości i porozumienia.

Na dysfunkcjonalność rodziny mogą mieć wpływ różnorodne czynniki i sytuacje: kłopoty zawodowe, utrata pracy, zła sytuacja materialna lub jej raptowna zmiana, ciężkie choroby członków rodziny, kalectwo czy śmierć. To powoduje liczne konflikty i tarcia wewnątrz rodziny.

Często też, zdarzają się kryzysy rodziny, których podstawą są uzależnienia rodziców od różnych rzeczy: alkoholu, narkotyków, jedzenia, pracy itp. Wraz z uzależnieniami niejednokrotnie pojawia się przemoc w rodzinie. Jest ona najczęściej, problemem ukrytym. Doświadczają jej nie tylko kobiety i dzieci, ale coraz częściej także mężczyźni. Przemoc w rodzinie ma miejsce we wszystkich warstwach społecznych. Nie zależy od statusu społecznego, ani od poziomu wykształcenia, czy kondycji materialnej domowników. Obserwuje się jednak, że w środowiskach o niższym statusie społecznym częściej spotkać można przemoc przepełnioną wybuchami agresji, wściekłością i brutalnością. Natomiast w środowiskach o wysokim statusie społecznym znacznie częściej jest to przemoc chłodna, wyrafinowana, niepozostawiająca widocznych śladów, dokonywana „w białych rękawiczkach”.

37/ RODZINA – INNE MODELE ZWIĄZKÓW

Możemy wyróżnić następujące modele związków:

– rodzina monogamiczna – związek jednego mężczyzny z jedną kobietą
– rodzina poligamiczna – to związek liczący więcej niż dwie osoby ( jednego mężczyznę z kilkoma kobietami lub jedną kobietę z wieloma mężczyznami).
– rodzina niepełna, (gdy nastąpiła śmierć współmałżonka) złożone z jednego z rodziców i dziecka,
– rodzina rozbita – w wyniku rozwodu, rodziny skłócone – o nieprawidłowej atmosferze współżycia z powodu nieporozumień i kłótni współmałżonków.
– rodzina zrekonstruowana – uzupełnione w wyniku zawarcia nowego związku małżeńskiego przez osobę osamotnioną.
– rodzina zastępcza – czyli rodziny wychowujące dzieci, których rodzice nie żyją, bądź nie są w stanie zapewnić im opieki.

W latach 60 i 70 istniały też małżeństwa grupowe – ugrupowania hippisowskie

38/ SOCJOLOGICZNE ASPEKTY KULTURY MASOWEJ

Kultura masowa- zespół treści rozpowszechnianych za pośrednictwem środka masowego komunikowania, nazywanych też mass mediami. Jest to zjawisko stosunkowo nowe ( pojawiło się wraz z rozwojem druku). Kultura masowa jest związana ze społeczeństwem masowym. Następuje w kulturze masowej wymieszanie kultury niskiego i wysokiego poziomu.

Kulturę tą charakteryzuje pośrednia droga przekazywania treści, koncentracja źródeł przekazu, oraz bardzo liczna i zróżnicowana masa odbiorców.

Publiczność kultury masowej nazywamy pośrednią, – bo powstaje za pośrednictwem prasy, radia i telewizji, a nie droga fizycznego kontaktu

Rozwój kultury masowej zależy od trzech czynników:

– skali industrializacji i urbanizacji
– wyposażenia technicznego
– od warunków społeczno – ekonomicznych
Kultura masowa oprócz dostarczania rozrywki, podnosi poziom oświaty i świadomości.

39/ MORLNOŚC JAKO KATEGORIA SOCJOLOGICZNA

40/ SUBKULTURY MŁODZIEŻOWE

Niewydolność wychowawcza rodziny i szkoły powoduje, że młodzież szuka oparcia w grupach rówieśniczych różnego rodzaju i ruchach młodzieżowych
Subkultura – kultura grupy społecznej lub zbiorowości różniąca się w podstawowych społeczno – kulturowych aspektach od kultury szerszego środowiska
Różnice te dotyczą przede wszystkim wartości i norm społecznych zwyczajów, tradycji, religii, języka

Na przykład subkultura przestępcza obejmuje zbiorowości i grupy społeczne nastawione na podejmowanie działań niezgodnych z obowiązującym prawe.

Elementami subkultur są: muzyka, estetyka ( prowokowanie, różnice w wyglądzie), protest ( przeciw strukturom społecznym, tradycji, autorytetom).

W każdej subkulturze istotną cechą jest podział na „swoich” i „obcych”, podkreślany przez agresję wobec tych drugich

GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA

Praktyczna wiedza na temat zjawisk, procesów, postaw i mechanizmów psychologicznych oraz socjologicznych jest w dzisiejszych czasach – dla skutecznego prowadzenia spraw biznesowych – niezbędna. Minęły czasy, kiedy sukces determinowała wyłącznie intuicja menedżera. Dzisiaj, więcej niż podstawowa wiedza z zakresy psychologii i socjologii jest nieodzowna aby działać profesjonalnie, efektywnie. Ten blog traktował będzie więc o psychologii i socjologii w biznesie.

Praktyczna wiedza na temat zjawisk, procesów, postaw i mechanizmów psychologicznych oraz socjologicznych jest w dzisiejszych czasach – dla skutecznego prowadzenia spraw biznesowych – niezbędna. Minęły czasy, kiedy sukces determinowała wyłącznie intuicja menedżera. Dzisiaj, więcej niż podstawowa wiedza z zakresy psychologii i socjologii jest nieodzowna aby działać profesjonalnie, efektywnie. Ten blog traktował będzie więc o psychologii i socjologii w biznesie.

Praktyczna wiedza na temat zjawisk, procesów, postaw i mechanizmów psychologicznych oraz socjologicznych jest w dzisiejszych czasach – dla skutecznego prowadzenia spraw biznesowych – niezbędna. Minęły czasy, kiedy sukces determinowała wyłącznie intuicja menedżera. Dzisiaj, więcej niż podstawowa wiedza z zakresy psychologii i socjologii jest nieodzowna aby działać profesjonalnie, efektywnie. Ten blog traktował będzie więc o psychologii i socjologii w biznesie.